Аќшаныѕ мјні жјне ќызметтері

Ќазір Ќытай юанын тек Алматыда єана кездестіруге болады. Облыс орталыќтарында мїлдем ќажеттілігі жоќ. Бўл ретте Ќытай монеталары Ќазаќстан аумаєында алєашќы пайдалана бастаєан монеталар болды. Олар ушу деп аталады жјне археологтар Отырар алќабындаєы Мардан обасынан тапты. Олар біздіѕ дјуіріміздіѕ кезеѕіне жатады. Сондыќтан Оѕтїстік Ќазаќстанныѕ тўрєындары аќшаны Римді Тиберий император басќарєан, Палестинада Иисус Христос уаєыз жїргізген кезде пайдалана бастады. Біздіѕ жерімізде біршама їлкен Кїнгей мемлекеті ґркендеді, онымен Хань јулетінен шыќќан Ќытай императорларыныѕ санасуына тура келді.

Ўлы Жібек Жолындаєы сауда барєан сайын ґркендеді. Ал оныѕ, біздіѕ жаќ бґлігіндегі аќша айналысын Ќытай камтамасыз етті. Ушу немесе оны јдетте ушуцянь деп айтады, монеталарын шыєару Ќытайда бірнеше јулет басќарєан кезде жалєасып, біздіѕ дјуіріміздіѕ VI єасырында єана аяќталды. Осыдан кейін Оѕтїстік Ќазаќстанныѕ жјне Жетісудыѕ ќалаларында Ќытайдыѕ басќа кайюань тунбао (Ќытайдыѕ ќазіргі замандаєы валютасыныѕ атымен ўќсас) монеталарын пайдалана бастады. Біраќ, сол кезде, VIII єасырда ќытайдыѕ аќша монополиясын соєдылар бўзды.

Шыєыс ираннан шыќќан осы пысыќ халыќ бїкіл Жібек Жолыныѕ бойымен сауда жасады.Тїркі ќаєанына баєынышты Ќазаќстан аумаєындаєы ќалалардыѕ негізгі халќын ќўрады. Олар Ќытайдан бастап Иранєа дейінгі кґптеген керуен сарайларды ўстады.

Соєдылар алдымен ешќандай да ґзгертпестен Ќытай монеталарын соќты. Ќазір осыны ќараќшылыќ кґшірмелер деп айтуєа болады.

Ал одан кейін оларда соєды тіліндегі жазулар мен пышаќ тїріндегі бўќар белгісі пайда бола бастады.

Ќытай жјне соєды монеталарыныѕ кґпшілігі Отырардыѕ ќалалыќ базарын ќазу кезінде табылды. VII--VIII єасырда, Еуропа ќалаларында ќўлдырау басталєан уаќытта. Орта Сырдарияда -- керісінше ќалалар жјне сауда гїлдене бастады. Бўл ќалалар ґздерініѕ ќола монеталарын соєа бастады, ал їлгі ретінде соєды їлгілерін алды. Біраќ аймаќтаєы ќытайда шыєарылєан аќша «жадына» саќталып калєан жоќ, мўны монеталардаєы шаршы тесіктер растайды.

Осы аќшалар тўтас бізде екі єасыр бойы айналыста болды.

Ќалаларды тїркілер биледі жјне олар ґздерініѕ монеталарыныѕ бір жаєына ќаћарлы арыстаннын, бейнесін жјне басќа жаєына ґздерініѕ тамєасын салды. Осындай монеталар Отырар жјне сол сияќты Шаш (Ташкент) алќаптарына да жјне Жетісуєа да тјн болды. Шаштыѕ кґне тїркі монеталарын негізгі екі топќа бґлуге болады:

1) тїркілердіѕ атак-лауазымдары бейнеленбеген (иконография- лыќкґркемдеу ерекшеліктері бойынша бґлінген)

2) тїркілердіѕ атак-лауазымдары бейнеленген, соєды жазумен берілген.

 
Б.з. 704--766 жылдары Таразда ќўйылєан теѕгелерде «Тїргеш ќаєанаты теѕгесі» немесе «Тїркініѕ кґк ќаныныѕ теѕгелері» деген жазулар болєан. Бўл тайпалыќ дјрежедегі теѕге емес, бїкіл мемлекет дјулетін, мїлкін, ел ырысын кујландыратын кепілдеме.

