Аќшаныѕ мјні жјне ќызметтері

Сонымен ќатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде «Ќазаќстан темір жолы» ЎК-ныѕ 200,0 млн. теѕгеге баєалаєан вексельдерін ґтеді.

Мўндаєы, «домицилиант» -- вексельде кґрсетілген тґлемді жїзеге асыратын, вексельде делдал ретінде ќатысатын банк.

Бянкнота (аєыл. сґзінде «Bank-note» аударєанда «банк билеті») орталыќ банктіѕ айналысќа шыєарєан јр тїрлі номиналдаєы аќша бірліктері.

Ол вексельден жјне ќаєаз аќшалардан ґзара ажыратылады. Банкнотаныѕ вексельден тґмендегідей айырмашылыєы бар:

мерзімділігіне ќарай, егер де вексель мерзімді ќарыздыќ міндеттеме болса (3--6 айлыќ), ал, банкнота -- мерзімсіз ќарыздыќ міндеттеме;

кепілдігіне ќарай, вексельді айналысќа жеке кјсіпкерлер шыєарады жјне оныѕ жеке кепілдігі болады, ал, банкнотаны ќазіргі кезде орталыќ банк шыєаратындыќтан, оєан мемлекет кепілдік береді.

Экономикалыќ јдебиттерде банкнотаны екі тїрге бґледі: классикалыќ жјне жай.

Классикалыќ банкнота--бўл банкнотаныѕ алєашќы пайда болєан нысаны ретінде алтынєа еркін алмастырылатын, яєни алтынмен ќамтамасыз етілген Орталыќ банктіѕ билеті.

Классикалыќ банкнотаныѕ ќаєаз аќшалардан ґзіндік айырмашылыєы бар:

жаратылысына ќарай--ќаєаз аќшалар аќшаныѕ айналыс ќўралы ретіндегі ќызметінен туындаса, ал банкнота -- аќшаныѕ тґлем ќўралы ќызметінен пайда болєан;

эмиссиялау јдісі бойынша -- ќаєаз аќшаларды айналысќа ќазынашылыќ шыєарса, ал банкнотаны -- Орталыќ банк шыєарады;

ќайтарылуына ќарай -- классикалыќ банкноттар вексель мерзімініѕ аяќталуына байланысты Орталыќ банкке ќайтарылса, ал, ќаєаз аќшалар ќайтарылмайды, яєни олар айналыста ќала береді;

ауыстырылуына ќарай -- классикалыќ банкноталар банкке ќайтуына байланысты алтынєа немесе кїміске ауыстырылып отырса, ќаєаз аќшалар ќашаннан ауыстырылмайтын болєан.

Банкноталардыѕ алтынєа ауыстырылуы тоќталєаннан бастап, банкнота алтынмен ќамтамасыз етілуі ќысќарып, оныѕ вексельдік ќамтамасыз етілуі де кїрт нашарлай тїсті, себебі Орталыќ банктіѕ вексельдік портфелі, кґбірек казыналыќ вексельдер мен міндеттемелерге толыќты.

Жай банкнота -- бўл ќазіргі кездегі айналысќа шыєарылєан Орталыќ банк билеті.

Олар металєа алмастырылмайды, тек ќана Орталыќ банктіѕ барлыќ активтерімен ќамтамасыз етіледі. Ендеше ќазіргі айналыста жїрген орталыќ банктен шыєатын жай банкноталар алтынмен ќамтамасыз етілмейді, біраќ олардыѕ белгілі бір дјрежеде тауарлыќ немесе несиелік негізі саќталєан, сондай-аќ олар ќаєаз-аќша айналысыныѕ зандылыќтарына баєынады.

Ќазіргі кезде Ќазаќстан Республикасыныѕ Ўлттыќ Банкісініѕ жай банкноталардыѕ эмиссиялануыныѕ тґмендегідей їш жолын бґліп кґрсетуге болады:

Шаруашылыќты несиелеу жолымен;

Мемлекетті (їкіметті) несиелеу, яєни мемлекеттік ќарыздыќ міндеттемелердіѕ орнына банкноттардыѕ шыєарылуы барысында. Шынында да, еліміз тјуелсіздік алєан жылдардыѕ басында экономикадаєы тўраќсыздыктыѕ нјтижесінде 1993-1998 жылдары мўндай кґріністіѕ кујсі болдыќ. Айталыќ, 1995--1996 жылдары бюджет тапшылыєы ЖІҐ-ніѕ 5,5 %-на дейін жетті, ендеше сол уаќыттары республикалыќ бюджет тапшылыєыныѕ 80%-єа жуыєы Ўлттыќ Банктіѕ Їкіметке берген несиелері есебінен жабылєаны белгілі. Јрине, бўл жолдыѕ теріс жаќтары да болды, оныѕ бірі елімізде гиперинфлияцияныѕ орын алуы.

