Аќшаныѕ мјні жјне ќызметтері

Аќша, несие, банктер теориясы

Мында ґту: шарлау, іздеу

Мазмўны 1 1-т а ќ ы р ы п. Аќшаныѕ мјні жјне ќызметтері 1.1 1.1. Аќшаныѕ ќажеттігі жјне шыєу тегі 1.2 1.2. Аќшаныѕ тїрлері 1.3 1.3. Аќшаныѕ ќызметтері жјне экономикадаєы рґлі 1.4 1.4. Аќшаныѕ теориялары 2 2-т а ќ ы р ы п. Аќша айналысы жјне аќша жїйесі 2.1 2.1. Аќша айналысы жјне оныѕ заѕы 2.2 2.2. Инфляция 2.2.1 Филипс ќисыєы 2.3 2.3. Аќша массасы жјне аќша базасы 2.4 2.4. Аќша жїйесініѕ типтері мен элементтері 2.5 2.5. Ќазаќстан аумаєындаєы пайда болєан металл аќшалардыѕ тїрлері мен сипаты 2.6 2.6. Ќазаќстан Республикасыныѕ ўлттыќ валютасы -- теѕгеніѕ айналысы 3 Јдебиет

1-т а ќ ы р ы п. Аќшаныѕ мјні жјне ќызметтері

1.1. Аќшаныѕ ќажеттігі жјне шыєу тегі

Аќшаныѕ, ґндіргіш кїштер мен тауар ќатынастарыныѕ біршама жоєары дамуы нјтижесінде пайда болєандыєы ертеректен бізге белгілі. Аќша жаратылысын зерттегендегі басты аныќ болєаны, ол оныѕ тауарлы шыєу тегіне байланыстылыєын кґрсетеді. Тауар -- сатуєа немесе айырбастауєа арналєан еѕбек ґнімі. Осы еѕбек ґнімініѕ тауарєа айналуы аќшаныѕ пайда болуыныѕ объективтік алєы шарттарын туєызєан.

Наќты жјне абстракті еѕбектіѕ, жеке жјне ќоєамдыќ еѕбектіѕ бґлінісі, тўтыну ќўны мен кўнныѕ арасында тауар табиєатына байланысты болатын ќайшылыќтар айырбас ќўнныѕ јр тїрлі нысандарын туєызды. Айырбас -- бўл бір тауар ґндірушіден, екінші біреуіне жїретін тауардыѕ ќозєадысын білдіреді. Мўнда тауарлардыѕ баламалылыєын (мал = бидай = балта), яєни, тауардыѕ тїріне, сапасына, нысанына жјне таєайындалуына байланысты ґлшенуін талап етеді. Сонымен ќатар, јртїрлі тауарлардыѕ бір-біріне ґлшенуіне ортаќ негіз болуы ќажет.

Мўндай негізге тауарлардыѕ ќўны, демек тауар ґндірісі їдерісіне (процесінде) жўмсалатын жјне сол затќа айналып отырєан ќоєамдыќ еѕбекжатады. Тек ќоєамдыќ еѕбек ќана (жеке адамныѕ еѕбегі емес) тауарларды ґлшенетін жасайды. Нарыќта бір тауарды екінші бір тауарєа айырбастаудыѕ ґзі бўл тауарларєа еѕбектіѕ шыєындалєандыєын, яєни екі тауардыѕ да ќўныныѕ барлыєын кґрсетеді. Осыєан байланысты жекелеген тауарларды ґндіруге жўмсалєан еѕбек јртїрлі болып, нјтижесінде одардыѕ ќўндары да бірдей болмайды. Сґйтіп, ќоєамдыќ еѕбекті немесе ќўнды сандыќ жаєынан ґлшеу ќажеттігі туындап, айырбас ќўныныѕ (1 мал = 1 ќап бидайєа) ўєымы туындайды.

Айырбас ќўны -- бўл бір тауардыѕ басќа да бір тауарєа белгілі сјйкестікте айырбасталу ќабілетін білдіреді.

