Қазақстан Республикасының жаһандану жағдайындағы интеграциялық қызметі

    Жас тәуелсіз Қазақстан Республикасы үшін сыртқы саясаттағы негізгі мәселе мемлекеттер  мен әлемдік қауымдастықтың оны дербес, тәуелсіз мемлекеттік құрылым ретінде тануын, оның территориялық тұтастығын, халықаралық істердегі құқықтық субъектілігін тануын қамтитын легитимділік проблемасы болды. Қазақстан Республикасы тәуелсіздіктің 10 жылы ішінде осы тұрғыда бірқатар табыстарға қол жеткізіп, БҰҰ-ға мүше болып қабылданды, әлем мемлекеттерінің барлығымен дипломатиялық байланстар орнатты.

    Қазақстан Республикасының табысты легитимделуі бірқатар ішкі және сыртқы жағдайларға  мүмкіндік туғызды.

    Біріншіден, КСРО-ның құлауы, осы алып мемлекеттің жойылуы қазіргі кездегі әлемнің басты мемлекеттерінің үкіметтері тарапынан оң құбылыс ретінде қабылданды. КСРО құлағаннан кейін оның территориясында пайда болған тәуелсіз мемлекеттерді басқа мемлекеттердің үкіметтері, БҰҰ және оның құрылымдары тез арада таныды.

    Екіншіден, ел басшылығының бастамасы бойынша  Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің  анық құқықтық негізі қалыптасты. 1990 жылдың 25 қазанда Қазақ Кеңестік Социалистік  Республикасының Жоғарғы Кеңесі мемлекеттік тәуелсіздік туралы Декларацияны қабылдады. Осы құжаттың негізгі ережелері Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конститутциялық заңда, 1993 жылғы Консттитутцияда нақтыланған. Осы құжаттарда Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізгі принциптері көрсетілген: ашықтық, бейбітшілікті жақтау, тең серіктестік, қарулы күшті бірінші болып қолданудан бас тарту,басқа елдердің ішкі істеріне араласпау, сондай-ақ БҰҰ және оның құрылымдары шеңберінде қабылданған барлық халықаралық міндеттерді орындау.

    Үшіншіден, Қазақстан Республикасының халықаралық беделін көтеру және оның легитимділігі экономикалық және саяси реформаларды табысты жүргізуге: қоғамдық өмірдің мемлекеттен тыс және дербес болуына, демократиялануына мүмкіндік береді.

    Төртіншіден, әлемдік қаымдастыққа кіруде Қазақстан Республикасының ішкі саяси тұрақтылығы ерекше мәнеге ие болды. Осының нәтижесінде Қазақстанды әлеуметтік қауымдастыққа, алдыңғы қатарлы елдерге жақындататын инновациялық мәселелерді жүзеге асыруда елдегі әлеуметтік жағдайды болжауға болады.

    Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде  сыртқы саяси қызметтің нақты  принциптері негізінде қызмет ету  және мүдделерін халықаралық аренада  бейнелейтін жеке сыртқы саяси құндылықтары мен басымдықтарын жобалауы керек.

    Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретіндегі легитимделуінде, оның негізгі сыртқы саяси принциптерін, құндылықтары мен басымдықтарын дамытуда Президентіміздің көрнекті рөл атқарғанын ескере кеткеніміз жөн.

    Қазақстан Республикасы қазіргі әлемнің ірі  мемлекеттерінің мүдделері астасып жатқан күрделі геосаяси кеңістікте орналасқан. Бұл жағдай «мемлекет басшысы мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатнастарда Қазақстанның атынан өкілділік ететін ең жоғары лауазымды тұлға» болып табылатын ел Президентінен саяси ерік пен бастаманы, ойластырылған және салмақты әрекетті, шешімдер мен шараларды қабылдау қабілеттілігін талап етті[12].

    Осы тұрғыда ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев  тарапынан ұсынылған еуразиялық идеясы ерекше мәнге ие. Бұл идея ТМД мемлекеттерінің интегративтік мүмкіндіктерін, яғни ТМД шеңберіндегі интеграцияны, сондай-ақ экономикалық және сыртқы саяси мүдделерді еуразиялық жақын басқа елдердің қатыстырылуын қамтиды.