Тїркеш хандары монетаныѕ тґрт тїрін соќты. Бўл аќшалар Жетісудан Соєдыєа (ќазіргі Тјжікстан) дейінгі їлкен аумаќта есеп айырысу їшін пайдаланылды. Монеталар ќаєанныѕ ордасы орналасќан Суйяб жјне Тараз ќалаларында шыєарылды. Монетаныѕ бір жаєында ханныѕ тамєасы, ал екінші жаєында «ўлы тїркеш-ќаєанныѕ деѕгасы» жјне жазу бар.

Бір мезгілде Шу алќабында ґз монеталарын тїргештерге баєынєан тухуси тїркі халќы да шыєарды, біраќ олардыѕ аќшасы тек Шу алќабыныѕ ґзінде єана айналыста болды.

VIII єасырдыѕ екінші жартысыныѕ басында тїргештер тїркілердіѕ басќа тайпасы ќарлўќтарды баєындырды, тура олардыѕ кезеѕіне ќазаќ руларыныѕ кґптеген генеалогиясы (шежіресі) дјл келеді. Ќарлўќтар елдіѕ бїкіл оѕтїстігінде ґзініѕ саяси їстемдігін орнатты, біраќ ґз монеталарын соќќан оќ, тїркештердіѕ монеталарын пайдалануды жалєастырды.

Дегенмен біздіѕ ґлкемізде тек ґз аќшамыз єана емес, сонымен бірге шетелдік «валюта» -- фельстер де айналыста болды. Оларды аймаќќа Орта Азияєа VIII єасырдыѕ басында басып кірген арабтар јкелді.

Кешікпей оѕтїстік кґршілер, ислам дінін ќабылдаєан ќарлўќтар саманидтер жјне тахиридтер «јлемдік аќшалар», сол уаќыттаєы -- кїміс дирхемдерді соєа бастады.

IX--XI єасырларда дирхемдер басты айналыс ќўралы бола бастады. Біраќ оларды «ќара дирхемдер» деп атады, себебі кїміске мысты кґп ќоса бастады. Осындай монеталардыѕ бет жаєында билік белгілерімен жјне жазулармен бірге иленушініѕ бюсті, ал сырт жаєында ќўрбандыќ отпен жјне кїзетшімен бейнеленген.

 
Бет жаєыныѕ ортасында -- садаќ пен жайдыѕ стилденген бейнесі, оныѕ тґрт жаєында сўлтанныѕ титалуры: «Ўлы сўлтан, бейбітшілік пен сенімніѕ шыѕы». Жоєарєы жаєында тїсініксіз сґздер, тґменгі жаєында ґрнек орналасќан. Айналдыра екі шеѕбер арасында ішінара ґшіп ќалєан: «Осы дирхем Термезде соєылєан..» деген жазу бар. Сырт жаєында Екі шаршымен жасалєан жарты картушта кјлима (Ќўраннан їзінді: «Алладан басќа Тјѕір жоќ, Мўхаммед оныѕ елшісі»), картуштыѕ тґрт жаєында лакаб пен эпитет орналасќан, «музафари (?)» деген сґз саќталып ќалєан.

 
Мысќа кїмісті ќосу монетаныѕ сатып алу ќўныныѕ ќўлдырауына алып келеді жјне мемлекеттіѕ экономикалыќ кўлдырауын растайды. Оныѕ есесіне ќолайлы монеталар тіпті алты металдан кўйылып жасалды. Ал кейде кїміс дирхемдерге тіпті кїміс ќосылды.

Оѕтїстік Ќазаќстанда XI єасырда Ќараханидтер билік орнатќаннан кейін аймаќта гїлдену кезеѕі басталды. Бўл ретте аќша алєашќы кезде ауысќан жоќ. Біраќ келесі жїз жылдыќтыѕ ортасына ќарай ќара дирхемдер жоєалып кетті. Сонымен ќатар жаѕа ўрпаќ ґздерініѕ ќола жјне мыс монеталарын соєа бастады. Тек осы ќара дирхемдер єана біздіѕ ґлкеміздегі монеталардыѕ арасында ўзаќ ќолданылєандардыѕ алдында болєанын јділдік їшін атап ґту керек. Оларды 400 жылєа жуыќ соєып, пайдаланды.

Бїкіл осы жылдар бойы Барабтаєы (Отырар округініѕ Фарабындаєы), Испиджабтаєы, Тараздаєы монета сарайлары жўмыс істеді.

