Қазақстан Республикасының жаһандану жағдайындағы интеграциялық қызметі

    Бірінші топ. Өзінің экономикалық саясатын тәуелсіздігіне толық негіздеп, оны басқа елдермен үйлестіруден бас тартатын мемлекеттер. Үкіметаралық деңгейде тек мемлекетаралық жалпы сұрақтарды реттейді (өзара төлем, қосалқы салық салуды алып тастау және т.б.). Интеграцияланудың басты себебі- тек шаруашылық субъектілерінің басқа мемлекеттер кәсіпорындарынан тәуелділігі болып табылады. Іс-әрекетінің сипаты боынша бұл топқа Түркменстан мен Украинаны жатқызуға болады.

    Екінші  топтың мемлекеттері өз кәсіпорындарының шетелмен нарықтық қатнастарын қолдап, ынтымақтасуды мемлекетаралық реттеуге белсенді қатысады: кооперация саласында кедендік тәртіп үйлестіру, капитал мен жұмыс күші қозғалысы шектеуден бас тарту, өзара төлемдер механизмдерін реттеу және т.б.. Бірінші және екінші топтың аралық вариантына Әзербайжан, екінші топқа – Достастықтың Орталық Азияға мүше мемлекеттерін жатқызуға болады.

    Достастық елдерінің үшінші тобына кіретін  мемлекеттер мемлекетаралық интеграцияның  жоғары деңгейімен сипатталынады. Бұл  мемлекеттер және осы елдің шаруашылық субъектілері кең ауқымды мәселелер бойынша өзара әрекеттеседі, капитал мен жұмыс күшінің қозғалысына барынша қолайлы жағдай жасап, банк заңдарын, салық және ақша-несие саясатын үйлестіруде. Бұл топқа Ресей мен Белоруссияны белгілі дәрежеде Қазақстан мен Қырғызстанды жатқызуға болады.

    ТМД елдерінің шеңберінде интеграциялық  процесс өте баяу қарқынмен жүрді. Өткен жылдар қоғам өмірінің барлық салаларында керісінше «табысты кері интеграция» деп атауға болады. Ұлттық бюракратияның саяси мүдделері  мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік мүдделерінен басым болуда.

    Жалпы, бұрынғы Одақ республикаларының  дамуын келесі кезеңдерге бөлуге болады: 80-шы жылдардың соңы – Одақ ыдырауының саяси және экономикалық себептерін жетілуі, 90-шы жылдар бұрынғы ҚСРО территориясында  жаңа тәуелсіз мемлекеттердің қалыптасуы, жаңа ғасырдың алғашқы он жылдығы – осы мемлекеттердің интеграциялық жақындасуы.

    Достастықтың 8 жылдық өмірінің қорытындысын бір  жақты бағалауға болмайды. Басында  оған жаңа мемлекеттерді белгілі  формада біріктіретін ұйым ретінде  үлкен үміт жүктелген. Себебі іс жүзінде Достастықтың 12 мемлекеттің әрекеттесу, кеңесу, ортақ мәселелерін талқылаудың түріне айналды. Достастық бойынша серіктестермен келісілген, қол қойылған келісімдерге қарамастан әрбір мемлекет дербес ішкі және сыртқы саясатын, қаражат- бюджеттік әрекетін жүргізіп отыр.

    Достастық іс-әрекетінің негізгі 4 бағытын бөліп  қарастыруға болады: саяси, экономикалық ынтымақтасу, әскери салада өзара әрекеттесу және қауіпсіздікті қамтамасыз ету, гуманитарлық ынтымақтасу. ТМД елдерінің  қарым-қатнасының негізгі экономикалық ынтымақтасу болып табылады, бірақ бүгінгі таңда бұл көбіне саяси бірігу. Қазір бүкіл дамыған әлем регионалды еркін сауда аймақ, кедендік одақ, экономикалық одақ сияқты ұйымдар құруда. Олардың басты мақсаты- дамытуды тездету үшін нарықтық тиімді негізде қорларды (ресурстарды), ғылыми-практикалық және өндірістік потенциалды біріктіру, кооперациялау мен мамандану, халықтар үшін жақсы өмір жасау. Осы бағытта әлем, әсіресе Европа, Америка, Оңтүстік-шығыс Азия мемлекеттері зор нәтижеге жетті.

