Аќшаныѕ мјні жјне ќызметтері

Аќша айналысыныѕ кўрылымына колма-ќол аќшалар айналысы мен ќолма-колсыз аќшалар айналысы кіреді.

Ќолма-ќол аќшалар айналысы -- бўл наќты аќшалар ќозєалысын білдіреді. Оєан банкноталар, монеталар жјне ќаєаз аќшалар (ќазыналыќ билеттер) ќызмет етеді. Дамыєан елдерде наќты аќшалар айналысыныѕ едјуір белігін орталыќ банктерден шыєарылєан банктік билеттер ќўрайды. Аќша шыєарудыѕ кішкене белігі (10-єа жуыєы) ќазыналыќ билеттерді шыєарушы ќазынашылыќтыѕ їлесіне тиеді.

Ќолма-ќолсыз аќшалар айналысы -- ќолма-ќолсыз аќшалар айналымы аќшаларыныѕ ќозєалысы.

Мўндаєы, ќолма-ќолсыз аќшалар -- чектер, пластикалыќ карточкалар электрондыќ аударымдар кґмегімен пайдаланылатын клиенттердіѕ шоттардагы саќтаєан аќшалары (депозиттер).

Ќолма-ќол аќша мен ќолма-ќолсыз аќшалар арасында тыєыз байланыс пен ґзара тјуелділік бар. Ол аќшаныѕ їнемі бір айналыс аясынан екінші біріне ґтіп отыруынан байќалады. Айталыќ, ќолма-ќол аќшалардыѕ банктегі депозитке салынуы, олардыѕ ќолма-ќолсыз аќшаєа айналуын білдірсе, ал, банктен жалаќы, жјрдемаќы, стипендия, зейнетаќы жјне т.с.с. тґлеу їшін аќша алєан жаєдайларда ќолмаќолсыз аќшалар ќолма-ќол аќшаларєа ауысуы байќалады.

Ќўн заѕы жјне оныѕ айналыс аясында пайда болу нысаны, яєни аќша айналысыныѕ заѕы тауар-аќша ќатынастары ќалыптасќан барлыќ ќоєамдыќ формацияєа тјн болып келеді. Ќўн нысандарыныѕ дамуына талдау жасай отырып, К. Маркс аќша айналысыныѕ заѕын ашќан болатын.

Оныѕ пікірінше, аќша айналысы заѕыныѕ мјні аќшаныѕ айналыс ќызметін атќаруєа ќажетті аќша саны, сатылатын тауарлар баєасы аќша айналысыныѕ жылдамдыєына ќатынасын білдіреді. Аќша айналысыныѕ заѕы айналыстаєы жїрген тауарлар массасы мен олардыѕ баєасыныѕ деѕгейі мен аќша айналысыныѕ жылдамдыєы арасындаєы-экономикалыќ тјуелділікті бейнелейді.

Аќша айналысыныѕ заѕы -- тауарлар айналысы їшін ќажетті аќшалардыѕ санын (Ата) аныќтайды.

Бўл жерде бір айта кететіні, аќшаныѕ тґлем ќўралы ќызметін атхаруымен байланысты бўл формула да наќтылануды талап етуде.

Айналысќа ќажетті аќша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:

 

мўнда,

Ак -- айналысќа ќажетті аќша саны;

Стб -- сатылатын тауарлар баєасыныѕ сомасы;

Нтб -- несиеге сатылєан тауарлар баєаларыныѕ сомасы;

Мтс -- міндеттемелер бойынша тґлемдер сомасы;

Ґтс -- ґзара ґтелетін тґлемдер сомасы;

Аос -- айналыс жјне тґлем ќўралы ретіндегі аќша айналымыныѕ орташа саны.

Осындай жаєдайларды, айналысќа ќажетті аќша санына ґндірістіѕ дамуыныѕ шарттарына тјуелді болып келетін, јр алуан факторлар ыќпал етеді. Оныѕ біріне айналыстаєы тауарлар саныныѕ ґзгерісі жатады. Сондай-аќ шаруашылыќтаєы аќшаєа деген ќажеттілік тауарлар жјне кґрсетілетін ќызметтер баєаларыныѕ деѕгейіне байланысты да аныќталады.

