Қазақстан Республикасының жаһандану жағдайындағы интеграциялық қызметі

    2000 жылы Брюсселде «Қазақстан Республикасы  – Европалық Одақ» ынтымақтастық  кеңесінің екінші мәжілісі болды.  Тараптар әріптестік және ынтымақтастық  келісімнің орындалуы барысын  талқылап, әсіресе сауда мен инвестиция, демократияны дамыту, есірткі саудасына бақылауды күшейту, т.б. мәселелерге ерекше назар аударды. Алдағы уақытта Қазақстан тауарларын бүкіләлемдік базарға шығаруға күш салынатындығы атап өтілді. Қазақстан метелы, хром, жеңіл өнеркәсіп өнімдері, Атыраудың балығы мен қара уылдырығы сияқты тауарлар дүниежүзілік базардан тұрақты орын алатын болады.

    Тараптар  сыртқы сауда көлемінің көбеюіне негіз – Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) мүшелікке өтуі болып табылады деген шешімге  келді.

    1995 жылдың қаңтарында «дүниежүзілік  сауда ұйымы» болып қайта құрылды.  Қазіргі кезде оған 140 мемлекет  мүше. Әлемдік базарға шығарылатын  тауар мен өнімдердің 90 %-дан астамы  осы елдердің үлесіне тиеді.  Отыз мемлекет (олардың қатарында  Қазақстан, Ресей, Қытай бар) ДСҰ-ға мүше болу сатанында тұр. Қазақстан 1996 жылдан бастап мүшелікке қабылданудың төменгі сатыларынан өтіп, бас санатына жетті. Осы жылдар аралығында елімізде кеден, стандарттау, сертификаттау, патенттік құқық мәселелерін реттейтін заңдық құжаттарға өзгертулер енгізілді.

    Өнімдерді тек шикізат күйінде экспортқа  шығару – біздің экономикамыздың  ерекшелігі ол ДСҰ-ға мүше болудың шарттарына кедергі жасамайды. Ал өңделген өндіріс  өнімдерін экспортқа шығару –  еліміздің ұзақ мерзімді стратегиялық міндертерінің бірі болып саналады.

    2000 жылы Европалық Одақ Қазақстанды  базарлы экономикалық елі деп  таныды. Өйткені, сыртқы сауда  ырықтандырылып, мүліктің 80%-зы жеке  меншікке берілді. Макроэкономика  тұрақтандырылып, ұлттық валюта  – теге бағамы қалыпты деңгейде тұр. ДСҰ-ға мүше болып кіру экспорттан түсетін кіріс көлемін арттырып, отандық тауар өндірушілердің мүмкіндігін кеңейтеді. Ал импорттың өсуі ішкі базардағы бәсекелестікті күшейтеді және тұтынушыларды арзан тауар түрлерімен қамтамасыз етеді.

    Европа  Одағы Қазақстанның Ресейден кейінгі екінші сауда әріптесі. 2000 жылы Қазақстанға еуорпалық импорттың жалпы көлемі 250 млн. доллар болса, Қазақстанның Европа Одағы елдеріне экспорты 600 млн. долларға жетті.

    Қазақстанға техникалық көмек көрсететін Еуропалық  Одақтың ТАСИС бағдарламасы 1995 жылға дейін 95 млн. доллар көлемінде қаржы бөлді. 2001 жылғы 9 сәуірде ТАСИС бағдарламасы, алдымен әйелдерге, жұмыссыздарға, мүгедектерге, сауатсыздарға, үйсіздерге, жетім баларға, кәрі кісілерге нақты көмек көрсету қажеттілігін жариялады.

    Европалық Одақтың ТРАСЕКА (Европа-Кавказ-Орталық  Азия «Көлік жолы») бағдарламасы Ақтау  портының паромтерминалын қайта  құрып, жарақтандыруға 2 миллион евро мөлшерінде қайтарымсыз несие берген. 2001 жылдың екінші жартысына қарай  паром жаңадан іске қосылған кезде терминалдың жүк жөнелту қуаты жүздеген есе артып, тұтас теміржол платформаларын жөнелтетіндей мүмкіндік тумақ. Нәтижесінде, Қазақстан өзінің және іргелес елдердің жүктерін Иран арқылы Парсы шығанағы елдеріне төте шығарып, ол елдерден әкелетін жүктерді Түркіменстан, Өзбекстан, Қырғызстан арқылы тасымалдау шығынын тоқтатады. Сонымен қатар Еділ арқылы Балтық жағалауына, «Еділ-Дон»кналы арқылы Қара теңіз аймағына жүк шығарудың көлемі еселеп артады, Европадан жеткен жүктерді Бакуден Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттеріне жеткізуге мүмкіндік туады.