    Посткеңестік  кеңістіктегі экономикалық әрекеттесу әлі қанағаттандырарлықтай деңгейге жеткен жоқ.

    ТМД елдерінің бірде-біреуі өз егеменді елінің территориясында бірде-бір  қоғамдық маңызы бар өнім өндірудің  аяқталған цикліне ие болмай отыр. Біздің елдеріміздің басты сауда серіктестері бұрынғыдай достық елдері болып қалуда, олардың үлесіне экспорт пен импорттың барлық көлемінің 44%-нан - 80%-на дейінгі экспортты, 44%-дан - 71%-ға дейінгі импорты түсуде.

    Әлемдік шаруашылық қатнастарға енген сайын  икізат пен құрама бөліктермен жабдықтаушыларды ауыстыруға болады. Бірақ дамыған мемлекеттер бізді өнімін тұтынушы нарыққа айналдырғысы келеді, ал егер бір нәрсе алатын болса, тек арзан шикізатты таңдайды.

    Бүгінгі күні басты тосқауыл – ТМД елднрінің  арасындағы экономикалық шекаралар. Өзара саудадағы кедендік баждар мен акциздер, әртүрлі салымдар, әкімшілік шектеулер өнім құнын өсіруде, бартер, сауда операцияларын криминализациялау жағдайды үдетуде.

    Қалыптасқан жағдайда экономикалық интеграция процесін тұғырықтан шығарудың бірден-бір жолы – ТМД елдерінің қазіргі таңда жақын экономикалық әрекеттесуге нақтылай дайын мемлекеттер арсындағы біртұтас экономикалық кеңістік құру болып табылады. Әрине, бұл басқа ТМД елдерінің объективті қалыптасқан жағдайда тиісті түсінуін талап етеді.

    Бүгінгі күнде ТМД бір қатар субрегионалдық экономикалық топтарға айналды. Оның ішінде: Ресей мен Белоруссия Одағы, Белоруссия, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Ресей Қауымдастығы, Орталық Азия (Өзбекстан, Қазақстан, Тәжікстан, Қырғызстан) және Шығыс Европа (Украина, Молдова) топтары, ГУАМ (Грузия, Украина, Әзірбайжан, Молдова).

    Ресей, Белоруссия, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан Кедендік Одақ құрды. 1995 жылдың 6-шы қаңтарында Ресей Федерациясы  мен Белоруссь Республикасы Кедендік Одақ құру туралы Келісімге қол қойды. Ол мына принциптер негізінде жасалған:

• өзара тиімді және теңестірілген экономикалық қатнастарды дамытуды көздеу;
• БҰҰ құжаттарында бекітілген, демократиялық принциптерге сүйеніп, азаматтары мен аамдарының құқықтары мен еркіндіктерін дамыту;
• ГАТТ/ ВТО ережелерінде жалпылама қабылданған нормалар мен прициптерді мойындау;
• өзара экономикалық ынтымақтасудың еркін дамуын қабылдау;
• Экономикалық Одақ құру туралы Келісімді іске асыру қадамы ретінде кезеңді Кедендік Одақ құру.

    Кедендік  Одақ құрудың маңызды мақсаты – бұл шаруашылық субъектілерінің еркін экономикалық қарым-қатнасындағы тосқауылды алып тастау арқылы ортақ іс-әрекетті қамтамасыз ететін екі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық прогресі. Одақ экономиканың тұрақты дамуына, еркін тауар айырбасы мен бәсекеге кепілдік береді, мүше мемлекеттердің экономикалық саясатын үйлестіруді нығайтуға және ұлттық шаруашылықты жан-жақты дамытуды қамтамасыз етеді. Кедендік Одақтың мүше мемлкеттерінің ортақ экономикалық кеңістіктің қалыптстырылуы және әлемдік нарыққа белсенді шығуы көзделіп отыр.

    Келісуші  жақтар Кедендік Одақты мүше мемлекеттердің ортақ кедендік территориясы және нарықтық шаруашылық принциптері мен үйлестірілген  заң шығарушылыққа негізделген  мемлекеттердің экономикалық бірлестігі деп анықтайды.

