Қазақстан Республикасының жаһандану жағдайындағы интеграциялық қызметі

    Интеграциялық процеске экономикалық себептер ғана емес, саяси өзгерістер де әсер етеді.

    Бұл әсіресе әлемдік шаруашылықтың шет аймағына қатысты болады. Осы жерлерде, өндіргіш күштердің дамуының төмен деңгейіне және еркіндік алған елдердің бұрынғы метрополияларымен тығыз байланысты болуына қарамастан, аймақтық экономикалық топтарды құру барысы белгілі бір жылдарда, индустриясы дамыған мемлекеттер арасындағы байланыспен салыстырғанда, қарқынды түрде жүріп жатыр.

    Көптеген  экономистер мемлекеттер интеграциясының  мынандай алғышарттарын бөліп көрсетеді:

• интеграцияланушы елдердің экономикалық даму деңгейі мен нарықтық дәрежесінің бірегейлігі. Мемлекетаралық интеграция, көпшілік жағдайда, индустриалды мемлекеттер арасында немесе дамушы елдер арасында қалыптасуда. Сондай-ақ, индустриалды дамыған елдер және дамушы елдер шеңберінде интеграциялық процестер бірегей экономикалық даму деңгейінде тұрған елдер арасында жедел жүргізілуде. Дамушы және индустриалды елдер арасындағы интеграциялық типті бірлестіктерді дамыту фактілері кездесуі өте сирек және өмірде бар болғанымен, жаңадан дамып келеді. Сондықтан, олардың тиімділігі туралы айту, қорытынды жасау әлі де болса ертерек. Шаруашылық механиздерінің бастапқы сәйкессіздігінен ол елдер серіктестік туралы әр түрлі өтпелі келісім-шарттардан, сауда-жеңілдіктерінен және тағы басқаларынан бастайды. Олардың іс-әрекет мерзімі ұзақ мерзімге созылып, нашар дамыған елдерде жетілген нарық механизмі қалыптасқанша созылады;
• елдердің географиялық жақындығы, көп жағдайда, ортақ шекараларының және тарихи қалыптасқан экономикалық байланыстарының болуы. Әлемдегі көпшілік интеграциялық бірлестіктер географиялық жақын орналасқан бір континенттегі көршілес елдерден басталған, тіптен бір тілде сөйлейтін және ортақ транспорт коммуникациялары бар елдер. Интеграциялық бірлестікке ұмтылған бастапқы елдер тобына интеграциялық өзекке-біртіндеп басқа көрші мемлекеттерде кіре бастады;
• экономикалық интегрция экономикалық және басқа да жалпыға ортақ сипаттағы, саяси қолдау, экономикалық даму және қаржыландыру, ұйымдастыру, реттеу сияқты нақтылай мәселелердің бірлігі. Экономикалық интеграция бірігетін мемлекеттер алдында тұрған нақтылай мәселелерді шешуге бағытталған. Сол себепті, негізгі міндеті, нарықтық экономиканың негіздерін құру болып табылатын жеке елдер нарық жоғары дамыған, жалпы ортақ валютаға өтпелі отырған елдермен интеграциялана алмайды. Сол сияқты, халқын су мен азық-түлікпен қамтамасыз ету өзекті мәселеге айналған елдер халықаралық капитал қозғалысының еркіндігін басты назарда ұстайтын елдермен интеграциялық құрылымға бара алмайды;
• демонстрациялық эффект. Интеграцияланған мемлекеттердің белгілі бір экономикалық жетістіктерге жетуі (экономикалық өсудің қарқындауы, инфляцияның бәсеңдеуі, жұмыспен қамтамасыз етудің өсуі және т.б.) көбіне басқа елдерге психологиялық әсер береді, себебі олар болып жатқан өзгерістерді бақылауда. Мысалы, демонстрациялық эффектіні бұрынғы рубль аумағындағы елдердің тіпті іс жүзінде оған ешқандай көзге ілерлік макроэкономикалық алғышарттардың жоқтығына қарамастан, ЕО-на мүше болуға ұмтылыстарынан байқауға болады;
• «домино эффектісі». Осы және басқа региондағы көптеген елдер интеграциялық бірлестіктің мүшелігінде болғаннан кейін, оның сыртындағы осы топқа кірмей қалған елдер экономикалық қайта бағыт-бағдарға байланысты шарасыздан, кейбір қиыншылықтарды сөзсіз байқап көреді. Бұл интеграция маңындағы елдердің саудаларының жиі қысқаруына әкеледі. Олардың кейбіреулерінің интеграцияға маңызды назары бомаса да, оның сыртында шеттеп қалып қалмас үшін өзінің интеграциялық процестерге қызығушылық тілегін білдіреді. Мысалы, көптеген Латынамерикалық елдердің тез арада Мексикамен сауда туралы келісімдерін жасай бастауы оның Солтүстік Америка еркін сауда аймағы – НАФТА - ға кірумен түсіндіріледі.

