Қазақстан Республикасындағы ЖЕРГІЛІКТІ бюджет үдерісінің негіздері

2008 жылы патент бойынша жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы 0,1 млн. құрады (патент бойынша жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлердің төлейтін салығы жалпы соманың 0,1 үлес салмағын иеленген). 2009 жылы патент бойынша жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлердің төлеген салық сомасы 0,2 млн. теңгені құрады, патент бойынша жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлердің төлейтін салығы жалпы соманың 0,1 үлес салмағын иеленген. 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы патент бойынша жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы 1 млн теңгеге артып отыр. Себебі патент бойынша жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілері үшін бұл режимді колдану бірқатар жеңілдіктерге ие болуға мүмкіндік береді. Жұмыс істеу барысындағы жеңілдіктің болуы шағын бизнес субъектілерінің қызметін ұлғайтуына әсер етеді, ал осыдан келіп шағын бизнес субъектілерінің табысы ұлғайып, бюджетке төленетін салық сомасы артады және жұмыс істеу барысында кәсіпкерлердің қызығушылығын арттырады.

2009 жылы шағын бизнес субъектілерінің салығы 3002 млн. теңгені құраса, 2010 жылы шағын бизнес субъектілерінің салығы 3012 млн. теңгені кұрады. 2009 жылмен салыстырғанда 2010 жылы шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық көлемі 1,1 есеге артып отыр. Соның ішінде, 2009 жылы оңайлатылған декларация бойынша жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы 97 млн. тенгені құрап, жалпы шағын бизнес субъектілерінің төлеген салықтарының 3,2 үлес салмағын иеленді. 2010 жылы оңайлатылған декларация негізінде жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы 100 млн теңгені кұрап, жалпы шағын бизнес субъектілерінің төлеген салықтарының 3,3 үлес салмағын иеленді. 2009 жылмен салыстырғанда 2010 жылы оңайлатылған декларация негізінде жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы 1,1 есеге артқан болатын. 2009 жылы жалпы режим негізінде жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы 2904,8 млн. теңгені құрап, шағын бизнес субъектілерінің төлеген жалпы салық сомасының 99,7 үлес салмағын иеленді. 2010 жылы жалпы режим негізінде жұмыс істейтін заңды тұлғалардың салық сомасы 2911,7 млн. теңгені құрап, жалпы шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасының 96,5 үлес салмағын иеленген болатын. 2009 жылмен салыстырғанда 2010 жылы жалпы режим негізінде жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы 1,1 есеге артып отырғанын көруге болады. Кәсіпкерлер оңайлатылған декларация негізінде біркатар жеңілдіктерге ие болып, табысының жоғары болуына қол жеткізеді. Сол себепті оңайлатылған декларация негізінде жұмыс істейтін кәсіпкерлердін саны артуда. Егер онайлатылған декларация негізінде жұмыс істеу талаптарына сай келмесе жалпыға ортақ режиммен әрекет етеді. Сол белгілі талаптарға сай келмеу жалпы режимді қолданатын шағын бизнес субъектілерінің артуына әсер етіп отыр.

Салықтар  үшін кәсіпкерлікті ынталандыратын сипатының күшейтілуі, тауар өндірішілерді  мадақтау, аймақтың экономикалық саясатты жүргізу мен салық  заңдылығындағы қарама - қайшылықтарды жою негізгі  мақсаты болып қала береді. Салықтық саясаттағы аса маңызды бағыт  салық заңдылығын тұрақтандыру болып  табылады.  Оған әрбір екі-үш айда өзгерістер енгізуге болмайды.  Жағдайды талдау, өзгерістер мен қосымшаларды жинақтау, оларды бюджетпен қоса қарауға  қою қажет. Бірақ ешбір жағдайда өзгерістер мен қосымшаларды, бұрын  бірталай рет  орын алғандай, өткен  күнмен енгізу керек емес. Мұндай үрдіс  өз кезегінде салықтық механизмнің  үнемі жұмыс істеуінің басты  талабы - заңды және  жеке тұлғаларға салық салуға байланысты, салық заңдылығының тұрақсыздығы, отандық және шетелдік инвесторлардың ынтасын  төмендетеді.

