Аќшаныѕ мјні жјне ќызметтері

 

1.4. Аќшаныѕ теориялары

Аќшаныѕ теориялары мынадай оныѕ баєыттарын бґліп ќарастырады: Аќшаныѕ металдыќ теориясы; Аќшаныѕ номиналистік теориясы; Аќшаныѕ сандыќ теориясы.

Аќшаныѕ металдыќ теориясы аќша ќызметін баєалы металдардыѕ атќару барысында XV--XII єє. ќалыптасты. Бўл теорияныѕ ґкілдеріне Англияда У .Стэффорд, Т.Мэн, Д.Норс жатса, Францияда А.Монкретьен жатты. Олар монетадан жасалєан аќшалардыѕ бўзылуына ќарсы болды.

Аќшаныѕ металдыќ теориялары сауда буржуазиясыныѕ мїддесін ќорєай отырып, олардыѕ саяси экономиядаєы баєыты -- меркантилизмді кґрсетті. Осы теорияєа сјйкес байлыќтыѕ кґзіне сыртќы сауданы жатќызды. Тґлем балансыныѕ активті ќалдыєы єана елге баєалы металдардыѕ келуін ќамтамасыз етеді деген.

Ертедегі метализм теориясыныѕ ќателігі, біріншіден, байлыќтыѕ кґзіне адам еѕбегімен жасалатын материалдыќ игіліктер емес алтын мен кїмістіѕ жатќызылуы, екіншіден, айналыстаєы ќаєаз аќшаларды металл аќшаларєа алмастыру ќажеттігін жоќќа шыєарєандыєымен сипатталады.

Капиталдыѕ бастапќы ќорлануы аяќталуымен байланысты олардыѕ кґзќарастары ґзгеріп, яєни байлыќтыѕ кґзіне сыртќы сауда мен баєалы металдар емес, мануфактура мен ауыл шаруашылыєы жататындыєына кґздері жетті. Соєан сјйкес ішкі нарыќќа кґѕіл аударылып, металл аќшалардыѕ ўлтќа ќымбатќа тїсетінін тїсінді.

XIX є. екінші жартысындаєы аќшаныѕ металдыќ теориясыныѕ ќайта тууы 1871--1873 жылдардаєы Германияда алтын монета стандартыныѕ енгізілуімен байланысты болды. Бўл -- аќшаныѕ металдыќ теориясыныѕ бірінші метаморфозасы. Неміс экономистері (К.Книс жјне т.б.) аќшаєа баєалы металдармен ќатар, орталыќ банктіѕ банкноталарын да жатќызды. Сол уаќыттары аќшаныѕ металдыќтеориясы инфляцияєа ќарсы баєытталєан аќшалай реформаларды негіздеу їшін пайдаланылды.

Аќшаныѕ металдыќ теориясыныѕ екінші метаморфозасы бірінші дїниежїзілік соєыстан кейін пайда болды. Оныѕ ґкілдері алтын монета стандартын ќалпына келтіру ќажеттігін мойындай отырып, алтын монометализмініѕ жаѕа ќысќарєан нышандарын: алтын ќўйма жјне алтын девиз стандартын енгізуге арналєан ґздерініѕ теорияларын жасады.

Аќшаныѕ металдыќ теориясыныѕ їшінші метаморфозасы екінші дїниежїзілік соєыстан кейін пайда болды. Француз экономистері А. Тулемон, Ж. Рюэфф жјне М. Дебре, сондай-аќ аєылшын экономисі Р. Харрод алтын монета стандартын халыќаралыќ айналымда енгізу ќажеттігін ўсынса, американ экономисі М.Хальперии жјне француз экономисі оныѕ ішкі айналымда енгізілуі туралы ўсыныс жасады.

70 жылдардыѕ басында Бреттон-Вудс валюта жїйесініѕ кїйзеліске ўшырауымен байланысты ќайтадан алтын стандартын ќалпына келтіру ќажеттігі туындады. Сол уаќытта АЌШ президенті болєан Р. Рейган сайлау алдындаєы кїресте алтын стандарты ќайтадан келу мїмкін деп санаєан. 1981 жылы президент болып сайланєаннан кейін ол аталєан мјселе бойынша арнайы комиссия ќўрды, біраќ комиссия алтын стандартына ќайтып келудіѕ ретсіз екендігін айтты.