Натуралды шаруашылыќ тўсында ґнім тек ґндірушініѕ жјне оныѕ жанўясыныѕ ќажетін ќанаєаттандырєаѕдыќтан да, ол тўтыну ќўны ќасиетіне ие болды. Тауар ґндірісі тўсында ґндірушіні ґз ґнімін айырбастау їшін, бірінші кезекте ќўны, содан кейін оныѕ тўтыну ќўны ќызыќтырды. Егер тауардыѕ тўтыну ќўны болмаса, яєни оны ешкім ќажет етпесе, онда оны айырбастау мїмкін емес.

Демек, айырбасќа арналмаєан тауардыѕ ґндіруші їшін тўтыну ќўны болса жеткілікті. Ал, егер де тауар айырбасќа арналєан болса, онда, оныѕ, ґндіруші їшін айырбас ќўны мен сатып алушы їшін тўтыну кўны болуєа тиіс.

Сґйтіп, тауарлар айырбасыныѕ дамуы ґз кезегінде ќўнныѕ, мынадай нысандарыныѕ (формаларыныѕ) ќалыптасуына себеп болєан:

Алєашќысы - ґндіргіш кїштердіѕ тґменгі даму сатысына тјн ќўнныѕ жай жјне кездейсоќ нысаны. Айырбастыѕ бўл нысанында бір еѕбек ґнімі екінші бір еѕбек ґніміне тікелей айырбасталынып отырєан. Мысалєа, бір мал бір ќап бидайєа айырбасталды.

Екінші нысаны -- бўл ќўнныѕ толыќ немесе жалпы нысанымен сипатталады. Еѕбек бґлінісініѕ дамуы жјне ґндірістіѕ ґсуі нјтижесінде нарыќтаєы тауарлар саны мен тїрлері арта тїседі. Мўнда, кґбіне, бір тауар басќа да кґптеген балама-тауарлардыѕ, айырбасында жїрген. Мысалєа:

1 ќап бидай = 1 ќойєа = 1 балтаєа = 1 ќўмыраєа жјне т.б.

Їшінші нысаны -- бўл ќўнныѕ жалпылама нысаны. Јр тауар ґндіруші ґздерініѕ еѕбектеріне ќарай барлыєына бірдей ќажет жалпылама тауар алуєа тырысады. Осыєан байланысты жергілікті нарыќтарда, тауарлар массасынан жалпылама балама рґлде жїретін тауарлар ыєысып шыєады. Мўндай тауарлар рґлін, кей халыќтарда мал (ертедегі гректе, римдіктерде, славяндарда, моѕєолдарда жјне т.б.), аѕ терісі (Скандинавияда, ертедегі Русьте), шай (Ќытайда), тїз (Абиссинияда), піл сїйегі (Оѕтїстік Африкада) атќарады. Ресейге ќосылєанєа дейінгі Ќазаќстанныѕ кейбір алыс тїпкірлерінде ішкі сауда-саттыќ жїргізу їшін жалпыєа бірдей балама ретінде тоќты немесе саулыќ ќой пайдаланылєан. Біраќ, аталєан тауарлар мўндай рґлде ўзаќ уаќыт жїрмеген, себебі олар тауар айналысыныѕ талаптарын толыєымен ќанаєаттандыра алмайды жјне ґздерініѕ ќасиеттеріне байланысты баламалыќ шартына сјйкес келмейді.

Кўнныѕ жалпыєа балама нысаныныѕ дамуы нјтижесінде барлыќ тауарларєа тікелей айырбасталатын тауарлар јлемінен ерекше бір тауар -- аќшатауары ќалыптасты. Ол тауар рґлін баєалы метал-іттын жјне кїміс атќарды.

Сонымен, аќша -- бўл барлыќ тауарлардыѕ ќўнын ґлшейтін, жалпыєа барша айырыќша тауар.

Аќшаныѕ объективті ќажеттігі тауар ґндірісі жјне айналысыныѕ болуына сјйкес ќалыптасты. Аќша - бўл тауар айналысыныѕ кўралы жјне оныѕ ізбасары. Тауар мен аќша бір-бірінен бґлінбейді, себебі аќша айналысынсыз тауар айналысыныѕ да болуы мїмкін емес. Аќша тауардан бґлініп шыќќанымен де ол, айырыќша тауар ретінде ќала береді. Аќшаныѕ, жалпыєа бірдей балама рґлін атќару алтынєа жїктеледі. Сондыќтан, алтынныѕ басќа тауарлардыѕ ќўнын бейнелеуі, оныѕ еѕ бастысы мынадай табиєи ќасиетіне байланысты: біріншіден, алтынныѕ табиєи сапалылыєы, яєни оныѕ оѕай бґлінетіндігі, јдемілігі жјне тозбайтындыєы; екіншіден, ќўны ґте жоєары, сондай-аќ, оныѕ ќорыныѕ сиректігі мен ґндіруге кететін еѕбек шыєыны жоєары болуы.