    Ортақ кедендік территорияны қалыптастыру мына жолдармен іске асырылады:

• Келісуші мемлекеттер арасындағы саудада олардың территориясында өндірілген тауарлар үшін кедендік баж салығы және сол сияқты әсері бар барлық төлемдерді, сандық шектеулерді алып тастау;
• Үшінші мемлекеттермен қатнаста бірдей сауда тәртібін, ортақ кедендік тариф пен сыртқы сауданы реттейтін тарифтік емес шараларын қаолдану;
• Кедендік Одақтың үшінші мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен қарым-қатнас механизмдерін Ресей мен Белоруссияның 1994 жылдың 12-ші сәуірінде қол қойылған сыртқы экономикалық іс-әрекетіндегі Ортақ тәртіп туралы Келісім шарттары негізінде қалыптастыру.

    Келісуші  жақтар Кедендік Одақ құрудың механизмі  мен кезеңдерін белгіледі. Алғашқы  кезеңде 1994 жылдың 15-ші сәуірінде қол қойылған еркін сауда аймағын құру туралы Келісімі қолданылып, Ресей мен Белорусь арасындағы 1995 жылдың 6-шы қаңтарынан бастап алымсыз және шектеусіз еркін сауда тәртібін енгізу туралы Протоколына сәкес өзара саудада тарифтік және сандық шектеулерді алып тастау көзделді. Сонымен қатар өзара саудада шектеулерді алып тастау 1994 жылдың 12-шы сәуірінде жасалған Келісімінде жасалған Келісімінде қолдану негізінде іске асырылады. Нәтижесінде сыртқы экономикалық байланыстарды ретеудің пара-пар жүйелері (оның ішінде тарифтік және тарифтік емес реттеуде), үшінші елдермен қарым-қатнаста бірдей сауда тәртіптері, ортақ кедендік тарифтер мен тарифтік емес реттеу әдістері қалыптастырылады.

    Кедендік  Одақ құру туралы Келісімде сыртқы экономиалық іс-әрекеттке қатысты сыртқы саудада, кедендік, валюталық-қаражаттық, салықтық және басқа да заң жүйелерінде үйлестіру көзделді. Бұл келісуші мемлекеттердің шаруашылық субъектілеріне нарық принциптеріне сәйкес тең мүмкіншіліктер мен кепілділіктер береді, сонымен қатар баға саясатына қатысты, валюталық реттеу мен бақылауда, экспорттық бақылауда, интеллектуалды меншікте қолданылады.

    Сонымен қатар құжаттарда келісуші жақтар Кедендік Одақтың үшінші мемлекеттер және халықаралық ұйымдармен қарым-қатнастарында  өкілділікті беру механизмін қалыптастыру туралы сөз қозғады.

    Кедендік  Одаққа мүше мемлекеттер құқық қолдану  тәжірибесі мен әдістердің біртектестігін бақылауды қамтамасыз ету үшін:

• үшінші мемлекеттерге тауардың рұқсат етілмеген реэкспортын жібермеудің сенімді бақылау механизмдерін орнату;
• екі жақты және жан-жақты негізде сауда мен саудалық емес операциялар бойынша төлем-есептік қатнастарды орындау;
• шаруашылық етудің экономикалық жағдайларын жақындастыру;
• сыртқы сауданың кедендік статистикасын жүргізу;
• келісуші мемлекеттердің сыртқы кедендік шекараларында сенімді кедендік бақылау орнату.

    Бірінші кезеңде белгіленген шараларды  іске асырғаннан кейін, екінші кезеңде  келісуші мемлекеттердің кедендік территориясы ортақ кедендік территорияға біріктіріліп, Кедендік Одақтың халықаралық құқық субъектілігітуралы және қолданылған халықаралық келісімдер мәселесін шешу қажет.

    Үшінші  жақты Кедендік одақ принциптерді сақтау негізінде қалыптасты:

• нарықтық қатнастар негізінде бір тиіпті экономикалық механизмдер;
• кезеңділік, яғни қажетті шартарды іс жүзінде орындағаннан кейін келесі кезеңге өту мүмкіншілігі;
• кедендік территория мен басқару бірлігі;
• сыртқы экономикалық іс-әрекетті, оның ішінде үшінші мемлекеттермен де, реттеудің сәйкестілігі;
• экономикалық саладағы қабылданатын шешімдердіңүйлестігі;
• әрбір мемлекеттің әлемдік экономикадағы интеграция процесіне кедергі жасамау.