Айналысќа ќажеггі аќша санына мыналар кері ыќпал етеді: несиеніѕ даму дјрежесі, себебі, ќаншалыќты тауарлардыѕ басым бґлігі несиеге сатылса, соєўрлым айналысќа аз мґлшерде аќша ќажет етіледі; ќолма-ќолсыз есеп айырысудыѕ дамуы; аќша айналысынын жылдамдыєы.

Металл аќша айналысы тўсында айналыстаєы аќша саны аќшаныѕ ќазына жинау ќўралы ќызметініѕ кґмегімен реттеліп отырды. Егер аќшаєа деген ќажеттілік ќысќарса, онда айналыстаєы артыќ аќша (алтын монета) айналыста ќазынаєа кетіп, ал, егер аќшаєа деген ќажеттілік ўлєайса, онда айналысќа ќажетті мґлшердегі аќша ќазынадан айналысќа шыєарылып отырады.

Егер де айналысќа алтынєа ауыстырылмайтын банкноттар немесе ќаєаз аќшалар (ќазыналыќ билеттер) ќызмет етсе, онда бўл жаєдайда, ќолма-ќол аќшалар айналысы ќаєаз аќша айналысыныѕ заѕына сјйкес жїргізіледі.

Аќша айналысын ќолдап отыру шарттары мен зандары келесідей екі фактордыѕ ґзара јрекет етуімен аныќталады: шаруашылыќтаєы аќшаєа деген ќажеттілік жјне айналымєа аќшалардыѕ наќты тїсуімен. Егер де айналымдаєы аќша кґлемі, шаруашылыќќа кажетті аќшадан артыќ болса, онда аќшаныѕ ќўнсыздануына, яєни аќша бірлігініѕ сатып алу ќабілетініѕ тґмендеуіне, яєни инфляцияєа жол береді.

 

2.2. Инфляция

Инфляция (латын. inflatio, аудармасы -- «ќабыну», «ісіну») --бўл баєаныѕ ґсуінен, тауарлар тапшылыєынан жјне тауарлар жјне ќызметтер сапасыныѕ тґмендеуінен туындайтын аќшаныѕ ќўнсыздануы, сондай-аќ оныѕ сатып алу ќабілетініѕ тґмендеуі.

Инфляция -- бўл кез келген экономикалыќ даму їлгісіне тјн объективті ќўбылыс. Инфляцияныѕ себептері айналыс жјне ґндіріс саласында орын алады.

Ќазіргі инфляция мынадай факторларєа байланысты:

1. Аќша айналысыныѕ факторларына: бюджет тапшылыєын жабуєа пайдаланылєан, шексіз кґп аќшаныѕ эмиссиялануы есебінен айналыс аясыныѕ артыќ аќша массасына толып кетуі; халыќ шаруашылыєыныѕ артыќ несиеге толуы.

2. А ќшалай емес факторларга: ќоєамдык ґндірістегі теѕсіздікке, шарушылыќтыѕ шыєындыќ тетігіне, мемлекеттіѕ экономикалыќ саясаты, оныѕ ішінде салыќ саясаты, баєа саясаты, сыртќы экономикалыќ саясатына байланысты факторлар жатады.

Аталєан факторлардыѕ ќанат жаюына байланысты инфляцияныѕ екі тїрі болады: сўраныс жјне шыєын (ўсыныс) инфляциясы.

Сўраныс инфляциясы тґмендегідей факторлардыѕ јсерінен туындайды:

јскери шыєыстардыѕ ґсуі, яєни јскери техникалардыѕ азаматтыќ салаларда пайдалану ќажеттігінен, нјтижесінде аќша баламасы айналыс їшін артыќ болып ќалады;

мемлекеттік бюджет тапшылыєы жјне ішкі ќарыздардыѕ ґсуі, яєни мемлекеттіѕ ќысќа жјне орта мерзімді міндеттемелерін шыєару есебінен бюджет тапшылыєын жабу нјтижесінде мемлекеттіѕ ішкі ќарызы артады;

несиелік экспанциялау, яєни елдіѕ орталыќ банкініѕ коммерциялыќ банктер мен їкіметке несие беретін несиелер кґлемініѕ ўлєаюын сипаттайды;

импортталєан инфляция, яєни шетел валюталарын сатып алу барысында тауар айналымына ќажеттіліктіѕ їстіне ўлттыќ валютанын, эмиссиялануы;

ауыр ґнеркјсіп саласына ґте кґп мґлшерде инвестация жўмсау.