    Қазақстан мен НАТО арасындағы қарым-қатнас та дұрыс шешімін тапты. «Бейбітшілік жолындағы әріптестік» бағдарламасы – осы беделді ұйыммен ынтымақтасудың неғұрлым пайдалы түрі. Оған қазірде 46 мемлекет қатысып отыр, оның ішінде Қазақстанда бар. Елбасы атап көрсеткендей: «Бұл ынтымақтастыққа Солтүстік Атлантика Одағының біздің қағамды демократияландыру, экономиканы жаңғыртуды қолдауы, сондай-ақ, республиканың жас армияның аяғынан тік тұрып кетуіне көмек көрсетуі қызықтырады».

    НАТО  және Қазақстан әскери қызметтерінің  қатысуымен бейбіт мақсаттағы бірлескен  жаттығулар өткізу жүйелі негізге көшіп  келеді. Осының айғағы ретінде жыл  сайын «Центразбат» жаттығулары  өткізілуде.

    Қазақстан Европадағы қауіпсізік және ынтымақтастық ұйымына 1992 жылғы қаңтар айынан бастап қатысады. 1994 жылғы 5 желтоқсанда Европа қауіпсіздігі және ынтымақтастық ұйымның Будапештегі маслихаты кезіндегі державалар – Ресей Федерациясы, АҚШ, Ұлыбритания тарапынан Қазақстан қауіпсіздігіне берілетін кепілдіктер туралы меморандумға қол қойылды. Ондағы аталған мемлекеттер Қазақстанның қазіргі шекарасының мызғымастығын, тәуелсіздігі мен егемендігін қадірлейтінін куәландырды. Қазақстанның саяси тәуелсіздігіне, аумақтық тұтастығына қарсы күш қолданбауға,экономикалық зомбылық көрсетуден бас тартуға міндеттеме алды. Кейін мұндай кепілдіктер Қытай Халық Республикасы мен Франция үкіметтері тарапынан да берілді.

    Президент Н.Назарбаевтың Германия Федерациялық Республикасына ресми сапары болды. Сапар барысында «Қазақстан-Герман экономикалық ынтымақтастық кеңесін» құру туралы, Қазақстанда туратын немістер мәселесі жөнініде Аралас Қазақстан-Герман комиссиясын» құру туралы, «Экономика, өнеркәсіп, ғылым және техника салаларында кең ауқымды ынтымақтастықты дамыту туралы»шартқа қол қойылды.

    Қазіргі кезде Қазақстанның тауар айналымы жөнінен Германия Европа елдері арасында бірінші орын алады.

    БҰҰ құрылымдарының белсенді және мақсатты қызметінің нәтижесінде халықаралық  шиеленістерінің түйінін шешу, келісімдік процестерді жолға қою, мемлекеттердің мүдделерін түйістіру, халықаралық құқық нормаларының сақталуын қамтамасыз ету, халықаралық проблемаларды шешуде мәдениет пен бейбітшілік сүйгіштікті қалыптастыруға кең жол ашылады.  

    Халықаралық ұйымдардың дамуы мен қалыптасуы – шаруашылық өмірді интернационализациялауға көшірудің глобалды бағытын көрсету және халықтар арасындағы экономикалық жақындасудың объективті процесі. Қазіргі кезде халықаралық ұйымдардың бірнеше түрлері құрылды: ол ұйымдар глобалды сипатта БҰҰ-ға кіретін халықаралық институттар, ұйымдар болды. Оның қалыптасу негізіне жататын принциптер әлеуметтік-экономикалық жүйенің бірігуі бойынша елдердің ұйымға кіруі, аймақтық ұйымдар т.б.

