Қазақстан Республкасының төлем қабілетсіздік мәселелері

     2009 жылы тауар импорты бойынша  2008 жылмен салыстырғанда құнның 25,2%-ға, ал 2007 жылмен салыстырғанда  13,5%-ға жалпы төмендеуі байқалады.  Бұл ретте, кеден статистикасының деректері бойынша аралық тұтыну тауарлары (2008  жылмен салыстырғанда 35%  жəне 2007  жылмен салыстырғанда 20,9%)  жəне тұтыну тауарлары (2008  жылмен салыстырғанда 19%  жəне 2007  жылмен салыстырғанда 21,8%)  бойынша құн төмендеді.

     Факторлық талдау 2009  жылы қазақстандық импорттың келісім-шарттық бағасының 2008  жылмен салыстырғанда орташа есеппен 11,3%  қысқарғандығын көрсетеді.  Нақты сұраныстың іс жүзінде тұрақты деңгейін ескере отырып  (бұл туралы алдын ала деректер бойынша 2009 жылы ЖІӨ-нің 1,1% өсуі куəландырады), басқа да тең жағдайлармен импорт бағасының төмендеуі нақты көлемнің өсуіне əкелуі тиіс.  Алайда импорттың сандық көлемі 2009 жылы жүргізілген бір сəттік құнсыздану салдарынан 2008 жылмен салыстырғанда 15,4% қысқарды.

     2009  жылғы тоқсандар бойынша импорттың құнын салыстыру,  орташа есеппен 2005-2008 жылдарға (өткен 4 жылдағы 2 жəне 3-тоқсандардағы импорттың орташа көлемі) қарағанда 2  жəне 3-тоқсандарда импорттың төмен болғандығын көрсетеді. 2007-2008 жылдардағы тиісті тоқсандардың орташа көрсеткіштерімен салыстырғанда 2009  жылғы ресми импорттың жалпы құнының түсуі 1-тоқсандағы 800  млн.  АҚШ долларынан 3-тоқсандағы 2,7 млрд. АҚШ долл. дейін болды.

       Сонымен қатар, 2009 жылғы 4-тоқсанда   импорттың қысқаруы 2008 жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда,  екінші (28,1%)  жəне үшінші (33,2%)  тоқсандарға қарағанда барынша қалыпты (20,2%)  болды,  бұл 2009  жылдың аяғына таман құнсыздану əсерінің кейбір əлсіреуін куəландыруы мүмкін.

      2009 жылы қызмет көрсету балансының  тапшылығы 2008 жылмен салыстырғанда 12,4% (2008 жылы - 6,6 млрд. АҚШ долл.) төмендеп, 5,8 млрд. АҚШ долл.  болды. 2007  жылмен салыстырғанда қызмет көрсету тапшылығының төмендеуі 28,2% болды.  [17]

       Алдын ала бағалау бойынша  қалыптасқан 11,4  млрд.  АҚШ долл.  Кірістер балансының тапшылығы көбінесе шетелдік тікелей инвесторларға кірістер төлеуге байланысты болды (9,3 млрд. АҚШ долл.). Кірістер балансының жай-күйіне айтарлықтай ықпалды бұрынғысынша,  банк секторының сыртқы борыштық міндеттемелері бойынша сыйақы төлемдері көрсетіп отыр,  олардың 32,0%  қысқаруына қарамастан 2008  жылмен салыстырғанда 2,3 млрд. АҚШ долл. жуық болды.

     Құрылымның  өзгеруі жəне Ұлттық қордың сыртқы активтерінің қысқаруы, сондай-ақ резидент еместерді кредиттеудің жалпы көлемінің  азаюы резиденттердің шетелдік  активтерден алатын кірістерінің 2008 жылғы 3,3 млрд. АҚШ долл. бастап  2009 жылғы 2,7 млрд. АҚШ долл. дейін  төмендеуіне əкелді.

     2009 жылдың  аяғындағы жалпы халықаралық   резервтер 23,2 млрд. АҚШ доллары  болып бағаланды,  бұл тауарлар  мен қызмет көрсетулер импортының 7,2  айын  қаржыландыруды қамтамасыз етті.[20]

     Төлем балансының 2010 жылғы  ағымдағы шотының дефициті ЖІӨ-ге қарағанда 8,5%-ға жуықты, жалпы төлем  балансының дефициті – ЖІӨ-ге қарағанда 4%-дан астамын құрайды.

     Қазіргі таңда, қаңтар-қыркүйек айларының аралығында капитал мен қаржы операцияларының ауқымы 5,7 млрд. долларға жетті, өткен жылы 1,154 млрд долларлық профицит айқалған еді. 
             Қаңтар-қыркүйек айларының аралығында Қазақстанның төлем балансы 9,3 млрд. долларға жетті. 2010 жылы аталған көрсеткіш 3,2 млрд-пен шектелген еді. Бұл ақпаратты елдің Ұлттық банкі таратып отыр. Осылайша, аталған көрсеткіш 2,9 есеге артты. 2011 жылдың қаңтар-қыркүйек айларында оң сальдо болды. Оның ауқымы 32,4 млрд. долларға жетті. Дәл осы уақыт аралығында баланстың тапшылығы 3,8 млрд. долларды құрап, өткен жылмен салыстырғанда 19,6 пайызға азайды.[11] 
 