ўлттыќ валюта баєамыныѕ тўраќтылыєын ќамтамсыз ету жјне еліміздіѕ сыртќы ќарыздарды ґтеу їшін мемлекеттіѕ валюталыќ резервтерін арттыру маќсатында айналысќа ќосымша аќша эмиссиялау жолымен.

Чек, вексель мен банкнотаєа ќараєанда, коммерциялыќ банктердіѕ кўрылып, олардаєы аєымдыќ шоттарда бос аќшалай ќаражаттардыѕ жинаќталуына байланысты несиелік жјне айналыс ќўралы ретінде біршама кеш пайда болды.

Алєашќы чектер 1683 жылы Англияда пайда болды.

Чек -- аєымдаєы шот иесініѕ чекті ўстаушыєа белгілі бір аќшалай сачаны тґлеу туралы немесе басќа аєымдыќ шотќа аудару туралы ґзініѕ банкісіне берген жазбаша бўйрыєы . Чектіѕ мынадай тїрлері бар: аќшалай чек -- банктен ќолма-ќол аќша алуєа арналєан тґлем ќўралы.

атаулы чек -- аударуєа ќўќысыз белгілі бір тўлєаныѕ атына жазылады;

ордерлі чек -- бір тўлєаныѕ атына толтырылєан, біраќ индоссамент бойынша басќа бір тўлєаєа беруге ќўќыќ береді;

мјлімдеуші чек -- чекті мјлімдеушіге ондаєы кґрсетілген сомасы тґленеді;

есеп айырысу чегі -- заѕды тўлєалар арасында ќолма-ќолсыз есеп айырысуларда ќолданылады;

жол чегі--туристік сапарларєа арналєан тґлем ќўралы;

кепілдендірілген чек -- банктіѕ чекте кґрсетілген соманы тґлеуге кепілдендіруін сипаттайын тґлем ќўралы.

Чектіѕ экономикалыќ жаратылысы мынадай:

біріншіден, ол банктен наќты аќшаны алуєа ќызмет етеді;

екіншіден, ол айналыс жјне тґлем ќўралы ќызметін атќарады;

їшіншіден, ол ќолма-ќолсыз аќшамен есеп айырысу ќўралы.

Электрондыќ аќшалар -- компьютер торабыныѕ, аќпараттарды автоматты тїрде ґѕдеу ќўралдарын ќолданатын байланыс жїйелері арќылы жїзеге асыратын банктер жјне олардыѕ клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындаєы тґлемдер жиынтыєы.

Электронды аќшалар -- пластикалыќ карточка нысанында болады. Олар екі тїрлі болып келеді:

Дебеттік (твлем) карточка -- банкте арнайы карточкалыќ ќаражаты бар, клиент арасындаєы келісімшартќа сјйкес шоттаєы ќаражатты пайдалануєа, банкомат арќылы ќолма-ќол аќша алуєа, сондай-аќ тауарлар мен ќызметтер їшін тґлеуге арналєан тґлем ќўралы.

Кредиттік карточка -- оныѕ эмитеті мен карточка иесі арасындаєы келісімшартќа сјйкес, несиелік кґлемінде тауарлар мен ќызметтер їшін тґлемді жасауєа, не ќолма-ќол аќша алуєа арналєан карточка.

Ќазаќстан Республикасындаєы екінші деѕгейдегі банктер дебеттік жјне кредиттік карточкалардыѕ локальдыќ жјне халыќаралыќ тїрлерін кеѕінен ќолданылуда. Халыќаралыќ карточкаларєа: «Eurocard», «Master Card», «Visa», «Maestro» жјне т.б. жатады.

Ќазіргі кезде жалаќы алуєа арналєан дебеттік карточкалар да кеѕінен ќолданылуда. Мўндай карточкалардыѕ шоттары кґбіне теѕгеде ашылады.

Несиелік карточкалар бґлшек сауда айналымында жјне ќызмет кґрсету аясында ќолданылады. Ќазіргі уаќытта несиелік карточкалардыѕ мынадай тїрлері ќолданылады: банктік, саудаєа арналєан, бензин сатып алуєа арналєан, туризм жјне ойын-сауыќ шараларын тґлеуге арналєан. Біршама кеѕінен таралєан тїріне сауда карточкаларын жатќызуєа болады.