    Қазіргі еуразиялық идея өркениет дамуы жүйелерінде  мемлекеттердің жан-жақты ынтымақтастығы үшін аса кең геосаяси кеңістікті құруды көздейді. Еуропа мен Азияны жалғастыратын тарих және дәстүрлі көпір ретінде Қазақстан еуропа елдерімен де, азия елдерімен де өзінің экономикалық байланыстарын кеңейтуге кең мүмкіндік алады. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еуроазиялық идеясы біздің болмысымыздың геосаяси, экономикалық, тарихи, әлеуметтік-мәдени, этникалық шындығы болып табылады. Осы негізде ҚР үкіметі Президенттің басшылығымен екіжақты және көпжақты келісімдерді, қазақстандық шекараның тыныштығын сақтап, қақтығыстарды болдырмауды қамтамасыз ететін өзімен көршілес барлық елдермен келісім-шарттар жасауды қалыптастыру бойынша белсенді саяси қызметтер атқаруда.

    Қазақстан Еуропа елдерінің барлығымен дерлік дипломатиялық қатнастарды жолға қоя отырып ОБСЕ, НАТО тәрізді еуропалық мемлекетаралық ұйымдармен де байланыс орнатты. Қазақстанның НАТО-мен біріккен жатқызулар өткізу үшін әскери бөлімдерді дайындау бойынша жеке ынтымақтастық бағдарламасы бар. Бұл қазақстандық әскери контингенттің БҰҰ бітімгершілік акцияларына қатыстырылуына мүмкіндік береді.

    Қазақстан үшін сыртқы саяси басымдықтардың арасынан Ресеймен мемлекетаралық байланыс ерекше мәнге ие. Ресей империясының қол  астында, одан кейінгі көпұлтты мемлекеттік  құрылым КСРО-ның құрамында болған Қазақстан тарихи және дәстүрлі аграрлық-шикізат көзі болды, сондықтан Орталыққа метрополия ретіндегі Ресейге экономикалық тәуелді еді.

    Осы жағдай Қазақстанның шаруашылық инфрақұрылымының Ресейге толықтай тәуелділігінің қалыптасуына алып келді және оның салдары экономикалық тұрғыда оны Ресейге оның ішкі проблемаларына қатыстырады. Ресейдегі экономикалық тоқырау мен қиындықтар соған сәйкес бізде де көрініс тауып отыр. Ресейдегі экономикалық жандану біздің экономикамызды да жақсы жақтарын көрсетеді.

    Осы жағдайлардың барлығы мемлекеттің  тәуелсіздігін қамтамасыз етудің шынайы негізі – көп векторлы сыртқы саясаттың  қалыптасу қажеттілігін тудырады. Бірақ  біздің сыртқы саясатымыздың ресейлік векторы көп позия жағынан  басымдыққа ие. Көптеген халықаралық бойынша Қазақстан мен Ресей біртұтас немесе жақын позияларда болды.

    Қазақстанның  сыртқы саясатында өздерінің тарихи тағдыры, этномәдени құндылықтары бойынша  туыс халықтар өмір сүретін Орталық  Азия аймағы ерекше орын алады. Бұлар  түркі тілдес Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, сонымен қатар Тәжікстан мемлекеттері. Халықтар арасында қалыптасқан осы тарихи байланыстар, тарихтың, мәдениеттің, тілдің ортақтығы елеулі дәрежеде осы мемлекеттерді жақындата түседі. Бұл халықаралық аренада біртұтас келісілген позиция тұрғысынан көрінуге мүмкіндік береді.

    Қазақстанның  сыртқы саясатының ерекше аспектісі  Қытай екендігі сөзсіз. ҚХР-мен достық, тату көршілік қатнасты жолға қою  – Қазақстан басшылығының сыртқы саясатының аса маңызды проблемасы. Осы саладағы біздің міндеттеріміз – Қытаймен арадағы шекараны делимитациялау, оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету, сауда-экономикалық шарттарға отыру, мәдени айырбасты дамыту. Қытай – бұл жақын көршілес, тез дамып келе жатқан аса ірі этно-демократиялық массив, ядролық держава, супердержава ретінде ХХІ ғасырда халықаралық қатнастарда басты рөлдерді атқарады.