Қазіргі жағдайларда республикамыздағы  салық төлеушілер үшін салықтық ауырпалық  әлі де жоғары, олардың ішінде көбісінің  тиімділігі  де төмен.  Экономиканың кез-келген тұрғысынан  дамыған елдерде  салық салудың  ауыртпалығы, салық  салу деңгейін  көрсетуші  сипаты болып табылатындығы баршаға  мәлім. Алайда,  салықтық ауыртпалық пен салықтар  деңгейінің ауырсалмағын анықтайтын, жалпы қабылданған, бекітілген  әдістемесі жоқ. Салықтық ауырпалықтың  ауырлығы туралы жанама түрде  түсінік  бере алатын  жекелеген  көрсеткіштер бар.

 Сонымен,  жоғарыда айтылғандарға негізделіп  салықтық бақылау Қазақстанда  салықтық заңдылықтың тұрақтылығын  төмендегі қағидаларға алып келгенде  тиімді болатындығын белгілеген  болады:

• еңбек пен кәсіпкерлік қызметті ынталандыру;
• өнім шығарудың көлемін көбейтуге, еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіндік туғызу;
• салық салынатын табысты көбейту нәтижесінде тұтынуды көбейтуге мүмкіндік туғызу;
• мемлекеттік бюджетті тиімдірек пайдалануға, экономиканың жағымды секторларға мемлекеттік кірістің шектеуге мүмкіндік туғызу;
• бағалар мен инфляцияның деңгейін тұрақтандыру;
• ресми және көлеңкелі экономиканың ара қатынасын тиімді ету.

Салықтық  бақлаудың жұмысының тиімділігі экономиканың нақты жағдайын таллдау  жолымен анықталады, сондықтан оның негізіне елдің территориясында  әрекетте болған салық салу жүйесінің  ғылыми негізделген бағалау салынуы  тиіс. Жалпы салықтық саясаттың келісу процессі жасалатын салықтың бақылауға  сәйкес таңдалған бағыт нарықтық экономиканың Қазақстандық моделі ерекшеліктерінің есебімен құрылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Басқарудың жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру және бақылау тәрізді  функцияларының жергілікті бюджетті басқару  үдерісіндегі рольдері айқындалып, солар  арқылы аталмыш түсінікке авторлық тұжырым берілді. Жергілікті бюджетті басқару – бұл аймақтың экономикалық және әлеуметтік дамуын басқарудың құралы бола тұрып, оның қалыптасуын жоспарлауды, ұйымдастыруды, ынталандыруды және орындалуын бақылауды қамтитын үдеріс болып табылады.

Жергілікті бюджетті жоспарлау  үдерісі оның кірістері мен шығыстарын тиімді бөлуге, жыл бойы кірістердің  бірқалыпты түсуіне және көзделген  шаралардың белгіленген мерзімге сәйкес қаржыландыруын қамтамасыз етуге бағытталуы қажет. Осы шарттардың орындалуы  халықтың әл-ауқатын арттыруды көздейтін түпкі мақсатқа жетуді жеңілдетіп, жергілікті бюджетті басқаруға қатысты шешім қабылдау мен жүзеге асырылатын іс- әрекеттерді анықтау үшін негіз болады.