    Шын мәнісінде, нарықтық типтегі шаруашылығы  бар елдердің интеграциясы кездейсоқ, өздігінен пайда болатын өзгеріс  деп қарастыруға болмайды, өйткені  ұлттық экономикалардың өзара бейімделуі сыртқы экономикалық сфераға мемлекеттің араласуынсыз мүмкін емес.

    Қазіргі таңда бір-бірін өзара толықтырып және тығыз байланыстыра отырып, интеграцияның  барысы екі түрде қарастырылады:

• Біріншіден, жеке меншік-корпорациялық интеграция (фирмалық,микроэкономикалық интеграция);
• Екіншіден, мемлекеттік және мемлекеттік-корпорациялық интеграция (елдер аралық,макроэкономикалық деңгейдегі интеграция).

    Бұл екі интеграция кей жағдайларда  қатар жүреді. Осы жағдайларда  өзара экономикалық байланыстарды мемлекеттік реттеуді күшейту тенденциясы көрініс алуда.

    Жеке  меншік – корпорациялық интеграцияның  мемлекетаралық интеграциямен толықтырылуы, мемлекетаралық бірлестіктердің қалыптасуы елеулі түрде саяси сипаттағы  себептердің әсеріне тәуелді  болып отыр.

    Жалпы алғанда, алдыңғы қатарлы дамыған  елдер үшін интеграция олардың өндіргіш күштерінің дамуының қол жеткен жоғары деңгейінің функциясы ретінде, ал үшінші дуниежүзі елдеріне қатысты айтар  болсақ, олар үшінші интеграция индустриализацияны жүргізуді жеңілдету құралы ретінде қолданылады.

    Нақты түрде айтар болсақ:

• Экономикалық даму қарқынын жеделдету;
• Шаруашылықтың тиімді құрылымын құру;
• Бұрынғы метрополияларға тәуелділікті жою;
• Халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі бағыныштылық жағдайды өзгерту.

    Интеграциялық процестерді зерттеудің саяси аспектілері  көбіне әрбір елдерде өтіп жатқан ішкі және сыртқы процестермен байланысты. Бізге қажетті мемлекетаралық интеграциямен  байланысты және халықаралық қатнастар  мәселесінің шеңберінде кіреді. Еларалық интеграциялық мәселелерді зертеушілер саяси проблемаларға қатысты мәселелердің ерекше жақтарын ашу үшін, саяси интеграция түсінігін жеке қарастыра бастады.

    Көптеген  зерттеушілер «саяси интеграция» ұғымына  толықтай анықтама берген американдық  саясаттанушы Э.Хаас бұл терминді, ұлттық жүйелердегі саяси өмірдің қатысушылары өздерінің қызметінің бір бөлігінен бас тартып, белгілі жаңа орталыққа бағыттайды немесе мемлекеттерге көшетін процесс деп түсінді.

    Саяси интеграция мәселелеріне қатысты әдебиеттер жеткілікті болғанымен, қазіргі уақытта көпқырлы процестің әртүрлі құбылыстарын қамтыған толық теория пайда болған жоқ. Саяси интеграцияның әртүрлі теориясының негізін қалаушылармен қазіргі кездегі зерттеушілердің арасында қандайда болмасын біркелкі «саяси интеграция» деген түсінік қалыптасқан жоқ. Барановский В.Г. көрсеткендей «шын мәнісінде әрбір зерттеушілерде саяси интеграция ұғымын қамтитын мәселелер жөнінде түсінбей белгіленген әртүрлі ұғым қалыптасқан». Әйтсе де, Барановский интеграцияны былай деп түсіндіреді «бөлек, ерекше бөлшектердің бір тұтастықпен байланысты жағдайы және осы процеске әкелетін жағдай»(6). Қазіргі уақытта бұл анықтама, шын мәнісінде көп қолдауға ие болып келе жатқан жүйелі тәсіл.

    Мысалға, құрылымдық функционализм негізін  салушы Т.Парсонстың ұсынып отырған интеграция түсінігі екі бөлшектен тұрады. Біріншіден, интеграция элементтерінің ішкі сыйымдылығы. Екіншіден, интеграциялық жүйенің сыртқы қоршаған ортадан бөлініп шығуы кезіндегі ерекше талаптарды сақтау мен қолдау.