    Қазақстан Республикасының басшылығы жүргізіліп отырған сртқы саясатта қазіргі  әлемнің бастымемлекеттері де назардан тыс қалмайды. АҚШ, Германия, Англия, Франция және басқа еуропалық мемлекеттер ең алдымен, мүмкін болатын инвесторлар мен сауда серіктестіктері ретінде қызықтырады; осындай қызығушылық Азияның алдыңғы қатарлы елдері Үндістан, Жапония, Оңтүстік Корея, Пәкістан, Түркия, Иранға да артуда. Қазақстан осы елдердің барлығымен дерлік үздіксіз дамып отырған сыртқы саяси байланыстарды, дипломатиялық қатнастарды жолға қойды.

    Қазақстан Республикасының басшылығы Ауғанстан, Таяу Шығыс, Балқан елдері тәрізді «дағдарысты  аймақтарға» да назар аударуда. Қазақстанның бұл жерде жеке геосаяси мүдделері жоқ болса да, біз осы «дағдарыс аймақтардың» әлемге тудырып отырған қауіптілігін сезінеміз.

    Мемлекет  басшысының халыққа арнаған биылғы жолдауында өңірдегі мемлекеттің одағын құру туралы бастама жария етілді. Жолдаудың «Өңірдегі жағдай туралы» тармақшасының мазмұнынан Орталық Азиядағы қазіргі жағдай алаңдаушылық туғызатыны айқын аңғарылады. «Ұлы державалардың осы өңірде экономикалық басымдылыққа ие болу жолындағы бәсекелестігінде байқап отырмыз» деген сөйлемнің астарында көп мәселе жатыр. Сол ұлы державалардың яғни ұлы күштердің тепе-теңдңгін сақтамау, олардың басымдық беру қиынға соқтыруы мүмкін. «Осы жаһандық геоэкономикалық проблемаға қатысты дұрыс ұстанымда болуымыздың маңызы үлкен» деген ескертулердің айтылуы жайдан жай болмса керек.

    «Біздің алдымызда таңдау тұр» делініп, соның  мүмкін болатын нұсқалары айтылады: әлемдік экономикада келесі бір  империяның келуін күту немесе Орталық  Азия өңірінің барынша интернациялануына  қарауына қадам жасау. Бұл тұрғыда  Орталық Азия экономикалық қауымдастығын, тағыда басқа бірлестіктерді айтуға болады.

    Бұрынғы ұсынылған интеграциялық жобаларды  сәтсіздікке ұрындырған негізгі  себептердің қатарында әлдеқайда  тығыз бірлесу үшін нақты экономикалық алғы шарттардың болмауыда, Орталық  Азияның кейбір мемлекеттерде жалпы қауіпсіздіктің нашарлауына байланысты тәуекелдің жоғарлығы да, экономикалық дамудың әркелкілігіде айтылады.  

    Қазақстан бүгінгі таңда жоғары экономикалық даму қарқынына жетіп отыр. 2004 жылы республикамздың сыртқы сауда айналымы 55 пайызға өсті. Жан басына шаққандағы жалпы ішкі өніміміз 2713,8 долларға жетті. Бұл реформаға дейінгі 1990 жылға қарағанда 12,9 пайызға артты. Биылғы жылы бұл көрсеткіш болжағандай, 3 мың долларға жетеді деген сенім бар. Біз осы жағынан Ресеймен, Шығыс және Оңтүстік Европа елдерімен теңесе бастады.

    Әлемдік экономикадағы ахуал мұнай өндіруші елдердің көшбастаушы позисиясын сақтайтынын  көрсетеді. Қазақстанда мұнай өндіруді үш есе ұлғайтып, жылына 150 млн. тонна  мұнай шығару көзделіп отыр. Бізде  қара және түсті металдарды да өндіру артады. Мұның бәрі экономикалық тепе-теңдікті ұзақ мерзім бойы ұстап тұрады. Экспорт 56 пайызға, импорт 52 пайызға өсті, сонымен мұнай өнімдерінің қымбаттай түсуі де оң әсер етеді.