Аќша -- ґндіріс жјне бґлу їдерісіндегі адамдар арасындаєы ќатынасты бейнелейтін, тарихи тїрде дамып келген экономикалыќ категория. Аќшаныѕ экономикалыќ категория ретіндегі мјні, оныѕ мынадай їш ќасиетініѕ біртўтастыєынан байќалады: жалпыєа тікелей айырбасталу нысаны; айырбас ќўныныѕ дербес нысаны; еѕбек ґлшемініѕ заттай (материалдану) нысаны.

Жалпыєа тікелей айырбасталу нысаны, оныѕ кез келген материалдыќ баєалы затќа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз. Соѕєы ќасиеті, тауар ґндіруге жўмсалєан еѕбектіѕ аќша кґмегімен ґлшеуге болатын ќўнын сипаттайды.

1.2. Аќшаныѕ тїрлері

Аќша, ґзініѕ дамуы барысында екі тїрге бґлінеді: толыќ ќўнды аќшалар жјне толыќ ќўнсыз аќшалар.

Толыќ ќўнды аќшалар -- номиналдыќ ќўны оны дайындауєа кеткен наќты ќўнымен сјйкес келетін аќшалар.

Мўндай аќшаларєа металл аќшалар, соныѕ ішінде: мыстан, кїмістен жјне алтыннан жасалєандары жатады. Металл аќшалар јр тїрлі нысанда болєан. Монета тїріндегі нысаны -- бўл олардыѕ соѕєы нысаны. Монетаныѕ бет жаєы -- аверс, артќы жаєы -- реверс жјне жаны -- гурт деп аталады.

Монета сґзініѕ шыєуын римдіктердіѕ жїрегі саналатын шіркеу ќўдайы Юнона-Монета есімімен байланыстырады, яєни сол шіркеуден берілген аќшалай ќаражаттыѕ кґмегімен римдердіѕ эпир ханы Пиррмен соєыста (б.э.д. 275 ж.) жеѕіске жеткендігі туралы аѕыз бар. «Монета» сґзі латынша «moneo» -- «кеѕес беремін, кґѕіліѕнен шыєамын» дегенді білдіреді.

Алєашќы монеталар VII є. б.з.б Ертедегі Ќытайда жјне Ертедегі Лидия мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алєашќы монеталардыѕ пайда болуы IX--X єє. жатады. Бастапќы кездері айналыста алтын монеталарымен ќатар, кїміс монеталар да ќоса жїреді. Алтын айналысына бірќатар елдер де XIX є. екінші жартысында ґтті. Бўл елдердіѕ ішінде алтын ґндіру жаєынан бірінші орынды, ґзініѕ отарларымен бірге аєылшын елі алєан.

Алтын айналысы тўсында ќўнныѕ ќаєаздай белгілерініѕ пайда болуыныѕ мынадай объективті ќажеттіліктері болєан:

алтын ґндірісі тауар ґндірісініѕ артынан ілесе алмай, нјтижесінде айналыстаєы аќшаєа деген ќажеттілікті толыќ ґтей алмады.

жоєары ќўнды алтын аќшалар ўсаќ ќўнды айналымєа ќызмет кґрсете алмады.

алтын стандарты, жалпы алєанда ґндірісті жјне тауар айналымын ынталандырмады.

Алтын айналысы не бары бірінші дїниежїзілік соєысќа дейін болды жјне соєысушы елдер ґздерініѕ шыєыстарын жабу маќсатында ќўнныѕ ќаєаздай белгілерін шыєаруды ўлєайтты. Соныѕ нјтижесінде, біртіндеп алтын айналыстан шыєа бастайды.

