Аќшаныѕ мјні жјне ќызметтері

Тґѕкеріске дейінгі Ќазаќстанда аќша реформасы 1895--1897 жылдары алтын монета айналысымен бірге алтын монометаллизм жїйесі енгізілді. Айналыста алтын, кїміс жјне мыс монеталар болды. Аќша белгілерініѕ негізгі тїрі Ресейдіѕ, мемлекеттік банкініѕ кредиттік билеттері болды, олар алтынмен 92% ќамтамасыз етілді.

1917 жылы, уакытша їкімет кезінде аќша айналысында халыќ «керенки» деп атаєан жаѕа аќша белгілері, сондай-аќ јртїрлі суррогат-тар: мемлекеттік ќазынашылыќтыѕ ќысќа мерзімді міндеттемелері, заем купондары айналды. Јртїрлі чектер, бонндар, маркалар жјне басќа аќша суррогаттары ўсаќ аќша орнында жїрді. Осы уаќытта аќша жїйесініѕ ыдырау їдерісі басталды, ол Ќазан тґѕкерісінен кейін кїшейе тїсті.

1919 жылы алєашќы кеѕестік мемлекеттік билеттер, одан кейіѕ РСФСР есеп айырысу белгілері шыєарылды, халыќ оларды совзнактар деп атаєан. Азаматтыќ соєыс жјне шетелдік басќыншылыќ жаєдайында басќыншылар да, шетелдік жјне аќ гвардияшы «їкіметтер» де ґз аќшаларын шыєарды. Олардыѕ барлыєы тез ќўнсызданды, нјтижесінде аќшалар айналыстан шыєарылды жјне шаруашылыќ ќатынастарды натурализациялау жїргізілді. Тек аќша реформасыныѕ нјтижесінде 1921 жылєы кектемнен бастап еѕбекаќы тґлеудіѕ аќшалай нысаны ќалыпына келтірілді.

1921 жылєы ќазанда РСФСР-діѕ одаќтас республикалардаєы мекемелері бар Мемлекеттік банкі ўйымдастырылды, ол бірден елдіѕ эмиссиялыќ орталыєы болды. Јртїрлі экономикалыќ себептер бойынша 1922жылдан бастап 1961 жылєа дейін ірілендіріле отырып 4 аќша реформасы жїргізілді, сонымен ќатар банкноталар мен монеталардыѕ дизайны ґзгертілді.

2.6. Ќазаќстан Республикасыныѕ ўлттыќ валютасы -- теѕгеніѕ айналысы

1993 жылєы 15 ќарашада Ќазаќстанныѕ ўлттыќ валютасы -- теѕге айналысќа енгізілді.

1993 жылы ќараша айына дейін эмиссиялау ќызметін тек ќана КСРО-ныѕ Мемлекеттік банкі, кейіннен Ресейдіѕ Орталыќ банкі атќарып келді. Ол кезде Ќазаќстан аумаєында тґлем ќўралы ретінде КСРО Мемлекеттік банкініѕ немесе Ресей Орталыќ банкісініѕ 1961-- 1991 жылдары шыєарєан рублдегі банкноталары мен монеталары ќызмет етті. Ендеше сол уаќыттары біздіѕ шаруашылыќ айналымєа ќажетті Ресейдіѕ рублін сатып алып отырєанымызда жасырын емес. Јсіресе 1 рублдегі ќолма-ќол аќшаны 2 рубль ќолма-ќолсыз аќшаєа сатып алєан. КСРО ыдыраєаннан кейін кейбір оныѕ кўрамына енген республикалар ґздерініѕ ўлттыќ аќша бірлігін айналымєа енгізіп, яєни «рубль аймаєынан» шыєып кеткен болса, ал біздіѕ республикамыз сол аймаќта екі жыл бойы ќалды. Оныѕ басты себебі, Ќазаќстанда ґзініѕ банкнота шыєаратын фабрикасы мен Монета сарайы болмады.

1992 жылы ќўпия жолмен біздіѕ алєашќы валюталарымыз 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 номиналдаєы банкноталар тїрінде тґрт єасырлыќ тјжірибесі бар аєылшынныѕ пошта маркілері мен банкнота жасауды кјсіп еткен «Харрисон жјне оныѕ ўлдары» компаниясымен ґзара жасалєан келісімшартќа байланысты шыєарылды.

