Аќшаныѕ мјні жјне ќызметтері

Сонымен ќатар осы јдістіѕ кґмегімен, бўрынєы КСРО-ныѕ Жинаќ банкінде саќталєан жјне 90 жылдардыѕ басындаєы орын алєан ќарќынды инфляцияныѕ салдарынан ќўнсызданєан халыќтыѕ жинаќтары, ќазіргі Халыќ банкісі арќылы біршама мґлшерде ќайта ќалпына келтіріліп, кезеѕімен ќайтарылу жўмыстары жїргізілді. Оныѕ наќты есебіне келсек, мысалєа егер сіздіѕ жинаќ кассасында 1992 жылєа дейін Кеѕес дјуірінде жинаќтаєан 10000 рубліѕ болса, 1992 жылєы рубльдіѕ АЌШ долларєа ќатысты баєымы 150 рубльге теѕ болды делік. Сіздіѕ 10000 рубліѕізді 150-ге бґліп, оны теѕгені ќайтару кезеѕінде жїргізген (1999--2000 жылдары) баєамы 155-ке кґбейту арќылы сізге кешегі кеѕестік жинаєыѕызды ќайтарады. Бўл ќате есептеу. Дўрыс ќайтару їшін депозитке салєан кїндегі рубльдіѕ долларєа ќатысты баєамына байланысты ќайтару ќажет. Ол кездегі 1 АЌШ доллары 0,98 копеекті ќўрады. Осы баєаммен ќайтарса, сол уаќыттаєы сіздіѕ жинаєыѕыздыѕ ќайтарылєан сомасы 10204 АЌШ долларын ќўрайтын еді.

 

2.3. Аќша массасы жјне аќша базасы

Аќша айналысыныѕ негізгі сандыќ кґрсеткіштерініѕ біріне аќша массасы мен аќша базасы жатады.

Аќша массасы -- жеке тўлєаларєа, кјсіпорындарєа жјне мемлекетке тиісті жјне шаруашылыќ айналымына ќызмет ететін сатып алу жјне тґлем ќўралдарыныѕ жиынтыєы.

Белгілі бір кїндегі жјне белгілі бір кезеѕдегі аќша айналысыныѕ сандыќ ґзгерісін талдау їшін, сондай-аќ аќша массасыныѕ ґсуі мен кґлемін реттеуге байланысты шараларды жасау їшін јртїрлі кґрсеткіштер пайдаланылады. Ондай кґрсеткіштерді аќша агрегаттары деп атайды.

Ґнеркјсібі жаєынан дамыєан елдердіѕ ќаржылыќ статистикасында аќша массасын аныќтау барысында тґмендегідей аќша агрегаттары ќолданылады:

Ml агрегаты, яєни ол айналыстаєы наќты аќшаларды (банкноттар мен монеталарды) жјне банктегі аєымдыќ шоттардаєы ќаражаттарды камтиды;

М2 агрегаты, ол Ml агрегаты ќосылєан коммерциялыќ банктердегі мерзімді жјне жинаќ салымдарынан (тґрт жылєа дейінгі) тўрады;

МЗ агрегаты, ол М2 агрегаты ќосылєан арнайы несиелік мекемелердегі жинаќсалымдарын кўрайды;

M4 агрегаты, ол МЗ агрегаты ќосылєан ірі коммерциялыќ банктердегі депозиттік сертификаттардан тўрады.

АЌШ-та, аќша массасын аныќтауда тґрт аќша агрегатын, Жапония мен Германияда -- їш, Англия мен Францияда -- екеу, Ресейде -- їш аќша агрегаттары пайдаланылады.

Ќазаќстанда аќша массасына Ўлттыќ Банк пен екінші деѕгейдегі банкілердіѕ баланстыќ шоттарын шоєырландыру негізіѕде аныќталады жјне оныѕ ќўрамына айналыстаєы ќолма-ќол аќша жјне резидент занды тўлєалар мен їй шаруашылыєы (жеке тўлєалардыѕ) депозиттері жатады.

Ќазаќстан Республикасында Ўлттыќ Банктіѕ 12.01.1995 жылы Директорлар кеѕесініѕ № 2 хаттамасымен бекітілген «Аќша массасын, аќша базасын аныќтау јдісі жјне ішкі жјне сыртќы активтерді аныќтау барысында баланстыќ шоттарды жіктеу туралы ережесіне» сјйкес аќша базасы мен аќша массасы есептеледі.

Аталєан ережеге сјйкес, аќша базасы (MB) -- бўл міндеттемелерге жататын резервтік жјне бастапќы аќшаларды білдіреді.