Шыєын (ўсыныс) инфляциясы -- бўл баєа белгілеу їдерісіне јсер ететін мынадай факторлардыѕ болуымен сипатталады:

еѕбек ґнімділігініѕ ґсуін азайту жјне ґндірістіѕ ќўлдырауы; кґрсетілетін ќызметтіѕ маѕызыныѕ артуы;

бір ґнім бірлігіне жўмсалатын шыєынныѕ ґсуініѕ жеделдетілуі, јсіресе жалаќыныѕ ґсуі; энергетикалыќ даєдарыс.

Инфляция жаєдайында ќаєаз аќшалар мыналарєа ќатысты ќўнсызданады:

алтынєа;

тауар;

шетел валютасына.

Бірінші жаєдайда ќаєаз аќшамен берілетін алтынныѕ нарыќтыќ ќўны артады. Екінші жаєдайда тауарлардыѕ баєасы ґседі. Їшінші жаєдайда шетел валютасына ќатысты ўлттыќ валютаныѕ баєамы тґмендейді.

1. Инфляцияны тґмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:

Инфляциялыќ їдерістіѕ сипатына ќарай:

ашыќ инфляция, яєни, баєаєа ешќандай да кедергі болмайды, оныѕ еркін ґсуі байќалады;

жабыќ инфляция, яєни тауар тапшылыєы жаєдайында баєаєа мемлекет ќатан баќылау жасап отырады;

инфляциялыќ шок, яєни бір мезетте бірден баєа ґсіп кетеді.

2. Таралу орнына ќарай:

локальдыќ инфляция, яєни баєа бір єана елдіѕ шекарасында ґседі;

дуниежузілік инфляция, яєни кейбір елдер топтарын немесе барлыќ єаламдыќ экономиканы тїгелдей дерлік ќамтиды.

3. Баєаныѕ ґсу ќарќынына ќарай:

баяу инфляция -- баєа баяу ќарќынмен біртіндеп жылына 10%-єа ґседі;

орташа инфляция -- баєа тез ќарќында жылына 20-дан 200 %-єа дейін ґседі, мўндай баєа

ќарќыны ауыр экономикалыќ жјне јлеуметтік зардаптарєа шалдыќтырады;

ўшќыр инфляция -- баєа жылына 500-ден 1000 %-єа дейін жјне одан жоєары ќарќынмен ґседі. Ўшќыр инфляция аќша жїйесініѕ ќўлдырауына јкеліп соєады. Мўндай жаєдайда аќша ґзініѕ атќаратын ќызметтерін жоєалта бастайды.

Ґнеркјсібі дамыєан елдер їшін бірінші тїрі тјн болса, ал дамушы елдер їшін екінші жјне їшінші тїрлері тјн.

Инфляция ќарќыны статистикалыќ кґрсеткіш -- тўтыну баєаларыныѕ индексі кґмегімен аныќталады.

Тўтыну баєаларыныѕ индексі тауарлар мен ќызметтердіѕ тїрлерін ќамтитын тўтыну ќоржыны негізінде аныќталады.

Тўтыну баєаларыныѕ индексін (ТБИ) есептеуде мынадай формула ќолданылады:

 
Тўтыну баєаларыныѕ индексініѕ їш сандыќ мјні болуы мїмкін:

баєа индексі 100%-єа теѕ болады, яєни баєа ґзгермеген болып табылады;

баєаиндексі 100%-дан жоєары, мысалєа 140%-єа теѕ. Демек, аєымдаєы жылдаєы баєаны базалыќпен салыстырєанда 1,4 есе ґскен, яєни аќша инфляциялыќ ќўнсызданды;

баєа индексі 100%-дан тґмен, айталыќ 80%-єа теѕ, яєни аєымдаєы жылдаєы баєаны базалыќќа ќараєанда 20%-єа тґмендеген. Бўл дегеніміз дефляцияныѕ болєанын, яєни баєа деѕгейініѕ тґмендеуін білдіреді.