 Аймақтарды  басқарудағы   қаржылық  ресурстардың  маңыздылығын  ескерсек, жергілікті  бюджеттердің  кіріс  бөлігін қалыптастыру  мәселесі айырықша мәнге ие  болады.  Сондықтан  олардың   кіріс  бөлігін қалыптастыру  көздерін  нақты  айқындау керек,  яғни  бюджетке  төленетін салықтар  мен басқа да міндетті  төлемдерді  басқару  деңгейлері арасында  нақты  бекітіп  беру қажет   деп  санаймын. Осы орайда  Қызылорда   облысының  бюджетінің  кіріс   бөлігін  қалыптастырудың   маңызды  факторы  ретінде   аймақта  шағын және  орта  кәсіпкерліктің  қарқында  дамуына   мүмкіндіктер ашып,  сол  арқылы  жергілікті  бюджетке  түсетін   салықтық  түсімдерді  молайту  көзделеді. Бұл мәселе өз кезегінде,  аймақ  халқының  әл- ауқатын көтеруге  де  мүмкіндік берер еді.

Жергілікті  бюджетті  басқаруды  жетілдіруге  мемлекет және қоғам  мүдделі.олай  деуімізге  себеп, мемлекеттік  басқару  жүйесіне өзгерістер  еніп,  аймақтық  және  одан  төменгі  деңгейлерде  басқарудың  тиімді  болатыны  шет елдік  тәжірибелермен  анықталып  отыр. Әсіресе,  ашық  экономикалы  нарықтық қатынастарға  қоғам түгелдей  белсенді  араласуы  керек. Демек,  жергілікті  бюджетті  тиімді  басқару  мәселесі  тек  қана мемлекет  үшін  емс, хлық  үшін  де тиімді. Қазіргі уақытта  бюджет  қаражатының  игерілмей  қалу мәселесі  күн  тәртібіне  жиі  қойылып  отырғандықтан,  бюджеттің  орындалу  барысына  бақылау  орнату  керек. Ол  функция  халықтың  өкілеттілігін   білдіретін  маслихаттарға  жүктелуі  тиіс. 

Мемлекет салық органдары алдына жұмыстың тиімді әдістерін қолдану  арқылы мемлекеттік қазынаның толтырылуын  қаматамасыз етуді мақсат етіп қойды. Бұл мақсаттың маңызы мен мәні бюджетке қаржы-қаражаттарының үнемі  қажеттілігінде және де ол мәселе қаншалықты дұрыс шешілсе, соншалықты бюджет жағдайы  жақсы болады.

Жергілікті  бюджетті  тиімді  басқару  үшін  оның  заңдық-құқықтық  негіздерін  қалыптастыру  қажеттілігі анықталады.  Қаржының  маңыздылығымен  қатар,  оның  жауапкершілігі  де  жеткілікті. Жергілікті  бюджетті  қалыптастыру  үшін  оның  табыс  көздерін  анықтау  оңайлыққа  түспейтіндігіне  қарамастан,  елімізде  жасақталып жатқан  бағдарламалар  негізінде  бұл  мәселенің  де  шешімі  біртіндеп  табылатыны  дәлелденді. Мәселен, салықтарды  бөлуде  жергілікті  жерлерде  жиналған  салықтардың  сол  бюджетте қалуына  деген  ұсыныстардың  бар  болса  да, ол  толығымен  шешімін  тапқан  мәселе деп  айта  алмаймыз. Яғни  бюджетаралық  қатынастардың  жергілікті  бюджеттерді  басқаруда  алатын  орны  зор. Жергілікті  деңгейдегі  басқару  тиімділігін арттыру үшін  оны  басқаратын  органның  қаржылық  дербестігі  болуы керек,  өзіне  бекітілген  салықтық  және  салықтық емес табыс көзері,  сондай-ақ,  мемлекетт тарапынан бөлінетін гранттар.  Бірақ мемлекеттен   бөлінетін қаржы жергілікті  басқарудың  дербестігін шектемесе керек, оған  әлем  тәжірибелерінен мысалдар  келтірілді.

Салықтық бақылау салықтық қатынастарды басқару жүйесіндегі  салықтық механизмнің  функционалды элементі ретінде қарастырылды. Салықтық бақылаудың қазіргі тәжірибесіне талдау жасай отырып, оның әр түрлі: мәндік, ұйымдастырушылық, әдістемелік  және техникалық аспектілеріне мінездеме  берілген.