1992 жылы 26 шілде кїні Ресей ґзініѕ тґл валютасын енгізгеннен бастап, ґзге елдердіѕ, соныѕ ішінде «рубль аймаєындаєы» Ќазаќстан, Ґзбекстан, Тјжікстан сияќты елдердіѕ ќаржылыќ жїйелерін бґліп жібергендігін хабарлады. Сондай-аќ, Ресей Орталыќ банкі Ќазаќстанєа казаќ нышандары бар рубльді шыєарып беруді їсынєан.

Соєан ќоса, олардыѕ мынадай талаптары болды: біріншіден, егер рубльді пайдалану їшін Ќазаќстанныѕ Ресейдіѕ ќўрамына Ресей Федерациясыныѕ субъектісі ретінде енуі; екіншіден, тјуелсіздіктіѕ алєашќы жылдарында жинаєан небары 700 млн астам АЌШ долларындаєы алтын-валюта резервін Ресейдіѕ орталыќ банкіне тапсыру. Ќорыта айтќанда, олар ґз рублін бізге пайдалану їшін Ќазаќстан тјуелсіздігімен тґлеуді ўсынды.

Сол уаќкыттан бастап, Ќазаќстанда КСРО-ныѕ рубльдері єана айналыста ќалды жјне ґзге рубльден бґлінген аймаќтардан олардыѕ келуіне шек ќойылмады. Аќыры, оєан дейін ќўнсызданєан рубль јрі ќарай ќўнсызданып, инфляция ќарќыны 2900 пайыздан асты.

Міне осындай келеѕсіз оќиєалардыѕ орын алуы Ќазаќстаннын, тґл валютасын шыєаруєа еріксіз жол сілтеді. Сґйтіп, 1993 жылдыѕ 12 ќарашасында Ќазаќстан Республикасы Президентініѕ Жарлыєымен Ќазаќстан Республикасы аумаєында ўлттыќ валютаныѕ енгізілуі туралы шешім ќабылданып, 15--18 ќарашада КСРО-ныѕ 1961 -- 1991 жылдарда шыєарылєан рубльдерін ўлттыќ валютамыз теѕгеге айырбастау шаралары жїзеге асты.

Осы сјттен бастап Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ Банкі эмиссиялыќ банк болып табылады. Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ банктіѕ эмиссиялыќ ќызметі оныѕ, ќўрылымдыќ бґлімшелері: Алматы ќаласында орналасќан Ќазаќстан Республикасы Банкнот фабрикасыныѕ банкноттары мен Ґскемен ќаласында Монета сарайында дайындалєан монеталар кґмегімен іске асады.

Банкноттар мен монеталарды шыєару, олардыѕ айналысын ўйымдастыру, жалєан аќша жасаушылармен кїрес бірте-бірте єаламдыќ проблемалар болып отыр. Бірќатар мемлекеттер банкноталар мен монеталарды алдыѕєы ќатарлы технологиялары бар компанияларєа ішінара жјне толыќ бере отырып, ґздері оларды жасаудан бас тартады.

Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ Банкініѕ Банкнот фабрикасы ќорєалєан баспа їшін ќазіргі заманєы баспа жабдыќтарымен жарактала отырып, тек ўлттыќ валюта банкноталарын єана шыєарып кана ќоймай, мемлекеттік жјне коммерциялык тапсырыстар бойынша ќорєалєан полиграфиялыќ ґнімді де шыєарады.

Ќазаќстан теѕге сарайы Берлинде (Германия) беделді Монеталар сарайы кґрмесінде жоєары баєаланатын монеталарды шыєарады жјне оєан деген мамандар мен коллекционерлер арасындаєы ќызыєушылыќ кїннен-кїнге ґсіп отыр.

Ќазаќстан теѕге сарайы IS0-9001:2000 халыќаралыќ стандарт бойынша сапа менеджменті жїйесін ендірді жјне монета ґнімдері мен мемлекеттік наградаларды шыєаруєа сертификаттар алды. Кјсіпорындар їшін шыєарылєан наградалар еѕ їздік јлемдік стандарттарєа сјйкес келетін зергерлік ґнердіѕ тамаша їлгілері болып табылады. Басќа орталыќ банктерден монеталар дайындауєа алынєан тапсырыстан басќа, ЌТС бірнеше халыќаралыќ монеталар баєдарламасына, оныѕ ішінде Олимпиада ойындары мен футбол бойынша јлем чемпионатына арналєан баєдарламаєа катысуєа шаќыру алды. Соѕєы жетістіктер ретінде биколорлы монеталарды, эмалі бар proof сапасындаєы кїміс монетаны, ўлттыќ валютаны енгізуге 15 жылдыќќа арналєан салмаєы 1 кг номиналы 50 000 теѕге кїміс жјне алтын бірегей монеталар шыєаруды меѕгеруді атап етуге болады.