2011 жылдыѕ 1 аќпанындаєы жаєдай бойынша 20 банк жјне «Ќазпочта» АЌ наќтылы тїрде тґлем карточкаларын шыєаруды жїзеге асыруда. Екінші деѕгейлі банктер жергілікті жїйе тґлем карточкаларын: Altyn Card -- «Ќазаќстанныѕ Халыќтыќ Банкі» АЌ, Smart AlemCard -- «БТА Банкі» АЌ, «Сити банкі» АЌ шыєаруда. Бўдан басќа, ќазаќстандыќ банктер келесідей халыќаралыќ жїйе карточкаларын шыєарумен жјне таратумен айналысуда: VISA International, MasterCard Worldwide, American Express International, China Union Pay жјне Diners Club International.

Мысалєа Темірбанкі АЌ-ныѕ шыєаратын жјне ќызмет кґрсететін тґлем карточаларыныѕ тїрлері 2- ќосыша бетте берілген.

1.3. Аќшаныѕ ќызметтері жјне экономикадаєы рґлі

Аќша экономикадаєы рґлін ґзініѕ атќаратын негізгі ќызметтері арќылы орындайды. Аќшаныѕ јр ќызметі тауар айырбасы їдерісінен туындайтын тауар ґндірушілердіѕ нысаны ретінде аќшаныѕ јлеуметтік жјне экономикалыќ мазмўныныѕ белгілі бір жаќтарын сипаттайды.

Аќшаныѕ ќазіргі экономикадаєы атќаратын ќызметтеріне мыналар жатады: ќўн ґлшемі жјне баєа масштабы; айналыс (айырбас) ќўралы; тґлем ќўралы; ќорлану жјне ќор жинау ќўралы; дїниежїзілік аќша.

Аќшаныѕ ќўн ґлшемі ќызметі. Аќша жалпыєа бірдей балама ретінде барлыќ тауарлардыѕ ќўнын ґлшейді. Аќша ќўн ґлшемі ретінде: «мґлшері жаєынан аттас, сапасы жаєынан салыстыруєа келетін тауарлар ќўнын бейнелеу їшін тауарлар дїниесіне материал беру» ќызметін атќарады. Біраќ та тауарларды ґзара ґлшейтін аќша емес, тауарлар ґндірісіне кеткен ќоєамдыќ ќажетті еѕбек олардыѕ бір-бірініѕ ґлшенуіне жаєдай жасады. Барлыќ тауарлар ќоєамдыќ еѕбек ґнімдері, сондыќтан олардыѕ ќўнын ґзіндік ќўны бар наќты аќшалар (алтын жјне кїміс) ґлшей алады.

Тауар ќўныныѕ аќшамен бейнеленуі оныѕ баєасы деп аталады. Баєа тауарды ґндіруге жјне сатуєа ќажетті ќоєамдыќ еѕбек шыєынымен аныќталады. Јрбір елде аќшаныѕ ґлшемі ретінде ќабылданєан жјне тауарлар баєасын ґлшеуге ќызмет ететін металдыѕ (алтын) баєа белгілеу процесіндегі аќша бірлігіне бекітілетін салмаќты саны баєамас- штабы деп аталады.

Баєалардыѕ негізінде жјне олардыѕ ќозєалысында ќўн заѕы жатыр. Аќшаныѕ ќўн ґлшемі ќызметі мен баєа масштабы арасында ґзара айырмашылыќ бар. Ќўн ґлшемі -- бўл мемлекетке тјуелсіз аќшаныѕ экономикалыќ ќызметін сипаттайды. Ќўн ґлшемі кызметі ќўн заѕына байланысты аныќталады. Баєа масштабы -- бўл мемлекетке тјуелді, біраќ тауардыѕ ќўнын кґрсету їшін емес, тек оныѕ баєасын бейнелеу їшін ќызмет етеді. Баєа масштабы нарыќ заѕына, яєни сўраныс пен ўсынысќа байланысты белгіленеді. Сґйтіп баєа масштабы арќылы ойша белгіленетін тауарлар баєасы, ўлттыќ аќша бірлігіндегі кґрсетілетін нарыќтыќ баєаєа айналады.