Ќазаќстан Республикасында баєаныѕ ґсуіне ќарай ќазіргі кезде бірінші тїрі байќалады. Мысалы, статистикалыќ мјліметтері бойынша орташа инфляция мґлшері

2000 ж. -- 9,8 %,

2001 ж. -- 8,4 %,

2002 ж. 5,9 %,

2003 ж. - 6,4 %,

2004 ж. - 6,9%,

2005 ж. - 7,6%,

2006ж. - 8,64%,

2007 ж. - 10,8%,

2008 ж. - 9,5 %,

2009 ж. - 6,2%

2010 ж. - 7,7 %- ды ќўраєан.

 

Инфляцияныѕ жылдыќ орташа мґлшері, %-бен

Бўл кґрсеткіштер Ќазаќстан Республикасыныѕ Ўлттыќ Банкініѕ 2003 жылдан бастап алдаєы їш жылєа арналєан аќша-несие саясатыныѕ негізгі баєыттарында бекітілген болжамдарєа сай болып келеді.

2009 жылєы ќараша айындаєы азыќ-тїлік емес тауарларєа деген баєаныѕ ґсуі 2008 жылдыѕ желтоксан айына ќатысты алєанда 8,3% жјне аќылы ќызметтер бойынша -- 7,2%-єа ґскен. Ал азыќтїлік тауарларына баєаныѕ есуі 2,6%-ды ќўрады (2.2-сурет).

ґткен жылдыѕ желтоќсан айына ќатысты %-бен

 
2009 жылєы ќараша айындаєы инфляцияныѕ денгейі жјне ТБИ ќўрайтындарєа баєаныѕ ґсуі

 
2009 жылєы ќаѕтар -- ќараша айындаєы инфляцияныѕ орташа жылдыќ деѕгейі 7,4% жјне 2008 жылдыѕ ќаѕтар -- караша айымен салыстырєанла 10,3 пайызєа тґмендеген.

Ќазаќстандаєы тўтыну баєасыныѕ индексін есептеуде тўтыну ќоржынына кіретін 500-ге жуыќтауарлар мен ќызметтер есепке алынады.

Ўлттыќ Банкініѕ ўсынысы бойынша енгізілген тўтыну баєаларыныѕ индексіне кіретін ішкі индекстер 4 топќа бґлінеді:

1. Ауылшаруашылыќ жјне балыќ ґнімдері;

2. Ќазаќстанда жасалєан ґзге де тауарлар;

3. Импортталєан тўтыну тауарлары.

4. Ґзге ќызметтер.

Ќазаќстанда жалпы инфляция жјне базалыќ инфляция деѕгейі аныќталады. Жалпы инфлядияны Їкімет пайдаланса, ал Ўлттыќ Банк базалыќ инфляцияны пайдаланады.

Ўлттыќ Банк Статистика жґніндегі агенттіктен базалыќ инфляция ќўрамынан бес тїрлі керсеткішті алып тастауды сўрады. Оларєа кекґніс, жеміс-жидек, бензин жґне кґмір баєалары жјне коммуналдыќ ќызметтер баєасы жатады.

Инфляцияныѕ тигізетін јлеуметтік-экономикалыќ салдарларын мынадан кґруге болады:

халыќ топтары, ґндіріс аясы, аймаќтар, шаруашылыќ ќўрылымдары, мемлекет, фирмалар арасында, дебиторлар мен кредиторлар арасында табыстардыѕ ќайта бґлінуі;

халыќтыѕ, шаруашылыќ субъектілерініѕ аќшалай жинаќтарыныѕ жјне мемлекеттік бюджет ќаражаттарыныѕ ќўнсыздануы;

баєаныѕ јркелкі ґсуі нјтижесінде ґнеркјсіп салаларындаєы пайда нормасыныѕ теѕсіздігініѕ артуы жјне ўдайы ґндіріс їдерісіндегі теѕсіздіктіѕ орын алуы;

жўмыссыздыќтыѕ ґсуі;

халыќ шаруашылыєына деген инвестицияныѕ ќысќаруы;

амортизациялыќ ќорлардыѕ ќўнсыздануы;

баєадаєы, валютадаєы жјне пайыздаєы алып-сатарлыќ ойындардыѕ ўлєаюы;

кґлеѕкелі экономиканыѕ белсенді тїрде дамуы;

ўлттыќ валютаныѕ сатып алу ќабілетініѕ тґмендеуі;

ќоєамныѕ јлеуметтік топтарєа белінуі.