    Кедендік  одақ құру нәтижесінде алғашқы кезеңде  өзара саудада тарифтік және сандық шектеулер алынып тасталынды, сыртқы сауда саласын тарифтік және тарифтік емес реттеуге қатысты нормативтік құжаттарды үйлестіру бағытында жұмыстар жүргізілді, мемлекеттер территориясына әкелінетін тауарларға акциздік ставкаларды унификациялау аяқталынды, үшінші елдерге қатысты сауда тәртіптерінің толық сәйкестендірілуіне қол жеткізілді, бірігіп кедендік статистика жүргізу мен акциздік тауарларды кедендік тәркілеудің ортақ тәртібі анықталды.

    Сонымен қатар, авиациялық-жолаушы байланыста жүйелікедендік бақылауды алып тастау көзделінуде. Тауарларды жеткізуді  қамтамасыз ету мен бақылау тәртібі  бойынша нормативтік құжаттар қабылданды және де сыртқы шекараны бақылауды күшейтуде техникалық жәрдемдесу бойынша шаралар қарастырылды. Кедендік, валюталық және экспорттық бақылау туралы заңдарын унификациялау, кедендік баж салығы мен салықты өзара есептеу механизмін қалыптастыру, кедендік қызметерді басқарудың бірлігін орнату, Кедендік одақтың сыртқы шараларында біріккен кедендік бақылауды ұйымдастыруда, ортақ шекараларда кедендік бақылауды алып тастау сияқты кедендік мәселелер бойынша нормативтік-құқықтық база қалыптастырылды.

    Кедендік  Одақтың негізгі құжаты – бұл 1996 жылдың 26-шы наурызындағы Келісім. Бұл  келісімнің басты мақсаты біздің елдеріміздің материалдық және интеллектуалдық  потенциалын тиімдірек қолдану  негізінде экономиканың өрлеуін, халықтың өмірінің материалдық және рухани деңгейін көтеру, тұрақты демократиялық дамуды қамтамасыз ету.

    Келісімнің  басқа бөлімдері демократиялық  институттарды дамыту, адамдардың құқықтарын қамтамасыз ету, заңдарды үндестіру, ұйымдасқан және экономикалық қылмыспен, халықаралық терроризм мен нашақорлық бизнеспен күрес, қоршаған ортаны қорғау мен халықаралық аренада ынтымақтасу сияқты салаларының нормлары мен тәртіптеріне арналған.

    Келісім көзделген мақсаттарға жету үшін интеграцияны басқарудың біріккен органдары  құрылды: Мемлекетаралық Кеңес, Мемлекетаралық кеңес тұсындағы үкімет басшыларының Кеңесі, Интеграциялық Комитет, Парламенаралық комитет.

    Интеграцияны  басқарудың басты органы болып Мемлекетаралық Кеңес болып табылады. Оның ішінде жақтардың мемлекет басшылары, үкімет басшылары, шетел істер министрлері кіреді және де кеңесу дауыс құқығы бар Инеграциялық Комитеттің Төрағасы бар.

    Интеграциялық Комитет қызметінің негізгі бағыттары: Біртұтас Экономикалық Кеңістікті қалыптастыру; білім алу және ғылым мен мәдениет жетістіктерін қолдануда тең мүмкіншіліктерді қалыптастыру; заң шығарушылықты үйлестіру; сыртқы экономикалық саясат бағытын үйлестіріп жүргізу; сыртқы шекараны бірігіп қорғау; қылмыс және терроризммен күрес жүргізу.           

    2.3 Қазақстан Републикасының әлемдік интеграциялық қатынастар жүйесіндегі орны 
 

    Тәуелсіз  мемлекет ретінде Қазақстан Республикасының  құрылуы мемлекеттің сыртқы саясаттағы мәселесін алға қойды. Ол келесі проблемалық  аспектілерді қамтыды:

    1. Әлемдік қауымдастықтың Қазақстан  Республикасын халықаралық қатнастардың субъектісі ретінде қабылдауы.

    2. Мемлекеттің сыртқы саяси қызметінің  негізгі принциптерін, оның сыртқы  саяси құндылықтары мен басымдықтарын  жобалау.

    3. Халықаралық қатнас субъектілерімен  халықаралық байланыстарды жолға  қою және дамыту.

    4. Халықаралық құқық принциптері мен нормаларын тану және игеру.

    5. Халықаралық қатынастар мәдениеті:  дипломатия мен дипломтиялық  қызметті қалыптастыру.