 
Монеталардыѕ бет жаєында (аверсінде) жоєарєы бґлікте Ќазаќстан Республикасыныѕ Елтаѕбасы бес рет бўралып ґрнектелген сегіз бўрышты розеткамен ќоршалып бейнеленген жјне мемлекеттіктілде «ЌАЗАЌСТАН ЎЛТТЫЌ БАНКІ» деген жазу орналасќан. Теменгі бґлігінде монетаныѕноминалын білдіретін «50000 ТЕЅГЕ»деген жазу орналасќан.

Монетаны айналдыра моншаќ тјріздес тізбек жјне шыєыѕќы жиек жїргізілген. Алтыннан жасалєан монетада номиналдыѕ сол жаєында Ќазаќстан теѕге сарайыныѕ тауар белгісі жјне монетаныѕ массасын білдіретін «1 kg.» деген жазу, оѕ жаєында монета дайындалєан металды жјне оныѕ сынамын білдіретін «Аи 999» деген жазу орналастырылєан.

Монетаныѕ сырт жаєында (реверсінде) орталыќ белігінде ўлттыќ валюта нышандары суретінін аясында їш монетадан -- «Шабандоз», «Регель ќызєалдаєы» жјне «Єарыш» монеталарынан коллаж бейнеленген. Коллаждыѕ сол жаєында ќўны 10000 теѕгелік купюраныѕ суреті орналастырылєан. Монетаныѕ жоєарєы бґлігінде ўлттыќ валюта -- теѕге нышаныныѕ графикалыќ бейнесі орналастырылєан. Айналдыра мемлекеттік тілде «ТЕЅГЕГЕ 15 ЖЫЛ» деген жазу, соєылєан жылын білдіретін «2008» деген сан жјне шыєыѕќы жиек орналастырылєан.

Монетаныѕ бет жаєындаєы жјне сырт жаєындаєы суреттер мен жазулар бедерлі. Ќыры (гурты) бедерленген.

Ескерткіш монеталар 999/1000 сынамды алтыннан жасалєан, массасы -- 1000 грамм, диаметрі -- 100 mm., «proof» сапасымен жасалєан.

Ўлттыќ Банктіѕ мўражайы туралы. Ќазаќстандыќ валютаны жасау тарихын болашаќ ўрпаќќа саќтап калу маќсатында 1997 жылы 13 ќарашада Ўлттыќ Банктіѕ мўражайы ашылды.

Бїгінгі кїні мўражайдыѕ ќоры 5 мыѕ материалдыќ мјдениет заттарын жинастырєан. Бўл жерде XII -- XIV єасырлардаєы, ќола жјне кїміс монеталар, революцияєа дейінгі Ресейдіѕ, уаќытша їкіметтіѕ, РСФСР жјне КСРО-ныѕ аќша белгілері, сондай-аќТМД елдерініѕ аќша белгілері сакталєан. Мўражай корында кїны 5 жјне 10 рубль 1898-1899 жылдары шыєарылєан Николай II патшаныѕ бейнесі бар орыс алтын монеталары, Ўлы Петр, Екатерина II, Николай II бейнесі бар кїміс монеталар бар. Сондай-аќ неміс рейхсмаркалары, орысполяк монеталары жјне Ќытай, Мексика, Польша, Австро-Венгрия монеталары да бар.

Жјдігерлер арасында ерекше, мысалы «жібек аќшалар», «опиумдыќ аќшалар»дегендер де аз емес. Ќўны 5000 теѕге салмаєы 1 кг 925 сынамды кїмістен жасалєан Ќазаќстан тјуелсіздігінін, 10 жылдыєына арналєан кїміс монета мўражайєа келушілерді ґзініѕ ґлшемімен жјне дизайнымен таѕєалдырады.