ЌЎБ-ніѕ соѕєы жылдардаєы есептеулеріне байланысты, аќша базасы (резервтік аќша) мыналардан тўрады:

ЌЎБ-ніѕ айналымєа шыєарєан ќолма-ќол аќшаларынан (ЌЎБ- ніѕ кассасындаєы ќолма-ќол аќшаларды коспаєандаєы немесе Ўлттыќ Банктен тыс ќолмаќол аќшалардан);

ЕДБ-діѕ аудармалы жјне басќа депозиттерінен; банктік емес ќаржылыќ ўйымдардыѕ аудармалы депозиттерінен;

ЌЎБ-гі мемлекеттік жјне мемлекеттік емес ќаржылыќ емес ўйымдардыѕ теѕгедегі аєымдаєы шоттарынан.

Ќазаќстандаєы негізгі аќша агрегаттарына, ќазіргі кезде аќша несие статистикасын жасау жјне таддауда ќолданылып жїрген, аќша базасы мен белгіленуі МЗ -- аќша массасы жатады. Аќша массасы ќўрылымына мынадай аќша агрегаттары жатады:

М0 (айналыстаєы ќолма-ќол аќша, немесе банк жїйесінен тыс аќша);

Ml = М0 + банктік емес занды тўлєалар мен халыќтыѕ теѕгедегі аудармалы депозиттері;

М2 = М1 + теѕгедегі басќа да депозиттер жјне банктік емес занды тўлєалар мен халыќтыѕ шетел валютасындаєы аудармалы депозиттері;

МЗ (аќша массасы) = М2 + банктік емес заѕды тўлєалар мен халыќтыѕ шетел валютасындаєы басќа да депозиттері.

Мўндаєы,

Аудармалы депозиттер -- 1) јрќашан айып-пўлсыз жјне шектеусіз атаулы ќўнымен аќшаєа ауыстырылады; 2) чектіѕ, траттаныѕ немесе жиро-кепілдіктіѕ кґмегімен еркін айналады; 3) тґлемдер жїргізуде кеѕінен ќолданылады. Аудармалы депозиттер ќысќа аќша массасыныѕ бір бґлігін ќўрайды.

Басќа депозиттер -- негізінен ол, белгілі уаќыт аралыєынан кейін єана алынатындыєы немесе јртїрлі шектеулері жай коммерциялыќ операцияларда біраз ќолайсыздыќ туєызатын жјне жинаќ тетігіне ќойылатын талаптарєа жоєары дјрежеде сай келетін жинаќ жјне мерзімді депозиттер. Басќа депозиттер, сонымен ќатар, шетел валютасында салынєан басќа салымдар мен депозиттерді ќамтиды.

Аќша базасыныѕ аќша массасына ыќпал етуі аќша мультипликаторы кґмегімен мынадай формула арќылы есептеледі:

Ам = МЗ (аќша массасы) / MB (аќша базасы)

Егер, мысалєа аќша мультипликаторы 2,0-ге теѕ болса, онда аќша базасыныѕ јрбір теѕгесі 2 теѕге жасауєа ќабілеттігін кґрсетеді. 2008 жылы аќша массасындаєы депозиттердіѕ ґсуі, аќша мультипликаторыныѕ мјнін, ґткен жылмен салыстырєанда 3,15-дан 4,36-ге дейін ґсіріп отыр.

Аќша массаныѕ жалпы ішкі ґнімге (ЖІҐ) ќатынасы арќылы экономиканыѕ монетизациялану коэффициентін (Км) аныќтауєа болады.

Км = (МЗ (аќша массасы) / ЖІҐ) x 100

2.4. Аќша жїйесініѕ типтері мен элементтері

Аќша жїйесі -- бўл тарихи тїрде ќалыптасќан жјне ўлттыќ заѕдылыќтармен бекітілген, аќша айналысын ўйымдастыру нысаны.

Аќша жїйесініѕ ґзіне тјн типтері жјне элементері болады. Аќша жїйесініѕ типі -- бўл аќшаныѕ ќандай нысаны болуын сипаттайды. Осыєан байланысты, аќша жїйесініѕ тґмендегідей типтерін бґліп ќарайдыќ.

металл аќша айналысы, яєни мўндай аќша тауары тікелей айналыста бола отырып, аќшаныѕ барлыќ ќызметтерін атќарады, ал несиелік аќшалар металєа ауыстырылады;

несиелік жјне ќаєаз аќшалар жїйесі, яєни алтын айналыстан алынып тасталып, оныѕ орнына несиелік жјне ќаєаз аќшалар айналысќа тїседі.