    Қазіргі кезде әлемде, халықаралық ұйымдардың қызметінің маңызы өсуде, осы жағдайда бірде-бір мемлекет экономикалық, мәдени, гуманитарлық дамуда жеке-дара дами алмайды. Елдер арасындағы ең тиімді ұйымдардың формасы халықаралық институттардың құрылуы.

    Халықаралық ұйымдардың мақсаты – оның құрамына қандай елдер кіруімен ерекшеленеді.

    Дамыған капиталистік елдердің ұйымдары сауда, валюта, төлем баланысы, өндірістік қиындықтарды, сондай-ақ трансұлттық корпорациялардың қызметін кеңейту мәселелерін шешеді.халықаралық экономикалық ұйымдардың маңызы қазіргі таңда үлкейіп келеді. Бұл ұйымдардың қызметі әр түрлі әлеуметтік құрылымдағы елдердің арасындағы күрделі мәселелерді шешуге бағытталған.

    Халықаралық саудаға қатнасатын елдер, осы облыста  кездесетін түсініспеушіліктердің  себебін іздеуде және оны болдырмау  немесе жұмсарту шараларын қарастыруда. Бұл жағдайда осы проблемаларды шешуде халықаралық сауданың табиғатына тән екі жақтылық айқын көрінеді. Бір жағынан, олар өз күштерін сыртқы сауданың дамуы мен кеңею құралдарын іздеуге жұмсаса, екінші жағынан қарама-қарсы бағыт туындайды – ол бағыт оның орталықтануы, яғни жекелеген елдер арасына және экономикалық топтастырудағы айырмашылықтар. Міне, осы екі жақтылық ұжымдық іс-әрекеттің объективті қажеттілігі жағдайында, өз жолында күрделі қиындықтарға кездесуде. Өзара байланысты , жинақты сыртқы сауда саясатын ойластыру өзінің ойдағыдай тиімділігін бере алмады, бірақта кейбір жетістіктер күрделі қайшылықтарды жартылай шешуде.

    Қазақстан мен Франция арасындағы дипломатиялық  қатнас 1992 жылы қаңтарда орнатылды. Онда достық, өзара түсіністік және ынтымақтастық  туралы келісімге қол қойылды. Екі ел БҰҰ – жарғысының принциптерін, Европа қауіпсіздігі және ынтымақтастығы ұйымның Хельсинки актісінде көрсетілген талаптарды толық орындайтынын мәлімдеді. Маңғыстау, Атырау облыстарында мұнай өндіру мен тасымалдау жабдықтарын шығару мақсатында Франция 240 млн. қаржы бөлетіндігі жөнінде құжаттқа қол қойды. «Қазақстан-Француз» 20 біріккен кәсіпорын жұмыс істейді.

    Қазақстан мен Италия арасында дипломатиялық  қатнас 1992 жылы 12 шілдеде орнады. 1994 жылы 22 қыркүйекте Президент Назарбаевтің Италияға ресми сапары басталды. Екі ел – мемлекеттер арасында егемендік теңдікті, аумақтық тұтастықты құрметтеу, шекаралардың мызғымастығы, дау-жандалдарды бейбіт жолмен шешу принциптерін қолдайтындықтарын мәлімдеді.

    2000 жылы елімізде 30 «Қазақстан-Италия» бірлескен кәсіпорын жұмыс істеді, екі ел арасында тауар айналымы біржарым миллиард доллар құрайды. Италияның Қазақстан экономикасына жұмсаған инвестиция көлемі 351 млн.долларға жетті.

    Қазақстан мен Нидерланды арасында дипломатиялық  қатнас 1992 жылы 10 қыркүйекте орнатылды.

    Қазақстан Швейцриямен қатнасы үнемі дамып  келеді. 1993-1998 жылдары Швейцария  елімізге 97,5 млн.доллар көлемінде тікелей  инвестиция жұсады. Екі ел арасындағы тауар айналымы өсіп келеді.

    Сонымен, Қазақстанның Европа елдерімен қарым-қатнасы қазіргі ғаламдану кезеңіне сәйкес дамып отыр.   

    Қазіргі кезде халықаралық экономикалық қатнастардың дамуын анықтайтын негізгі  тенденциялардың бірі – бұл әлемдік  экономикадағы үш плюстік құрлыстың  пайда болуы, әлемнің осы аудандарының әрқайсында интеграциялық процестер күшейіп отыр.