Бўл жерде Тїркістанныѕ 1500 жылдыєына, Ќазаќстан тјуелсіздігініѕ 10 жылдыєына арналєан алтын монеталар, ўлттыќ валютаныѕ 10 жылдыєына арнап шыєарылєан бірінші тїрлі-тїсті кїміс монеталар, «Ќазаќстан Петроглифтері», «Ќазаќстанныѕ кызыл кітабы», «Ќазаќстанныѕ ќолґнері», «Сјулет жјне тарихи ескерткіштер», «Кґшпенділер алтыны», «Ертеде соєылєан монеталар» сериясындаєы монеталар саќгалєан. Мўражайєа келушілер арасында Ќазаќстандыќ теѕге сарайы шыєарєан -- «Ќызыл бґрі», «Регель ќызєалдаєы», «Шабандоз» алтын жјне кїміс монеталар їлкен ќызыєушылыќ тудырады.

Эмиссиялыќ банктіѕ басты міндеті айналысќа ќажетті аќша мґлшерін шыєару жјне артыќ мґлшерін айналыстан алу. Јрине, аќшаны айналысќа ќажетті мґлшерден артыќ шыєару оныѕ ќўнсыздануына жол береді. 1993 жылы 15 ќарашада айналымєа 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 номиналдаєы теѕгелік банкноталар; 1, 3, 5, 10, 20 теѕгелік монеталар жјне 1, 2, 5, 10, 20, 50 тиындыќ монеталар жіберілді (4-ќосымша бетте берілген).

1993 жылы алєашќы тиындар ќаєазбен басылып шыќќан болатын. Аз уаќыттан кейін осы ќаєаз тиындар айналымнан алынып тасталынып, олардыѕ орнына монета нысанындаєы тиындар айналымєа жіберілді.

ЌЎБ кейінірек айналымєа мынадай аќша белгілерін шыєарды:

1994 жылєы банкноттар, номиналы 200, ол 1993 жылєы їлгі бойынша жјне номиналы 500 теѕге, ол 1994 жылєы їлгі бойынша;

1995 жылєы банкноттар, номиналы 1000, ол 1994 жылєы їлгі бойынша;

1996 жылєы банкноттар, номиналы 2000 теѕге, ол 1996 жылєы їлгі бойынша;

1997 жылєы монеталар, номиналы 1, 5, 10, 20, 50 теѕге;

1999 жылєы банкноттар, номиналы 5000 теѕге, ол 1998 жылєы їлгі бойынша;

2003 жылєы банкноттар, номиналы 200 жјне 500теѕге, ол 1999 жылєы їлгі бойынша (ґзгертілген дизайн);

2001 жылєы банкноттар, номиналы 1000 жјне 2000 теѕге, олар 2000 жылєы бойынша (ґзгертілген дизайн);

номиналы 100 теѕге банкнот 2001 жылєы їлгі бойынша;

мерейтойлыќ номиналы 5000 теѕге банкнот, ол 2001 жылєы їлгі бойынша, бўл аќша тїрі мемлекетіміздіѕ 10 жылдыќтјуелсіздігіне байланысты;

5000 теѕгелік банкнот 2001 жылєы їлгі бойынша;

2002 жылы номиналы 100 теѕгелік монета 2001 жылєы їлгі бойынша;

номиналы 200 жјне 500 теѕгелік банкноттар, олар 1999 жылєы їлгі бойынша;

2003 жылєы номиналы 10000 теѕгелік банкнот, ол 2003 жылєы їлгі бойынша.

Ќазаќстан Ўлттыќ Банкі 2006 жылы айналымєа жаѕа дизайнды банкноттар дайындап шыєарды, бўл банкноттар 200 теѕгеден 10000 теѕгеге дейін.

Ќазаќстанныѕ 2006 жылы 15 желтоќсан айына дейін аќша айналысында: 10000, 5000, 2000, 1000, 500, 200, 100, 50, 20, 10, 5, 3 жјне 1 теѕгелік банктік билеттер, 20, 10, 5, 3 жјне 1 теѕгелік металл монеталармен бірге 500 теѕгелік алтыннан мерейтойєа арнап, дайындалєан монеталар, алєашќыда кґлемі 64x100 мм. су тамєылы ќаєазєа басылєан 50, 20, 10, 5, 2 жјне 1 тиындар кейіннен олардыѕ орнына осы номиналдарда металл тиындар шыєарылды.