Металл аќша айналысы екіге бґлінеді:

1. Биметализм -- жалпыєа балама рґлі екі баєалы металєа (алтын мен кїміске) негізделген аќша жїйесі.

Биметаллизмніѕ їш тїрі болєан:

-- ќос валюталы жїйе, яєни мўнда алтын мен кїмістіѕ арасындаєы шекті ќатынас, металдардыѕ нарыќтыќ ќўндарына байланысты белгіленген;

ќатар жїретін валюталар жїйесі, яєни мўнда бўл ќатынас мемлекет тарапынан белгіленген;

аќсаќ валюта жїйесі, яєни мўнда алтын жјне кїміс монеталары заѕды тґлем ќўралы ќызметін атќарады, біраќ бірдей негізде емес, себебі кїміс монеталарын жасау жабыќ тїрде жїзеге асырылып, алтын монеталарын жасауєа ерік берілді.

Биметаллизм XVI--XVII єасырларда кеѕінен тарап, ал Еуропа елдерінде XIX єасырда дами бастады. Біраќта биметалдыќ аќша жїйесі капиталистік шаруашылыќтыѕ даму ќажеттілігіне сјйкес келмеді, себебі екі металды ќўн ґлшемі ретінде ќатар пайдалану аќшаныѕ бўл ќызметінде ќарама-ќайшылыќ тудырды. Нјтижесінде, жалпы ќўн ґлшемі ретінде ќызмет ететін бір єана металдыѕ болуы талап етілді. Сґйтіп, биметализм аќша жїйесініѕ орнына монометализм аќша жїйесі келді.

2. Монометаллизм -- бўл барлыєына бірдей балама жјне аќша айналысыныѕ негізі ретінде бір єана металл (алтын немесе кїміс) ќызмет ететін аќша жїйесі.

Кїміс монометаллизмі Ресейде 1843--1852 жылдары, Индияда 1852-1893 жылдары, Голандияда 1847--1875 жылдары ќызмет етті. Алтын монометаллизмі (стандарт) алєаш рет аќша жїйесініѕ їлгісі ретінде XVII єасырда Ўлыбританияда ќалыптасып, 1816 жылы заѕды тїрде бекітілді. Кґптеген елдерде ол XIX єасырдын, аяєына ќарай енгізілді, айталыќ: Германияда -- 1871--1873 жылдары, Швецияда, Норвегияда жјне Данияда -- 1873 жылы, Францияда 1876-- 1878 жылдары, Австрияда - 1892 жылы, Ресейде жјне Жапонияда --1897 жылы, АЌШ-та -- 1900 жылы. Алтынєа ауыстырылатын ќўн белгілерініѕ сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай тїрлерге бґлінеді: алтын монета стандарты, алтын ќўйма стандарты жјне алтын девиздік (алтын валюта) стандарты.

Алтын монета стандарты -- бўл еркін бјсекеніѕ тўсындаєы капитализмніѕ талаптарына біршама сјйкес келе отырып, ґндірістіѕ, несие жїйесініѕ, дїниежїзілік сауда мен капиталды сыртќа шыєарудыѕ дамуын ќолдады. Бўл стандарт мынадай ґзіне тјн негізгі белгілерімен сипатталады:

алтын елдіѕ ішкі аќша айналысында болып, аќшаныѕ барлыќ ќызметтерін бірдей атќарды;

алтын монеталарды ќўюєа рўќсат етілді (јдетте елдіѕ монета сарайында);

-- толыќ ќўнды емес аќшалар айналыста жїре отырып, еркін жјне шектеусіз мґлшерде алтын монетаєа ауыстырылды;

алтынды жјне шетел валюталарын еркін тїрде сыртќа шыєаруєа жјне ішке алып келуге болатын болды.

Бірінші дїниежїзілік соєыс тўсындаєы бюджет тапшылыєыныѕ ґсуі, оны займдар жјне аќша шыєару есебінен жабу эмиссиялыќ банктердіѕ алтын ќорларынан кґп мґлшерде айналыстаєы аќша массасыныѕ ґсуіне јкеліп, нјтижесінде ќаєаз аќшаларды алтын монеталарєа еркін ауыстыру ќаупін туєызды. Бўл кезендерде алтын монета стандарты соєысушы елдерде ґзініѕ ќызметін тоќтатса, кейіннен кґптеген елдерде де (АЌШ-тан басќа) тоќтатты. Сґйтіп, банкнотаны алтынєа ауыстыру тоќтатылады, жјне оны сыртќа шыєаруєа тыйым салынады, сондай-аќ алтын монеталар ќазынаєа саќталуєа жіберіледі.