    Сондай-ақ американдық саясаттанушы М.Капланның берген түсініктемесі, оның ойынша интеграция - екі немесе бірнеше бөлшектердің біртұтастыққа бірігуі немесе бір жүйенің екінші бір жүйені жұтып алуы.

    Осыған  байланысты Г.Барановский интеграцияның  үш белгісін бөліп алуды ұсынады. Біріншіге, кейбір мемлекеттер арасында бар, осы мемлекеттерге тән, біржақты байланыстар мен қатнастар жиынтығынан байланыстар мен қатнастарды бөлу, ерекшелеу жатады. Екінші белгісіне, интеграциялық процестерде жүзеге асырылатын басқару, яғни интеграциялық тұтастықтағы негізделген қимылдар мен реттеушілік, осының барлығы жаңағы ағымдардың дамуынан еркшелейді. Үшінді критериге ресейлік зерттеуші ең маңызды белгі, интеграциялық коплекстегі тұтастық пен құрылымдық бөлшектердің арақатнасын жатқызады. Шынында да, егерде мәселелерде өзара байланыс немесе өзара келісім маңызды, қысқа мерзімді белгісі болмаса, онда интеграция да функционалды болмай шығады. Егер де жаңа уақыт талаптарына сай (өзгерген жағдайларда) құрылымдық элементтерде (мемлекеттерге) жүйеленген және бір-бірін толықтырып отыратын стратегияны іске асыратын қажеттілік туса ғана интеграцияны жүзеге асыру мүмкін. Бұл баспалдаққа өту мүмкіндігі бір қалыпты даму үшін тығыз, реттелмелі, басқарылатын мемлекеттер арасындағы байланыс қажеттілігі пайда болумен ғана, яғни интеграциялық топтар құрумен байланысты.

    Өтіп  жатқан процестерді талдау мен теориялық  қорытудағы алғашқы қажеттілік, Батыс  Европа және Солтүстік Америка елдерімен  байланысты интеграциялық аймақтарда пайда болған.Құрастырылған концепциялар, көбінесе жоғары дамыған индустриалды қоғамға арнаулы заңдылық деп есептеуге тура келеді. Себебі, ол кезде әлемдік тәжірбеде басқа оқиғалар болған жоқ, өйткені үшінші әлем елдерінің шашыранды интеграциялық ағымдардың тууы мүмкін емес еді.

    Аймақтық  интеграция барыстарына алғашқы теориялық қорыту талпыныстарын, неолибералдық бағыт арасында жұмыс істеген ғалымдар, 1950 жылы жасаған болатын (А.Предоль, В.Репке). Экономиканы ең тиімді реттеуші нарық концепциясынан шыға отырып, олар интеграция деп бірнеше елдерді қамтитын ортақ геоэкономикалық кеңістікті құруды айтты. Осы мақсаттарға жету үшін сыртқы сауда мен валюта-қаржы саладарындағы мемлекеттің бақылауын толықтай алып тастау қажет болды. Бұл көбінесе батыс юриспруденциясы мен саяси ғылымдағы мемлекет қызметіне еркін көзқарастармен сәйкес келіп отырды.

    Бұл бағыттың өкілдеріне интеграция мәселелері, сыртқы экономикалық қызметтерді  либерализациялау негізінде одақтасушы елдердің нарықтарын біріктірумен байланысты болды. Яғни, интеграциялық талпыныстардың тиімділігі, бұл арада өздерінің экономикасын біріктіруге талпынып отырған мемлекеттердің саяси еріктеріне тіреліп отыр.

    Бұл тәсілде әсіресе ХХғ. Аяғында  әйгілі болған халықаралық қатнастардағы  регионализм концепциясының көздерін біршама байқауға болады. Бірақ одан әрі олар біріншіден, ұлттық протекционизм ағымымен, екіншіден, даму көзқарастары жағынан әлемдік масштабқа толық тиімсіз интеграциямен кездесуге тура келді.

    Қазіргі замандық әлемдік экономикның және халықаралық экономикалық қатнастардың маңызы болып, біріккен әлемдік шаруашылық комплексі болып табылады. Комплекстің пйда болуы ғылыми техникалық прогрестің дамуы, қазіргі заманның өндіргіш күштері және оның негізінде жасалып жатқан интернационалдық өндіріс. Басқа сөзбен айтқанда саяси, мәдени, діни, табиғи және т.б. өзгешеліктеріне қарамастан, ең соңғы есепте әлемдік шаруашылық жүйелі түрде бірігуде, жеке елдердің әлемдік комплекстер экономика дамуының өзгешеліктері болып табылады. Бұл бірігудің сатылары және тұтастың біртін келе өсуі, яғни елдердің бірігуі ерікті сауданың қолданылатын артықшылықтары туралы да айтылады. Бұл - әлемдік бір бағыты.