Біраќ, бїгінгі кїні 1 теѕгеге дейінгі тиын монеталар айналыстан алынєан, сондай-аќ 100 теѕгеге дейінгі номиналдаєы банкноталар (ќаєаз тїріндегі) айналыста жїрмейді, олардыѕ орнында металдан жасалєан монеталар ќолданыста жїр. Јрине, ірі номиналда банкноталардыѕ айналыста болуы, еліміздегі орташа жалаќы мґлшерініѕ жоєарылауымен байланысты.

2006 жылы 15 ќарашада Ќазаќстан Республикасыныѕ Ўлттыќ Банкі 200, 500, 1000, 2000, 5000, 10000 теѕгелік банкноталардыѕ келбетіне ґзгерістер енгізіп шыєарды. Мўндаєы шаралар банкнотадаєы адам бейнесініѕ болмауын жјне олардыѕ ќорєаныс ќабілетініѕ жоєары болуын кґздейді.

Ескі їлгідегі жјне 2006 жылєы їлгідегі аќша белгілерініѕ айналыста ќатар жїру кезеѕі 1 жыл. Ескі жјне жаѕа їлгідегі аќша белгілерініѕ айналыста ќатар жїру кезеѕінде занды тґлем ќўралы болып табылады, Ќазаќстан Республикасыныѕ бїкіл аумаєында тґлемніѕ барлыќтїрлері бойынша, сондай-аќ ешбір шектеулерсіз банктік шоттарєа есептеуге жјне аударым жасауєа міндетті тїрде ќабылданады. Ескі жјне жаѕа їлгідегі аќша белгілерініѕ айналыста ќатар жїру кезеѕі аяќталєаннан кейін ескі їлгідегі аќша белгілері Ќазаќстан Республикасыныѕ бїкіл аумаєында тґлемніѕ барлык тїрлері бойынша занды тґлем ќўралы болуын токтатады. Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ Банкініѕ Басќармасы занды жјне жеке тўлєалардан ескі їлгідегі аќша белгілерін ќабылдау мен айырбастаудыѕ кґрсетілген онжылдыќ мерзімін їзартуєа ќўќылы.

Бїгінгі кїні ўлттыќ валютамыз Орта Азиядаєы тўраќты валюталардыѕ біріне айналуда. Айналымєа енгізген бастапќы кездері ўлттыќ валютаєа деген сенімділіктіѕ тґмендігі жјне елдегі экономикалыќ даєдарыстардыѕ болуы, оныѕ ќўндылыєына теріс јсер етті. Соныѕ салдарынан теѕгеміз АЌШ долларына ќатысты ќўлдырады десе болады. Айталыќ, теѕге енгізілгенде 1 АЌШ долларыныѕ баєасы 4,75 тиынєа теѕ болса, 2000 жылы ол 155 теѕгеге дейін ќўнсызданды. Бір жаєынан мўндай ќўбылыс объективті, себебі, кез келген жаѕа валютаныѕ тарихы тереѕде жатќан немесе экономикасы дамыєан мемлекеттіѕ аќша бірлігімен бјсекеге тїсе алмасы аныќ. Екінші жаєынан, ол кезендер ўлттыќ экономикамыздыѕ жаѕадан ќалыптасу кезендерін сипаттайды. 2001 жылдан бастап осы кїнге дейін теѕгеміз АЌШ долларына ќатысты тўраќтанып, 2001 жылы оныѕ АЌШ долларына ќатысты баєамы 155,6 теѕгеден 2005--2006 жылдардыѕ ортасына дейін 117,4 теѕгеге дейін тґмендесе, 2009 жылдыѕ сјуірде ўлттыќ валютаныѕ девальвацияланып, 150,8 теѕгеге дейін ќайта кґтерілді.

Теѕгеніѕ АЌШ долларына ќатысты ќўнсыздануын біріншіден айналыстаєы аќша массасыныѕ ґсуімен, екіншіден мўнай ґнімдеріне деген баєаныѕ ґсуініѕ нјтижесінде пайда болєан инфляция дейгейініѕ 8,5 пайызєа жоєарылауымен байланыстыруєа болады. Мўндаєы аќша массасы екі жолмен ґсіп отыр, біріншісі, мўнай ґнімдерін сыртќа сатудан тїскен валюталыќ тїсімдердіѕ ґсуінен, ал екіншісі, отандыќ банктеріміздіѕ соѕєы жылдары шетелдік ќаржы нарыќтарынан арзан займдар тарту кґлемініѕ артуынан болып отыр.