Бїгінгі танда тауарлар алтынєа тікелей айырбасталмайды жјне олардыѕ баєасы алтынмен бейнеленбейді. Аќшаныѕ бўл ќызметін алтынныѕ орнында жїретін оныѕ ќўндыќ ґкілдері немесе ќаєаз жјне несиелік аќша белгілері атќарады. Мўндай аќшалардыѕ меншікті ќўны болмайтындыќтан да, оларды толыќ баєалы емес аќшалар деп атайды. Ґйткені, олар тауарлар ќўнын толыќ ґлшемейді, біраќ ґлшеуге ќатынасады.

Аќшаныѕ айналыс ќўралы ќызметі. Айналыс ќўралы ќызметінде аќша тауар айналысы їдерісінде делдалдыќ рґл атќарады. Тауар айналысы мынадай їдерістерді ќамтиды: тауар сату, яєни оныѕ аќшаєа айналуы, жјне тауарды сатып алу, яєни тауардыѕ аќшаєа айналуы. Бўл їдерісті арнайы формулада келесідей тїрде беруге болады: Т ( mayap) --A (аќша) -- Т( тауар).

Аќша айналысыныѕ тауар айналысынан айырмашылыєы аќша тауарларды біртіндеп айналыстан шыєара отырып, ґзі айналыста їнемі ќалып отырады. Аќшаныѕ айналыс кўралы ретіндегі ќызметініѕ басты ерекшелігі, біріншіден, бўл ќызметті толыќ баєалы емес ќўнныѕ белгілері: ќаєаз жјне несиелік аќшалар атќарады, екіншіден, наќты жјне ќолма-ќолсыз аќшалар атќарады.

Сонымей аќша, айналыс Кўралы ќызметін атќаратындыќтан да олардыѕ саны, яєни айналысќа ќажетті сатылатын тауарлар массасы жјне баєасы негізінде аныќталады. Ал егер, айналыстаєы аќша массасы тауар массасынан артыќ болса, онда аќшаныѕ ќўнсыздануы инфляцияєа жол береді.

Аќшаныѕ тґлем ќўралы ќызметі. Јртїрлі жаєдайлардыѕ болуына байланысты тауарлардыѕ тек наќты аќшаєа єана сатылмайтыны белгілі. Себебі јртїрлі тауарларды ґндіру кезеѕі мен айналыс мерзімініѕ ўзаќтыєыныѕ бірдей еместігі, сондай-аќ бірќатар тауарлардыѕ ґндірісі мен сатылуыныѕ маусымдыќ сипатта болуы шаруашылыќ субъектісінде ќосымша ќаражаттардыѕ жетіспеушілігін туєызады. Соныѕ нјтижесінде тауарлардыѕ тґлемін кешіктіріп сатып алу жјне сату, яєни несиеге беру ќажеттігі туындайды. Аќша тґлем ќўралы ретінде мынадай ерекше бір ќозєалыс нысанына ие: Т(тауар) -- М(міндеттеме), келісілген мерзімнен кейін: М(міндеттеме) -- Т(тауар).

Аќшаныѕ тґлем кўралы ќызметі мен айналыс ќўралы ќызметтері арасында ґзара айырмашылыќ бар. Аќша айналыс ќўралы ретінде делдалдыќ рґлінде жїретін болса, тґлем ќўралы ќызметінде аќша мен тауардыѕ бір-біріне ќарама-ќарсы ќозєалысы болмайды, яєни ќарыздыќ міндеттеме арќылы ґтеу, сату жјне сатып алу їдерісініѕ аякталєандыєын білдіреді. Тауар мен аќша арасындаєы уаќыттаєы алшаќтыќ кредиторєа ќарыз алушыныѕ тґлемеу ќауіпін тудыруы мїмкін.

Аќша тґлем ќўралы ретінде тек ќана тауар айналысына ќызмет етіп ќоймай, сол сияќты ќаржы жјне несие ќатынастарына да ќызмет етеді.

Жалпы барлыќ аќшалай тґлемдерді тґмендегідей тїрде топтастыруєа болады; тауарлар жјне кґрсетілетін ќызметтер бойынша тґлем міндеттемелері; мемлекетке ќатысты ќаржылыќ міндеттемелер; банктік ссудалар, мемлекеттік жјне тўтыну несиелері бойынша ќарыздыќ міндеттемелер; саќтандыру міндеттемелері; јкімшілік жјне сот алдындаєы жјне ґзге міндеттемелер.

Аќшаныѕ тґлем ќўралы ќызметін толыќ баєалы емес, яєни ќаєаз жјне несиелік аќшалар атќарады.