    Бұл үш ауданға жататындар:

• Латын Америкасы;
• Батыс Еуропа;
• Оңтүстік-Шығыс Азия.

    Осы аймақтардың әрқайсысында даму көшбасшысының  өзіндік ролін атқаратын белгілі  бір ел немесе елдер тобы болады. Солтүстік Америкада – АҚШ, Батыс Еуропада – Еуропалық қоғамдастық елдері, Оңтүстік-Шығыс Азияда – Жапония.

    АҚШ Қазақстанның тәуелсіздігін танып, 1991жылы дипломатиялық қатнас орнатқан алғашқы ел болды. 2001 жылы Қазақстан  мен АҚШ Президенттері екі  ел арасындағы қатнастарды «ұзақ  мерзімді стратегиялық әріптестік» ретінде айқындады. Оның шешуші құрамдастары қауіпсіздікті және қару-жарақты таратпау саясатындағы ынтымақтастық, энергетикалық әріптестік және демократиялық саласындағы диалог болып табылады.

    Екі елдің сауда-экономикалық ынтымақтастығы белсенді дамуда. АҚШ Қазақстандғы аса ірі шетелдік инвестор және салынған инвестицияның 15 млрд.доллардан астам американ компаниялардың үлесіне келеді. Қазақстанда америкалық қатысуға қатысы бар 400-ге жуық компаниялар жұмыс істейді. 2005 жылы екі ел арасындағы тауар айналымы 1650 млн. доллар құрады, соның ішінде АҚШ-қа мұнай мен минералдық өнімдерді импорттау 800 млн. доллар болды.

    Соңғы аймақ өте елеулі дамумен сипатталады,  ол елдің Қытаймен, сонымен бірге  Ресеймен өзара байланысы әлемдік  экономикадағы ең күшті аймақтардың бірі.

    Еуропалық аймақ соғыстан кейінгі кезеңнің көп бөлігінде индустриясы дамыған  елдердің екі интеграциялық тобы Еуропалық одақ (ЕО) және еркін сауданың Еуропалық ассоцациясына (ЕСЕА) кірді.

    1995 жылы Еуропалық одаққа 12 батыс еуропалық ел, ал ЕСЕА-ға 6 ел мүше болып кірді.

    Еуропалық одақ пен ЕСЕА-ны салыстырып көрейік. Еуропалық одақтың дамуын реттеу ұлтаралық және ұлт үстінен қарайтын органдар арқылы жүргізіледі, ал ЕСЕА-ның  ұлт үстінен қарайтын органдары  жоқ.

    ЕО-ның  шеңберіндегі интеграцияның дамуының өте жоғары деңгейі жөнінде оның өзіндік бюджетінің болуы дәлелдейді, ал ЕСЕА-да өзіндік бюджет мүлдем жоқ.

    ЕСЕА-ға кіретін елдер ЕО-мен өнеркәсіп  тауарларының еркін сауда аймағын  құру жөнінде келісім жасаған. 1990 жылы ЕО пен ЕСЕА арасындағы Еуропалық экономикалық кеңістікті (ЕЭК) құру жөніндегі келісім жүзеге асты, осы келісім шеңберінде ЕСЕА-ның қатысушы елдерінің тауарлары ЕО елдерінің тауарлары сияқты жеңілдіктер мен артықшылықтарды пайдаланады.

    1994 жылдың маусымында Корфу аралында ЕО мен Ресей арасында серіктестік пен ынтымақтастық жөніндегі келісімге қол қойылды. Оның негізгі мақсаты – экономикалық және саяси мақсаттарды дамыту, сауда қатнастарын дискриминациялық емес негізге көшіру, Ресейдің ЕЭК-ке біртіндеп көшуіне жағдай жасау. Бірақ та, бұл келісім іс жүзінде күшіне енген жоқ, көбіне Ресей серіктес емес, бәсекелес ретінде қарастырылады.

    Біздің  ұллтық экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігіне  оны әлемдік экономикаға интеграцияланған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз.

    Сондықтан да Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда  ұйымына кіруін жеделдету аса  маңызды міндет болып табылады. Бұл  тұста өзіміздің бүкіл саяси  және дипломатиялық әлеуетімізді толығымен  іске қосқанымыз абзал.