Толыќќўнсыз аќшалар (ќўнныѕ белгілері) -- номиналдыќ ќўны наќты ќўнынан, яєни олардыѕ ґндірісіне кеткен ќоєамдыќ еѕбектен жоєары болып келетін аќшалар.

Оларєа мыналар жатады:

Ќўнныѕ металдыќ белгілері--арзан баєалы металдардан жасалєан ўсаќ монеталар, мысалєа жез, алюминий т.б. монеталар;

ќўнныѕ ќаєаздан жасалєан белгілері.

Ќўнныѕ ќаєаздай белгілері екіге бґлінді: ќаєаз аќшалар жјне несиелік аќшаларєа.

Ќаєаз аќшалар -- бўл наєыз аќшалардыѕ ґкілдері. Тарихта олар айналыста жїрген алтын жјне кїміс монеталардыѕ орынбасарлары ретінде пайда болды. Ќаєаз аќшалардыѕ айналыста жїруініѕ объективті мїмкіндігі, олардыѕ айналыс ќўралы ќызметін атќару ерекшеліктеріне байланысты.

Металл аќшалардыѕ ќаєаз аќшаєа ауысу себептері мынадай:

металл аќшалардыѕ тасымалдап алып жїру ќолайсыздыєы; металл аќшалардыѕ мемлекеттік билік органдарыныѕ жасаєан јрекетініѕ нјтижесінде, яєни ќазынаєа ќосымша табыс алу маќсатында металдыќ ќўрамын тґмендетуі барысында бїлінуі;

баєалы металдарды ґндірудіѕ ќаєаз аќшаларды шыєаруєа ќараєанда ќымбатќа тїсуі;

эмиссиондыќтабыс (шыєарылєан аќшалардыѕ номиналдыќ ќўны мен олардыѕ, наќты ќўны арасыѕдаєы айырма) алу маќсатында ќазынаныѕ, ќаєаз аќшаларды шыєаруы;

бюджет тапшылыєын жабу маќсатында ќаєаз аќшалардыѕ шыєарылуы.

Алєашќы ќаєаз аќшалар б.з. XII є. Ќытайда, 1690 жылы Ўлыбритания отары болєан Солтїстік Америкада, 1762 жылы Австрияда жјне 1769 жылы Ресейде пайда болды. Бірінші дїниежїзілік соєыс жылдары ќаєаз аќшалар барлыќ елдерде шыєарылды. Ќазіргі кезде ќаєаз аќшалар ќазыналыќ билеттер тїрінде он елде (АЌШ, Италия, Индия, Индонезия жјне т.б.) єана саќталєан. Кешегі КСРО-да 1961 жыпы болєан аќша реформасы негізінде ќаєаз аќшалар, яєни 1,3,5 рубльдік ќазыналыќ билет нысанында соѕєы рет айналымєа шыєарылып, кейіннен Ресейдегі 1991-1992 жылдары жјне Ќазаќстандаєы 1993 жылєы аќша реформасы нјтижесінде айналымнан алынды.

Ќаєаз аќшалар (ќазыналыќ билеттер) -- бюджет тапшылыєын жабу маќсатында шыєарылатын жјне металєа ауыстырылмайтын, сондай-аќ мемлекет белгілеген ґзіндік номиналы бар ќўнныѕ белгілері.

Ќаєаз аќшалар тек ќана айналыс ќўралы жјне тґлем ќўралы ќызметін атаќарды. Олардыѕ айналыста ўлєаюы мемлекеттіѕ ќаржы жетпіспеушілігіне байланысты шыєаруымен тїсіндіріледі. Ќаєаз аќшалар ґзініѕ табиєаты жаєынан тўраќсыз жјне ќўнсыздануєа тез икемді. Олардыѕ ќўнсыздану себептеріне: айналысќа басы артыќ ќаєаз аќшалардыѕ шыєарылуын, эмитентке деген сенімніѕ тґмендеуін жјне тґлем балансыныѕ ќолайсыздыќ жаєдайын жатќызады.

Несиелік аќшалар -- тауар ґндірісініѕ дамуымен, яєни тауарларды сатып алу жјне сатудыѕ уаќытын кешіктіріп тґлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болєан аќшалар.