Ќараханидтер мемлекетінде Еуропаныѕ классикалыќ феодалдыќ мемлекеттеріне тјн болєан кїрделі жїйе болды. Кейбір билеушілер басќаларына баєынды жјне ґз аќшаларын соєуєа ўмтылыс жасады. Ал бўл жалєан монеталардыѕ таралып кетуіне алып келді. Археологтарєа жалєан монеталардыѕ тўтас ќоймалары белгілі. Бўлар туралы олардыѕ иелері де білмеген шыєар. Сонымен ќатар XI єасырда Орта Азияны жјне Оѕтїстік Ќазаќстанды «кїміс даєдарысы» ќамтиды, бўл 250 жылєа созылды. Талас жјне Аханагаран ґзендерініѕ бастауларындаєы кїміс кен орындары таусылды. Кїміс монеталардыѕ кґпшілігі осы аймаќтан Еуропаєа ыєысты, онда ќалалардыѕ ќарќынды тїрде ґсуі басталєан еді.

Осыєан карамастан аймаќтаєы ќалалар ќарќынды тїрде ґсті, олардыѕ шекаралары кеѕейді. Мысалы, Шымкенттіѕ жалпы ауданы сол уаќытта 30 га жетті. Мыс монеталармен ќатар алтын да айналыста болды. Біраќ археологтар кґптеген ќоймалардан осы металдан жасалєан монеталарды емес, алтынныѕ кесегін єана тапќан. Кїміс даєдарысы сондай-аќ заѕды жалєан аќшаныѕ айналыста болуына алып келді. Сол уаќытта Ќазаќстанныѕ аумаєында кемінде бес монета сарайы жўмыс істеді.

 
Бўл сол уаќыттаєы жалєан монета жасаушыныѕ наєыз ґнімі, тіпті кїмістелу ќалдыєы кґрініп тўр

 
Моѕєолдар келгенге дейін Оѕтїстік Ќазаќстанды Хорезм шахы Мўхаммед басып алды, ол Отырарда ґзініѕ Хорезм монеталарын шыєара бастады.

Археология кейде тарихты наќтылайды. Моѕєол шапќыншылыєы біздіѕ жерімізді кґп шыєынєа ўшыратты, біраќ ќатты опат болєан жоќ деп, сипаттайды кейде хронисттер. Сауран сияќты ќалалар моѕєолдарєа берілді, оларєа мїлдем тиіскен жоќ, тіпті Отырардыѕ ґзі тез ґркендеді. Ал сондыќтан кейбір ќўлдыраудан кейін XIII єасырдыѕ екінші жартысынан бастап экономикалыќ кґтерілу басталды. Бўл кґп аќша болуды ќажет етті.

(Кїміс заттар мен монеталар ќоймасы, ХПІ є. Отырар ќ.)

Оѕтїстік Ќазаќстанєа кірген шаєатайлардыѕ моѕєол мемлекетінде жоєары сападаєы кїміс монеталарды соєуды тез ретке келтірілді. Ал Отырарда, Бўхарада жјне Ходжентте тіпті алтын динарлар шыєарылды. Біраќ алтын, јдетте, ґзініѕ ќымбат болуына ќатысты айналысќа даналап шыєарылєан жоќ. Монеталарды бґліп сындырып, ќойма ретінде жерге кґмді. Жјне де 1251 жылы Меѕгу ханныѕ алтын динарлармен салыќ салу туралы декреті шыєарылєан ќўрылтай ґткізгеніне карамастан, КСРО-да ширек єасыр бойы Новгород ќазбаларынан кейін еѕ ауќымды болєан Отырар ќазбалары ќаланыѕ аќша айналысында алтын динарлар, кїмістелген мыс дирхемдер жјне мыс фельстер болды. Осы соѕєыларыныѕ ґзін ќазірдіѕ ґзінде ќалашыќтан табу ќиын емес.

Кейде монеталарда олардыѕ жалєан емес екенінен кепілдік ретінде Шыѕєыс ханныѕ аты пайда болды. Отырарда жјне Ходжентте жасалєан кїмістелген мыс дирхемдерге халыќ сенім білдірді жјне олар біршама ўзаќ уаќыт бойы шыєарылды. Оѕтїстік Ќазаќстан аумаєындаєы аќша саудасы тамаша жаєдайда болды, мїны Отырарда алтын, мыс, кїмістелген дирхемдердіѕ жјне мыс фельстердіѕ кеп соєылуы растайды.