Бірінші дїниежїзілік соєыстан соѕ жайлаєан капитализм даєдарысы тўсында, ешбір капиталистік мемлекет ґзініѕ валюталарын алтын монета стандарты негізінде калпына келтіре алмады. 1924--1929 жылдары аќша реформасыныѕ жїруі барысында алтын стандартына ќайта оралып, яєни оныѕ мынадай екі ќысќартылєан нысаны жасалады: алтын ќўйма стандарты жјне алтын девиз стандарты.

Алтын ќўйма стандартыныѕ алтын монетадан айырмашылыєы, мўнда айналыста алтын монета болмайды жјне алтын монетаны еркін тїрде жасауєа тыйым салынады. Мўнда банкноталар, басќа толыќ баєалы емес аќшалар сияќты алтын ќўймасына тек олардыѕ сомалары кґрсетілген жаєдайлар да єана айырбасталды. Англияда 12,4 кг алтын ќўймасыныѕ баєасы 1700 фунт стерлинг, Францияда 12,7 кг салмаќтаєы алтын ќўйма баєасы -- 215 мыѕ франке теѕ болды.

Австрия, Германия, Дания, Норвегия жјне басќа да елдерде алтын девиз (алтын валюта) стандарты бекітіліп, мўнда да айналыста алтын монета жјне алтын монетаны еркін тїрде жасау болмайды. Мўнда банкноталарды алтынєа ауыстырылєан шетел валюталарына ауыстыру жїргізілді. Осындай жолмен алтын девиз стандартын ќолданатын елдердіѕ аќша бірліктерін алтынєа ауыстыру арасында жанама байланыс саќталды. Сонымен, 1929--1933 жылдары дїниежїзілік экономикалыќ даєдарыс нјтижесінде алтын монета стандарты барлыќ елдерде бірдей айналыстан алынып тасталынып, (мысалєа, Ўлыбританияда -- 1931 ж., АКДІ-та 1933 ж., Францияда --1936 ж.) оныѕ орнына алтынєа ауыстырылмайтын банкнот жїйесі бекітілді.

Ќазіргі аќша жїйесі мынадай элементерден тўрады: аќша бірлігі, аќша тїрлері жјне эмиссиялыќ жїйе. Аќша бірлігі -- барлыќ тауарлардыѕ баєаларын бейнелеуге ќызмет ететін, заѕды тїрде бекітілген аќша белгісі. Аќша бірлігі ўсаќ бґлшектерге бґлінеді. Кептеген елдерде 1:10:100, яєни ондыќ бґлу жїйесі бекітілген. Мысалєа, АЌШ-тыѕ 1 доллары 100 центке теѕ, аєылшынныѕ 1 фунт стерлинг -- 100 пенсаєа, Ресейдіѕ 1 рублі --100 копеекке, Ќазаќстаннныѕ 1 теѕгесі -- 100 тиынєа жјне т.с.с.

Јлем елдерініѕ аќша бірліктерініѕ атаулары тґменгі кестеде берілген.

Тмд жјне кейбір елдердіѕ аќша бірліктері

Елдіѕ атаулары Акша бірлігі Елдіѕ атаулары Акша бірлігі 
Ќазаќстан 1 теѕге = 100 тиын АЌШ 1 доллар = 100 цент 
Ресей 1 рубль = 100 копеек Англия 1 фунт стерлинг = 100 пенса 
Украина 1 гривня = 100 копийка Израйль 1 шекель стерлинг = 100 агора 
Беларусь 1 рубль = 100 копеек Жапония 1 иен = 100 сена 
Ґзбекстан 1 сум = 100 тийн Сауд Арабиясы 1 риал = 100 халал 
Ќырєызстан 1 сом = 100 тыйн Тїркия 1 лир = 100 куруш 
Тјжікстан 1 сомони = 100 дирам Кувейт 1 динар =100 дирхам = 1000 филса 
Јзірбайжан 1 манат = 100 гепик Ќытай 1 юань = 10 цзяо = 100 финям 
Армения 1 драм =100 люма Йемен 1 риал = 100 филса 
Молдова 1 лей =100 бань Кипр 1 фунт =100 миллима 
Біріккен Араб Јмірлігі 1 динар = 100 филса Їндістан 1 рупия 100 пайса 
Ауєаныстан 1 ауєан = 100 пул Марокко 1 дирхам = 100 сантима 
Египет 1 фунт = 100 пиастра Монголия 1 тугурик =100 мунгу 
Австралия 1 австралия доллары = 100 цент Тайланд 1 бат = 100 сатанга 
Ирландия 1 ирландия фунты = 20 шиллинг =240 пенса Бразилия 1 крузейро = 100 сентаво