2.2 Қазақстан Республикасындағы   төлем балансының  жағдайы 

     Басқа статистикалық жүйелердегі сияқты экономикалық талдау мақсатында ТБ-да ең алдымен ағымдағы операциялар шотында көрсетілетін ағымдағы операциялар жəне капиталмен жəне қаржымен операциялар шотында көрсетілетін күрделі операциялар арасындағы айырмашылық  жүргізіледі. Ағымдағы операциялар шоты қаржы активтерімен жəне міндеттемелермен операцияларды қоспағанда,  операциялық құндылықтармен жасалатын кез келген операцияларды қамтиды.  Ол бойынша сонымен қатар ағымдағы пайдалануға арналған құндылықтарды өтеусіз берумен немесе алумен байланысты операциялар ескеріледі.Капиталмен жəне қаржымен операциялар шотының құрамына екі негізгі шот – капиталмен операциялар шоты жəне қаржылық шот кіреді. Капиталмен операциялар шотында күрделі қаржы трансферттерімен жəне шығарылмаған,  қаржылық емес активтермен операциялар болады.  Қаржылық шот халықаралық инвестициялық позицияны өзгертетін барлық операциялардан тұрады. 

     Ағымдағы  операциялар шоты бойынша сальдо капиталмен жəне қаржымен операциялар  шоты бойынша сальдоға абсолютті  көлемі бойынша тең жəне белгісі  бойынша қарама-қарсы болуы тиіс. Ағымдағы шот жəне күрделі қаржы трансферттері бойынша жиынтығында оң баланс активтердің таза өсуін немесе міндеттемелердің таза азаюын,  тапшылық,  керісінше,  активтердің таза кемуін немесе резидент еместер алдындағы міндеттемелердің таза өсуін білдіреді. Қаржылық шот балансының құрылымы жəне таза сыртқы активтер мен міндеттемелердің өзгерістері қаржылық талаптардың жəне міндеттемелердің қайсысының өскенін немесе азайғанын көрсетеді.

     Төлем балансында стандартты  (бейтарап)  жəне талдама ұсыну нысандары  бар.  ТБ-ның талдама ұсынуында баптар Қазақстанның ТБ үшін неғұрлым мəні бар операцияларды бөліп көрсететіндей түрде топтастырылады.  Сонымен қатар,  талдау принципі бойынша құрылған Қазақстанның ТБ-да төлем балансы тапшылығын қаржыландыру жəне резервтік активтерді өзгерту мақсатында қолданылатын операциялар "сызық аясында" Қаржыландыру бөлімі бойынша тіркеледі. Талдама ұсынудағы ТБ-ның жиынтық сальдосын экономикалық түсіндіру резиденттердің дербес жүзеге асыратын сыртқы экономикалық операцияларының (яғни,  жеке мақсаттарына жауап беретін)  нəтижелерін білдіреді.  Егер сальдо оң болған жағдайда  "сызық аясында" баптарында резервтік активтердің өсуі көрсетіледі, егер ол теріс болса, "сызық аясында" баптарында осы сальдоны қаржыландыруды көрсетеді:  резервтік активтердің азаюы;  ХВҚ-ның ресурстарын ТБ тапшылығын қаржыландыру мақсатында тарту; ерекше қаржыландыру бойынша басқа да операциялар.   

Қазақстан Республикасы Төлем  Балансының бейтарап ұсынымы.

                                                   млн.АҚШ доллары

2008 жылғы  IV тоқсан …......-63,20

2009 жылғы  IV тоқсан ..........705,62 

      2009 жылғы IV тоқсандағы төлем балансының  ағымдағы операциялар шоты бойынша  сальдо 705,62 млн.АҚШ доллары мөлшерінде  қалыптасты (2008 жылғы IV тоқсанда нәтиже теріс мәнді болып -63,20 млн. АҚШ долларын құрады). 

Сурет 2. Төлем балансының ағымдағы операциялар шоты бойынша сальдо. 
 

Кесте 3

Төлем балансының 2008-2009 жылдардағы сальдосы 

      Тікелей инвестициялармен жасалған операциялар бойынша сальдо  2827,38 млн. доллар  (2008 жылғы IV тоқсанда 3104,02 млн. доллар) құрады. Есепті кезеңде шетелдегі тікелей инвестициялармен жасалған операциялар нәтижесі теріс болып -637,7 млн. долларды, ал Қазақстанда оң мәнді болып 3465,08 млн. долларды құрады. 

Сурет 3 Тікелей инвестициялармен жасалған операциялар бойынша сальдо   

     2009 жылғы IV тоқсанда портфельдік  инвестициялармен жасалған операциялар  нәтижесі оң болды  163,82 млн.  доллар (2008 жылғы IV тоқсанда бұл  корсеткіш теріс мәнді -3137,62 млн. доллар болды).[18] 

Кесте 4

Қазақстан Республикасы Төлем Балансының талдама ұсынымы

                                                                                          млн. АҚШ доллары

Кесте 5

Қазақстан Республикасы Төлем Балансының алдын ала бағалауы 2011 жылдың 28 сәуірдегі жағдайы бойынша 

                                                                                                                           млн. АҚШ доллары