Аќшаныѕ ќор жинау жјне ќорлану ќызметі. Аќша жалпыєа бірдей балама ретінде, оныѕ иесіне тауар алуды ќамтамасыз етумен ќатар, байлыќты жинау ќўралы болып табылады. Сондыќтан да адамдар, оларды жинаќтау немесе ќорлануєа тырысады. Ќорлану їшін аќша айналыстан алынады, сґйтіп, тауарды сату жјне сатып алу ќозєалысы їзіледі.

Аќшаныѕ ќор жинау ќызметін толыќ баєалы емес аќшалар атќара алмайды, себебі олардыѕ меншікті ќўны жоќ. Бўл ќызметті атќару ќашаннан алтынєа жїктелген.

Ал аќшаныѕ ќорлану ќызметін толыќ баєалы емес аќшалар атќарады. Тауар ґндірісі жаєдайында ќорлану екі нысанда жїзеге асырылады десе болады:

1) Кјсіпорындар мен ўйымдардыѕ аєымдыќ жјне жинаќ (депозиттік) шоттардаєы, сол сияќты банктегі басќа шоттардаєы аќшалай ќаражат ќалдыќтары тїрінде ќоєамдыќ ќорлану нысанда;

2) Банктердегі халыќ салымдарында, облигацияларда жинаќталєан жеке ќорлану нысанында.

Дїниежїзілік аќша. Сыртќы сауда байланыстары, халыќаралыќ заемдар, сыртќы серіктестерге ќызмет кґрсету барысы дїниежїзілік аќшалардыѕ пайда болуына себеп болды. Дїниежїзілік аќшалар жалпыєа ортаќ тґлем ќўралы, жалпыєа ортаќ сатып алынатын ќўрал жјне жалпыєа ортаќ ќоєамдыќ байлыќтыѕ материалдану ќўралы болыптабылады. Халыќаралыќ тґлем ќўралы ретінде дїниежїзілік аќшалар халыќаралыќ байланыстардаєы есеп айырысуларда ќолданылады. Халыќаралыќ сатып алынатын ќўрал ретінде дїниежїзілік аќшалар елдер арасындаєы наќты аќшамен тґленетін тауарлар жјне кґрсетілетін ќызметтер айырбасындаєы тепе-тендік бўзылєан жаєдайда ќызмет етеді. Жалпыєа ортаќ ќоєамдыќ байлыќты ќўрау ретінде дїниежїзілік аќшалар бір елдіѕ екінші бір елге займ немесе субсидиялар беруі барысында ќызмет етеді.

Егер де еліміздіѕ ішіндегі аќша мемлекетпен заѕдастырылєан ўлттыќ аќша бірлігі нысанында ќызмет ететін болса, ал елімізден тысќары жерде, К. Маркс ґз еѕбегінде: «аќша ґзініѕ ўлттыќ киімін шешеді де, ґзініѕ бастапќы нысаны ретіндегі металл ќўймасына, яєни жалпылама балама тауар нысанында ґтеді»--деп жазады. Сондай-аќ бўл жерде дїниежїзілік аќша ретінде алтынныѕ ќызмет етуі сипатталады.

Алтын монета стандарты тўсында дїниежїзілік аќша ќызметін алтын жјне алтынєа ауыстырылатын жекелеген елдердіѕ несиелік аќшалары (банкноталар) кґбіне АЌШ доллары жјне аєылшын фунт стерлингі аткарєан.

Ќазіргі кезде дїниежїзілік аќша ќызметін: АЌШ -- доллары, Еуропалыќ Одаќтыѕ ќазіргі валютасы - еуро, сол сияќты Халыќаралыќ валюталыќ ќордыѕ СДР-і (арнайы ќарыз алу ќўќыєы) атќарады.

1999 жылы ќаѕтар айынан бастап, Еуропалыќ ќауымдастыќ елдерінде жаѕа валютасы «еуро» енгізілді. Еуропралыќ валюталыќ Одаќќа бастапќыда он бір ел ќатынасќан: Германия, Франция, Луксенбург, Нидерландия, Австрия, Бельгия, Финляндия, Ирландия, Португалия, Испания жјне Италия. 1999 жылєы 1 ќаѕтардан бастап, «еуро» ќолма-ќолсыз тґлемдер їшін жјне мемлекеттіѕ жаѕа ќаєаздарын орналастыру їшін пайдаланылды. «Еуро» банкноты мен монеталары 2002 жылдыѕ 1 каѕтарынан жјне 6 айдай уаќыт ішінде енгізіліп, валюталыќ одаќќа мїше елдердіѕ ўлттыќ аќша бірліктері 2002 жылдыѕ 1 шілдесінен бастап ґз ќызметтерін тоќтатты,