Кїміс монеталарды шыєару бойынша Оѕтїстік Ќазаќстанныѕ Тараз, Отырар жјне Кенджде ќалалары алып Шаєатай империясында бірінші орында тўрды. Осы їш орталыќта шыєарылєан монеталар шын мјнінде бірдей болєан.

Моѕєолдар таратылєан теріс пікірге ќарамастан барынша парасатты экономикалыќ саясат жїргізді. Орталыќ Азия олар їшін жоєары жјне тўраќты кґз ретінде їлкен ќызыєушылыќ танытты. Олар оны тікелей экономикамен айналысќан орынбасардан алды.

Аќша соєуєа байланысты істерге моѕєолдар араласќан жоќ. Бїкіл аймаќты алдымен, Махмўд Ялавач саудагер, одан кейін оныѕ Ўлы, бірнеше ханныѕ тўсында ґмір сїрген жјне ірі аќша реформасын жїргізген Масуд-бек басќарды.

Ол кґптеген монета сарайларын кґтермеледі, кїміс монеталар їшін бірыѕєай салмаќ пен сынамды белгіледі. Империя оныѕ бїкіл аумаєында еркін айналыста болатын кїміс монетаны жјне оныѕ салмаєыныѕ жалпы мемлекеттік стандартын алды. Ал бґлек саудада мґлшері жјне салмаєы бойынша кїміс монеталарєа дјл келетін мыс аќшалар дами тїсті. Масуд-бектіѕ єана реформасы «кїміс даєдарысын» ауыздыќтады. Сондай-аќ аймаќтыѕ ўзаќ жјне тўраќты экономикалыќ ґсуіне ќозєау салды.

Сол уаќытта моѕєол аќшаларына ќатысты бір жўмбаќ болды. Оларда моѕєол хандарыныѕ аттары жазылмады, біраќ Баєдад халифі Нјсірдіѕ есімі жазылды, оны моѕєолдардыѕ ґзі, шын мјнінде Хулагидтер таќтан тайдырып, 1258 жылы ґлтірген болатын. Сондай-аќ осы есім Алтын Ордадаєы Жушидтердіѕ монеталарында да болды. Ал олар Ќазаќстанныѕ батысында белсенді тїрде айналыста болды.

Тарихшылар дјстїрге берілген ќўрмет ал Берке-хан ислам дінін енгізу саясатын жїргізген Алтын Ордада осы жаѕа дінніѕ жолын їстау кґрсеткіші деп санайды.

Моѕєол мемлекеттерініѕ ќўлауымен бірге монета жасау ісі де кейбір ќўлдырауєа ўшырайды. Ќазаќстанныѕ їлкен бґлігі Аќ Ордаєа кірген XIV єасырда Отырарда монеталар соєу тоќтатылды. Біраќ, осы жїзжылдыќтыѕ аяєында біздіѕ ґлкеге Тимур келді, бўл жерде экономика ќайтадан жанданды.

Отырарда ќайтадан монета соєу басталады. Біраќ саудада ќазіргі Ґзбекстан аумаєыныѕ оѕтїстігіне ќарай, негізінен Бўхарада шыєарылєан кїміс теѕгелер де пайдаланылды.

Міне біздіѕ жерімізде алєашќы рет Ќазаќстанныѕ ќазіргі валютасыныѕ атауы пайда болды. Ал тиындар туралы јлі јѕгіме болєан жоќ. Танга тґрт бґлікке бґлінді жјне оныѕ ширегін мирицеп атады. Тимуридтар мемлекетініѕ аумаєында отыздан астам монета сарайы жўмыс істеді.

Ол кезде атаќты оќымысты жјне мемлекет ќайраткері Ўлыќбек бастамашы болєан кезекті аќша реформасы жїргізілді. 1428 жылы ескі монета аќшаларды жаѕасына айырбастау басталды, ал ол аяќталєан кезде барлыќ монета сарайлары жабылып, 60 жыл бойы алып империя бірыѕєай аќшаны пайдаланды. Ал егер ол жетпесе, онда ќосымша монеталар тек Бўхарада єана соєылды.