    Ел  экономикасының шикізаттық емес салаларындағы  ұзақ мерзімді мамандануын айқындайтын 5-7 кластерін жасау мен дамытудың, ұлттық инновациялық жүйені түбегейлі қолға алудың да маңызы зор.

    Біздің  елде жаңа экономика негіздері де жасалуда. Ақпараттық саланың әлеуеті  қарқынды даму үстінде. Банкілік төлем  карточкасының саны 2,4 млн-ға жетті, ұялы телефондарды қолданушылар 2 млн-нан асып кетті, 2 млн-ға жуық адам интернетке шыға алады. Таяуда ақпараттық технология паркінің алғашқы кезегі іске қосылып, отандық спутник ұшырылады. Әлеуметтік саясаттың да жемісті айағы сол, бүгінгі күні әлемдік қаымдастық Қазақстанға көз тігіп, сеніммен қарауда.

    ХХІ ғасырдың ығытына қарсы тұруға қабілетті  әрі ұзақ мерзімді ұлттық мүдделерді қамтамасыз етуге бағытталған, белсенді, жан-жақты және үйлесімді сыртқы саясат жүргізу қажет.

    Ресей, Қытай, АҚШ, Европалық Одақпен ынтымақтастықты дамыту басым бағыттары болып қала береді. Азия мен Таяу Шығыстың негізгі елдерімен өзара іс-қимылға зор маңыз беріледі.

    Қазақстанның  қауісздігін қамтамасыз ету және ел ішіндегі реформаларға қолайлы жағдай туғызу мақсатында Үкіметтің алдында осы мемлекеттермен арадағы негізгі шарттар мен келісімдерді бұлжытпай жүзеге асыру міндеті тұр.

    Қазақстан мен Ресей арасындағы шекараларды  делимитациялау туралы шарттың маңызы зор. Тарихымызда тұңғыш рет біз  өзімідің стратегиялық әріптесіміз Ресеймен заң жүзінде ресімделген мемлекеттік шекараға ие болдық. Бұл біздің мемлекеттік құрлыстағы жоспарларымызды жүзеге асыруға қолайлы жағдай туғызатын ұлттық қауіпсіздіктің маңызды кепілі.

    Біз стратегиялық тұрғыдан Қазақстанның мүдделері  толығымен ескірілген жағдайда Бүкілдүниежүзілік Сауда Ұйымына тезірек кіруге ықыластымыз.

    Қазақстан Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына, ТМД, ЕурАзЭҚ-ты реформалауға, ЕЭК-ті құру жөніндегі  жұмыстарға ерекше мән беріледі.

    Біздің  еліміз үшін барлық бағыттар бойынша  ЕҚЫҰ-мен іс-қимыл жасау маңызды болып қалады. 2009 жылы осы ұйымға төрағалық етуге біздің кандидатурамыздың ұсынылуына барынша жауапкершілікпен қараймыз. Бүгінгі бастамалар сонымен қатар осы мақсаттарға қол жеткізуді көздейді.

    Қазақстанның  әлемде қуатты экономикасы бар әрі халықаралық қауымдастығы тұғыры берік өңірлік держава ретінде қабылданатынын да естен шығармағанымыз абзал. Бұл мәртебені қастерлеуіміз және еліміздің қазіргі әлемдегі беделін нығайту үшін қосымша күш-жігер жұмсауымыз керек. 

    Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың жалпыұлттық жоспары бекітілді.

    Ел  Президенті белгілеген «Әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігу – елдің экономикалық дамуының сапалық серпілісінің негізі» басымдығына сәйкес халықаралық маңызды жобаларды іске асыруда, әлемдік нарықтарда бәсекеге қабілетті болатын тауарлар мен қызметтерді өндіруге бағытталған белсенді шараларды қабылдау жоспарланған[13].

    ҚОРЫТЫНДЫ