Салықтық бақылаудың құқықтық базасы талданған, оның қарсылықтарға әлсіздігі, жетілмегендігі, салықтар мен салықтық әкімшілік бойынша заңдық және нормативтік  актілердің тұрақсыздығы, сонымен бірге  салықтық құқықтардың азаматтық  және басқа саладағы құқықтармен  сәйкессіздігі көрсетілген.  Салықтық бақылау субъектісінің ұйымдастырылу  құрылымының жетілмегендігі, әдістемелік  қамтамасыз етудегі кемшіліктері, ақпараттануының  даму деңгейінің нашарлығы көрсетілген.

Салықтық бақылаудың тиімділігін арттырудың негізгі мүмкін болған бірнеше бағыттарын бөліп көрсетті: біріншіден, салық жүйесінің құқықтық негіздерін және салық әкімшілігін жетілдіру; екіншіден, салықтық бақылау субъектісінің ұйымдастырушылық құрылымын оңтайландыру, ақпараттандыруды, салық органдарының басқа сыртқы ұйымдар мен мекемелермен өзара қарым-қатынасы бойынша жұмыстардың нысандары мен әдістерін жетілдіру; үшіншіден, салық органдарының материалдық-техникалық және кадрлық қамтамасыз етілуі; салық төлеушілермен жұмыс істеуді дамыту.

Қорыта келгенде, Республикамыздағы  салықтық бақылауды ұйымдастыруды  жетілдіріп дамыту арқылы, бүгінде  ең өзекті мәселе, жалпы салық жүйесінің  жақсаруына, сол арқылы еліміздің  экономикасына, әлеуметтік жағдайына  оң әсерін тигізетін шараларды кеңінен  қарастыру керек.

                       

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1 Назарбаев Н.Ә. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері: Қазақстан халқына Жолдау //Егемен Қазақстан. – 2010. – 30 қаңтар.

2 Назарбаев Н.Ә. Президентіміздің Қазақстан халықына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», Астана 2007ж. 28 ақпан / Егемен Қазақстан. – 2007. – 1-наурыз.

3 "«2010 – 2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңын іске асыру туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 22 желтоқсандағы № 2162 қаулысы

4 Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты. - Астана: Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ, компания «Профи Полиграф» баспасы, 2008. – 211 б. 

5 2010 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы жөніндегі қысқаша талдамалық ақпарат / www.minfin.kz/index.php?uin=1164191126&lang=kaz

6 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. учебник для вузов. – А: Фин Эко, 2001.

7 Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – А: Институт развития Казахстана, 2001.

8 Мусинов С. М. Налоги с населения Республики Казахстана. А: 2000.

9 Налоги и взносы с фонда оплаты труда и выплат социального характера. М: 2001.

10 Носков А.И. Государственный бюджет. М.: Прогресс, 2001.

11 Рустенова Э.А. Финансы. Учебное пособие. –Уральск: РИО ЗКГУ, 2004.

12Финансы /Под ред. А.М. Ковалевой. М.: Финансы и статистика, 2007.

13 Финансы. Учебник для вузов. Под.ред. М.В.Романовского и др. – М.: Перспектива. «Юнити», 2000.

14 Финансы/ Ю.Я. Вавилов, Л.И.Гончаренко и др.; -М.: Финансы и статистика, 2001г.

15 Финансы: Учебник для вузов / Под. ред. проф. Л.А. Дробозиной. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.

16 Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. – Алматы: ТОО «Баспа», - 2001 г.

17 Бродский  Г. М., Худяков А. И. "Теория  налогообложения", НОРМА-К, Алматы 2002. - 383 с.

18 Глухов В.В., Дольдэ И.В. "Налоги: теория и практика". Учебное пособие. СПб: Специальная литература. 2006. 102 с.

20 Дарибекова А. С. "Система подоходного налогообложения в РК". Учебное пособие. Караганда: 2002.

21 Евстигнеева Е.Н. "Налоги, налогообложение и налоговое законодательство". Учебное пособие, СПб: Питер, 320 с.