Тимуридтар мемлекеті кїйрегеннен кейін Ќазаќстанныѕ оѕтїстігі казаќ хандары мен Мавераннахр билеушілері арасындаєы ўзаќ кїрестіѕ алаѕы болды. Кїрес Сырдарияныѕ орта аєысында болєан бай ќалаларда болды. Жјне де бўл кїрес XIX єасырдыѕ басында осы ќалалардыѕ ќўлдыраумен жјне ґлкеніѕ Ќоќан хандыєына ќосылуымен аяќталды. Біраќ ол жїзжылдыќта осы жерге аќшаныѕ алуан тїрі енгізілді.

Осы ґлкені алдымен Ауєанстан мен Иранєа дейін ґз билігін жїргізген Шейбанидтер басып алды. 1507 жылы Мўхаммад Шейбани-хан Гератты басып алды жјне бірден ќаланыѕ жиылыс мешітінде аќша реформасы туралы жарлыќ жарияланды, ол барлыќ саудаєа мїдделі адамдарєа кїміс соєуєа жјне айналысына берік жјне ґзгертілмейтін ўйымдастырылатынына ујде берді.

Кїміс айналысыныѕ негізі «августік соєумен кґркемделген», яєни Мўхаммад Шейбаниханныѕ ґзініѕ атымен жјне лауазымымен кґркемделген жаѕа танга таєайындалды.

Реформаныѕ толыќ аяќталєан уаќыты -- 1508 жыл, сол кезде салмаєы, жазуларыныѕ мазмўны, їлгілі ресімделуі бойынша бірдей тангалар Шейбанид державасыныѕ сол кезде кґптеген ќалалары мен облыстарында шыєарылды: Самарќандта жјне Бўхарада, Мервде, Ниста жјне Серахсте, Гератта, Мешхедте, Нишапурад, Нимрузда, Каинда, Себзеварда. Бірдей кїміс монеталар бїкіл мемлекет бойынша теѕ айналыста болды, кїміс монеталар соєудыѕ инфляциялыќ їдерісі еркін болды, яєни кез келген жеке тўлєа езініѕ металынан немесе бўйымынан монеталарєа тапсырыс бере алды, ол їшін ќазына белгілі бір аќы алып отырды. Ќазына їшін кірістер кґзі монета соєу, јсіре олардыѕ айналысын ўйымдастыру болды.

Дегенмен, бўл кїміс соєудан жјне айналысынан тїскен їлкен кірістердіѕ орталыќ биліктіѕ ќазынасына ќўйылєанын білдірмейді. јулеттіѕ басшысы ол кезде тендестер арасындаєы бірінші єана болды. Ірі билеушілер оєан сырттай баєа берді, монеталардыѕ жазуларында јулет басшысыныѕ аты мен лауазымы дјріптелді, ал монеталар соєудан тїскен кірістерді ґзіне алды. Кїмісті жїйелі жјне кеп шыєару еѕ ірі тґрт ќала -- Бўхарада, Самарќандта, Балхта, Ташкентте жїзеге асырылды. Олар Ташкенттен Ќазаќстанныѕ аумаєына ґтті жјне Ќазаќ хандыєында еркін айналыста болды. Ал оныѕ иеленушілері Шейбанидтердіѕ мјѕкі саяси жаулары болды.

XVIII єасырда Бўхараны билеушілер Жанидтер (Астрахань хандарыныѕ ўрпаќтары) бастаєан маѕызды оќиєа алтын монеталарды жїйелі шыєару болды. Бір алтын монета ашрафиге 50--80 кїміс монета келді (олардыѕ сынамына жјне баєамына ќарай). Олардыѕ барлыєы сондай-аќ Оѕтїстік Ќазаќстанда айналыста болды жјне солтїстікке ене бастады.

XVII єасырдыѕ ортасынан бастап Ќазаќстанда Ресей аќшалары да, негізінен мыс копейкалар пайда бола бастады.

Ќазаќстан Ресейге ерікті тїрде ќосылєаннан кейін (1731--1798 жылдары) аймаќтыѕ аќша айналысында орыс монеталары, Ќоќанд жјне Ташкент хандарыныѕ аќша белгілері пайда бола бастайды. XIX єасырда барлыќ сауда операциялары тек орыс аќша белгілермен жїргізіледі жјне Ќазаќстандаєы аќша айналысы Ресейдегі аќша айналысыныѕ бір бґлігі болады.