Несиелік аќшалардыѕ шыєуы банктердіѕ несиелеу операцияларымен байланысты. Мўндай аќшалардыѕ басты маќсаты: аќша айналымын икемді ету; наєыз аќшаларды їнемдеу; ќолма-ќолсыз аќша айналымыныѕ дамуына мїмкіндік жасау.

Несиелік аќшалардыѕ мынадай тїрлері бар: вексель, банкнота, жјне чек.

«Вексель» сґзі аєылшынша bill note -- міндеттеме шоты дегенді білдіреді.

Вексель -- белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде жјне белгіленген жерде тґлейтіндігі туралы борышќордыѕ ќарыздыќ міндеттемесі.

Вексельдіѕ екі тїрі бар: жай жјне аудармалы. Вексельдіѕ тїрлеріне «Ќазаќстан Республикасындаєы вексель айналысы туралы» (28.04.97) Ќазаќстан Республикасы Заѕында мынадай тїсініктемелер берілген:

--Жай вексель (соло) -- вексельді ўстаушыєа вексельде кґрсетілген соманы белгілі бір уаќытта немесе талап етуге байланысты тґлеу туралы вексель берушініѕ еш нјрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.

-- Аудармалы вексель (тратта) -- вексельде кґрсетілген соманы белгілі бір уаќытта алєашќы вексельді ўстаушыєа (ремитентке) тґлеу туралы їшінші бір тўлєаєа (трассатќа) вексель берушініѕ (трассанттыѕ) еш нјрсемен негізделмеген ўсынысын (бўйрыєы) сипаттайтын вексель.

Трассат тратта бойынша тґлеуге келісімін бергеннен бастап, борышќор болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссамент (басќа біреуге аударуып жазу) кґмегімен айналыста жїре береді. Аудару туралы ќолдардыѕ кебеюіне байланысты вексель айналысы ўлєая тїседі жјне мўндаєы јр индоссант вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді.

Жай жјне аудармалы вексель -- коммерциялыќ вексельдіѕ тїрлері ретінде ќарастырылады.

Сонымен ќатар, экономикалыќ јдебиттерде вексельді мынадай тїрлерге бґледі: ќаржылыќ, ќазыналыќ, достыќ, бронзалыќ.

Ќаржылыќ (банктік) вексель -- белгілі бір аќша сомасын ќарызєа беруден туындайтын ќарыздыќ міндеттеме.

Ќазыналыќ вексель -- бюджет тапшылыєын жабу маќсатында мемлекет тарапынан шыєарылатын, оныѕ міндеттемесі. Ќазыналыќ вексель бойынша мемлекет борышќор болып саналады.

Достыќ вексель кейіннен банкте оларды есепке алу маќсатында бірі-біріне беріледі.

Бронзалыќ вексель наќты ќамтамасыз етілмеген ќарыздыќ міндеттемені білдіреді.

Вексельдіѕ келесідей ґзіне тјн ќасиеттері бар:

дерексіздік, яєни вексельде мјміленіѕ наќты тїрініѕ кґрсетілмеуі;

даусыздыќ, яєни протесттуралы актіні нотариуспен жасаєаннан кейін тиісті шара ќолданылєа дейінгі ќарыздыѕ міндетті тїрде тґленуге тиістігі;

айналымдылыќ, яєни басќа бір тўлєаларєа аударып жазу арќылы (индоссамент) тґлем ќўралы ретінде вексельдіѕ берілуі.

Ќазаќстанда жоєарыда аталєан заѕ ќабылданєа дейін жјне онан кейін де вексель айналысы дамып келеді. Вексель айналысын бірінші болып ќолдаушылардыѕ ќатарында Казкоммерцбанк тјжірибесін атап кетуге болады. Бўл банк 1996 жылы Ќазаќстан Республикасы Їкіметініѕ астыќ жинау баєдарламасына сјйкес ґзініѕ 500,1000 жјне 5000 АЌШ долларындаєы «астыќ» вексельдерін айналымєа шыєарып, оларды несие ќўралы ретінде клиентеріне берді. Сол клиенттерініѕ ішінде атап айтсаќ сыртќа астыќ сатумен айналысатын «Астыќ» акционерлік компаниясы 5000 АЌШ долларындаєы вексельді тендер бойынша жеѕіп алып, оны ґзініѕ жабдыќтаушылары арасында тґлем ќўралы ретінде пайдаланды.