Инфляция (Р) мен жўмыссыздыќ (Q) арасындаєы байланысты Филипс ќисыєынан кґруге болады.

 

Филипс ќисыєы

Филипс ќисыєында инфляция орнына баєаны ќарастырып, оныѕ жўмыссыздыкќа ыќпалын кґрсеткен. Біраќ бўл жерде баєаныѕ орнына жалаќыны алєан дўрыс сияќты. Себебі, жалаќы ґссе жўмыссыздыќ азаяды немесе керісінше. Жалаќы да инфляцияныѕ пайда болуына ыќпал етуші басты фактор. Ќазір біздіѕ елімізде Елбасыныѕ Жолдауында бюджет мекемелерінін жалаќысын кґтеру туралы сґз ќозєалса болєаны, базардаєы тауар баєасы бірден ґседі. Бўл дегеніміз жабайы нарыќтыѕ кґрініс алуын сипаттайды. Јрине базардаєы саудагерлер ґзініѕ ґнімін сатып отырєандар емес олар алыпсатарлар, олар баєадаєы айырмадан кїн кґрушілер. Оларєа ешќандай баќылау жоќ. Сол себепті Ќазаќстандаєы инфляцияєа тежеу ќою мїмкін болмай отыр.

Жоєарыда аталєан инфляцияєа ыќпал ететін факторлар мен оныѕ јлеуметтік жјне экономикалыќ салдарлары оєан ќарсы саясаттыѕ болуын талап етеді.

Инфляциялыќ їдерістіѕ жаєдайларына байланысты аќша айналысын тўраќтандыру нысандарына: аќша реформасы мен антиинфляциялыќ саясат жатады.

Аќша реформасы -- ўлттыќ аќша бірлігін тўраќтандыруєа, елдіѕ аќша жїйесін ќалыпќа келтіруге жјне ныєайтуєа баєытталєан аќша айналысында мемлекет тарапынан жїзеге асатын тїрлендірулер.

Аќша реформалары тґмендегідей јдістер кґмегімен жїзеге асырылады:

жаѕалау, яєни ќўнсызданєан аќша бірлігін жою туралы жјне жаѕа валюта енгізу туралы хабарлау;

ќалыпќа келтіру, яєни аќшаныѕ бўрынєы алтындыќ ќўрамын немесе валюталыќ паритетін ќалпына келтіру;

деноминация, яєни «нґлдерді ќысќарту» јдісімен аќшаныѕ номиналдыќ ќўнын ірілендіру.

Сонымен ќатар, инфляцияєа јсер ететін факторларєа жауап ретінде басты антиинфляциялыќ саясаттыѕ мынадай јдістері жўмыс жасайды:

Дефляциялыќ саясат -- бўл аќша-несие саясаты арќылы аќшаєа деген сўранысты шектеуді, салыќ тетігіѕ ќолдану арќылы мемлекеттік шыєыстарды азайту, несие їшін пайымт шерін реттеу жјне аќшамассасын шектеу јдістерініѕ жиынтыєы.

Табыс саясаты -- баєаєа жјне жалаќыєа баќылау жасау шаралары.

Біздіѕ елімізде баєаєа баќылау Ќазаќстан Республикасыныѕ Монополияєа ќарсы саясат комитетті арќылы жїргізіледі.

Јлеуметтік мотивтерге байланысты антиинфляциялыќ саясаттыѕ бўл тїрі ґте сирек ќолданылады.

Индексациялау - аќшаныѕ ќўнсыздану нјтижесінде болєан зиянныѕ орнын толыќ немесе жартылай толтыру јдісін білдіреді.

Бўл јдіс, 1999 жылы 5 сјуірде Ќазаќстан Республикасы Їкіметініѕ шешімімен «еркін ґзгермелі ваяюта баєамына» ґту барысында, АЌШ долларына ќатысты теѕге баєамыныѕ кїрт тґмендеуінен туындаєан (мысалы, 1 АЌШ долларыныѕ баєамы 87,5 теѕгеден 132,4 теѕгеге жјне одан жоєары кґрсеткішке жетті) халыќтыѕ екінші деѕгейлі банктердегі теѕге салымдары бойынша зиянды мемлекеттіѕ ќаражаты есебінен ќалпына келтіру маќсатында пайдаланылды.