Аќша тїрлеріне -- бўл заѕды тґлем ќўралы болып табылатын: несиелік жјне ќаєаз аќшалар (ќазыналыќ билеттер) жатады. Мысалєа, АЌШ-та айналыста: 100, 50, 20, 10, 5, 2 жјне 1 долларлыќ банк билеттері; 100 долларлыќ ќазыналыќ билеттер; 1 долларлыќ, 50, 20, 10, 1 центтік кїміс-мыс, жјне мыс-никелдік монеталар жїреді. Ўлыбританияда айналыста: 50, 20, 10, 5 жјне 1 фунтстерлинг банкноттар, 1 фунт стерлинг, 50, 10, 5, 2 пенсалыќ монеталар, 1 жјне 1/2 пенилер, сондай-аќжаѕа 10 жјне 5 пенсалардыѕ ќўнына теѕ келетін 2 жјне 1 шиллингтер де бар.

Ал, Ќазаќстанныѕ бїгінгі аќша айналысында: 10000, 5000, 2000, 1000, 500, 200, 100, 50, 20, 10, 5, 3 жјне 1 теѕгелік банктік билеттер, 20, 10, 5, 3 жјне 1 теѕгелік металл монеталармен бірге 500 теѕгелік алтыннан мерейтойєа арнап, дайындалєан монеталар, алєашќыда кґлемі 64x100 мм. су тамєылы ќаєазєа басылєан 50, 20, 10, 5, 2 жјне 1 тиындар кейіннен олардыѕ орнына осы номиналдарда металл тиындар шыєарылды. Біраќ, бїгінгі кїні 1 теѕгеге дейінгі тиын монеталар айналыстан алынєан, сондай-аќ 100 теѕгеге дейінгі номиналдаєы банкноталар (ќаєаз тїріндегі) айналыста жїрмейді, олардыѕ орнында металдан жасалєан монеталар ќолданылыста жїр. Ќазыналыќ билеттер айналымда жоќ.

Эмиссиондыќ жїйе -- бўл јр елдіѕ орталыќ банктерініѕ айналысќа аќша шыєаруын білдіреді. Мысалєа, АЌШ-та банкноттарды айналысќа шыєарумен Федералды резервті жїйе, Ресейде -- РФ Орталыќ банкі, ал Ќазаќстанда -- Ќазаќстан Республикасыныѕ Ўлттыќ Банкі айналысады. Ўлттыќ Банктіѕ ќарамаєында еліміздіѕ банкнота жасайтын -- Банкнота фабрикасы (Алматыда) жјне монета жасайтын - Монета сарайы (Ґскеменде) бар.

2.5. Ќазаќстан аумаєындаєы пайда болєан металл аќшалардыѕ тїрлері мен сипаты

Ќазаќстанныѕ аќша бірлігініѕ -- «теѕге» деп аталуы оныѕ тарихымен тыєыз байланысты. Таяуда жарыќ кґрген Ќазаќстан Ўлттыќ энциклопедиясында теѕгеніѕ тарихы былай баяндалады: «Алєаш рет Аќ єўндар б.з. I єасырда бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (тїркі-руни) жазуы бар теѕгелер (б.з. 5--6 є.) жасап, сауда айналымына кіргізген. Ќазаќ елі (ќазаќ халќын ќўраєан негізгі тайпалар) баба тїркілер Ўлы Жібек Жолына орналасќандыќтан аќша жасау, оны айналымєа енгізу ґмір ќажеттілігі деп тым ерте ќолєа алєан. 6-8 єасырларда билеуші рулардыѕ таѕбасы ќашалєан, ру рјмізін бейнелеген теѕгелер ќўя бастаєан. Сырдарияныѕ орта алыбында ґмір сїрген тайпалардыѕ ќола теѕгелері 6--8 єасырдыѕ 1-жартысына дейінгі аралыќта ќолданылєан. Бўл теѕгелерде Ашиде јулетініѕ рјмізі болєан арыстан бейнеленген. Мўндай теѕгелерді Суяб, Тараз ќалаларында арнайлы шеберханаларда ќўйєан. Сонымен ќатар Отырар маѕындаєы ќалаларда да тїрлі теѕгелер жасалєан. Отырар -- бўл Ќазаќстан тўрєындары єасырлары бойы пайдаланып келген аќшаныѕ бїкіл тарихы кґрсетілген уаќыт айнасындай болєан ежелгі ќала. Бўл аќшалар мейлінше јртїрлі болатын. Ал ол уаќытта аќша реформасы ќазіргі кезге ќараєанда јлдеќайда кґп болды.