    Мұндай  жағдайларда елдердің дамуы оның ролі және қазіргі әлемдік экономикадағы  орны осындай факторлармен анықталуы  халықаралық еңбек бөлінісі, мамандану  секілді салыстырып, өндірістің жаппай диверсификациялау және шетелдерге шығару бағытының саясатын білдіру. 

1.2 Интеграциялық дамуда  әлемдік тәжірибесінің  маңызы 

    Қазіргі халықаралық қатанастар деп халықтар, мемлекеттер, мемлекеттік жүйелер  арасындағы дүниежүзілік деңгейде жүргізілген саяси,экономикалық, құқықтық, дипломатиялық, әскери, мәдени байланыстар және оларды іске асырушы әлеуметтік, экономикалық, саяси күштер мен ұйымдардың өзара қатнастарының жиынтығын айтады.

      Осы қатнастардың базалық әлеуметтік  негізі Жер планетасында өмір сүретін бірлік пен тұтастықты қалыптастыратын адамзат. Дегенмен бірлік пен тұтастық, қарама-қарсы мүдделердің бірігуінің бірлігі болып табылады.

    Қазіргі кезде әлемдік саясатты жүргізуде  қоғамдық-саяси ұйымдар мен қозғалыстардың белсенділігі артып келе жатыр дедік. Бірақ халықаралық қатнастарда негізгі рөлді мемлекет атқарады. Себебі, ол белгілі бір әлеуметтік топтың немесе саяси ұйымның емес, жалпы қоғамның мүддесін қорғайды. Сондықтан оған басқа елдермен сыртқы саясатты жүргізгенде келісім-шарттар жасауда, заңды түрде іске асыруға өкілділіктер беріледі.

    Соңғы кезде Американың белгілі идеологы З. Бжезинский бұл мәселеге басқаша  ой тастады. Ол «халықаралық саясаттың  жаңа үлгісін» ұсынды. Оның ойынша, адам мен қоғамға қазір ғылым мен  техниканың дамуы орасан зор әсер етуде. Соның арқасында экономикалық өмір интернационализацияланып, жеке елдердің өзара байланыстылығы өсуде. Әлемдік өндіріс пен айырбас қалыптасуда. Сондықтан жоғарғы жалпы адамзатық құндылықтар үшін барлық мемлекеттер тең дәрежеде өздерінің егемендігінен бас тартуы керек дейді. Егер экологиялық және т.б. әлемдік (глобальдық) мәселелерді еске алсақ, бұл сөздің де жаны бар сияқты. Бұл идеяны құптаушылар да, қарсылары да бар.

    Европа  елдері, атап айтқанда, Австрия, Бельгия, Германия, Греция, Дания, Италия, Испания, Ирландия, Нидерланды, Ұлыбритания, Партугалия, Франция, Финляндия, Швеция әлемдік саясатта және экономикада ерекше маңызды рөл атқарып отыр.

    1995 жылғы 15 ақпанда Президент Н.Ә.  Назарбаев мемлекеттің сыртқы  саясаты мәселелері бойынша кеңес өткізді. Өз сөзінде Елбасы Қазақстанның келешек ұзақ мерзімді кезеңде ерекше мүддесі Европа Одағымен байланысты екендігін, бұл одақ басқа аймақтардың мемлекеттерімен қатнаста, ең алдымен сауда-экономикалық салада, бүкіл Европа атынан саясат жүргізетіндігін атап өтті. Европа Одағының Қазақстанмен саяси қатнасты дамытуға дайын тұрғанын көрсете келіп, бұл мүмкіндікті толығынан пайдалану қажеттігін көрсетті[7].

    1995 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан  – Европалық Одақ арасында  «Әріптестік және ынтымақтастық туралы» келісімге қол қою басталып, он бес мемлекет өз парламенттерінде бекіткен соң, 1999 жылы шілде айында күшіне енді. Ынтымақтастық кеңесі және парламенттарлық ынтымақтастық комитеті құрылды. Ынтымақтастық кеңесінің мәжілісінде атом энергиясы, және ядролық қаіпсіздік мәселелері боынша келісімдерге қол қойылды.