Аќшаныѕ номиналистік теориясы ќўл иеленушілік ќўрылыс тўсында пайда болды. Бўл теория ќазынаныѕ табысын ўлєайту маќсатында монеталарды бўзылуын аќтау їшін, аќшаныѕ ішкі ќўныныѕ болуын теріске шыєарды.

Бўл теория XVII-XVIII єє. аќша айналысына толыќ ќўнды емес металдардыѕ шыєуымен байланысты ќалыптасты. Аќшаныѕ номиналистік теориясыныѕ алєашќы ґкілдері аєылшындар Дж.Беркли мен Дж.Стюарт болды. Олардыѕ пікірінше біріншіден, аќшаны мемлекет шыєаруєа тиіс, екіншіден олардыѕ ќўны номиналына байланысты аныќталуєа тиіс, їшіншіден аќшаныѕ мјні баєаныѕ масштабына ќатысты болуєа тиіс дейді. Мысалы, Дж. Стюарт аќшаны баєа масштабы ретінде ќарастырады. К. Маркс ондай ўсыныстарды сынєа ала келіп, ол ќант ќызылшасын кірдіѕ кґмегімен ґлшеуге болатынын, жјне кірдіѕ де ќандай да бірлікпен ґлшенетін салмаєыныѕ болатынын айтады. Сол сияќты аќшаныѕ да ґзініѕ ќўны болатындыќтан ол ґзге тауарлардыѕ ќўнын ґлшейді деген пікірге келеді.

Демек, номиналистер аќшаныѕ табиєи ќўнын жоќќа шыєара отырып, оларды тек ќана техникалыќ айырбас ќўралы ретінде таныды. XIX єасырдыѕ аяєы жјне XX єасырдыѕ басында саяси экономияда бўл пікірлер ґз орындарын алды. Ертедегі номинализмнен онын, айырмашылыєы, ол мўнда айналыста толыќ ќўнды монеталар емес ќаєаз аќшалар (казынашылыќ билеттер) болуєа тиіс деген пікірде болды.

Неміс экономисі Г. Кнаптыѕ 1905 жылы жарыќ кґрген «Аќшаныѕ мемлекеттік теориясы» деген еѕбегінде номинализм теориясы айќын кґрініс тапќан. Оныѕ негізгі пікірлері мынадай болєан: аќша -- бўл мемлекеттік биліктік ґнімі; аќша -- бўл мемлекетпен номиналдыќ ќўны белгіленген тґлем ќўралы; аќшаныѕ негізгі ќызметі бўл тґлем ќўралы.

Г. Кнаптыѕ аќшаныѕ мемлекеттік теориясыныѕ ќателгі мынада болды: біріншіден, аќша ќўќыќтыќ категория емес ол экономикалыќ категорияєа жатады; екіншіден, металл аќшалардыѕ ґзініѕ ќўндары болады, яєни оны мемлекет белгілей алмайды, ал ќаєаз аќшалардыѕ ќўндарыныѕ ґзін де мемлекет белгілемейді, ол объективті экономикалыќ зандармен негізделеді; їшіншіден, аќшаныѕ негізгі ќызметі тґлем ќўралы емес, яєни ќўн ґлшемі ќўралы болып табылады.

Австрияныѕ экономисі Ф. Бендиксенніѕ «Аќшаныѕ кўндылыєы туралы» жјне «Аќша жалпыєа балама алмастыру ќўралы туралы» еѕбектерінде аќшаны коєамныѕ мїшелеріне ќызмет етуге кујгер ретінде, яєни ґнімді алуєа ќўќыќ беретін ќўрал деп баєалай отырып, аќшаныѕ мемлекеттік теориясын экономикалыќ тўрєыдан негіздеуге тырысќан. Біраќ оныѕ номинализмді экономикалыќ негіздеуініѕ жолы болмады, себебі, ол аќшаныѕ мјнін баєалауда ќўнныѕ теориясын мойынсынбады.

1929--1933 жылдары экономикалыќ даєдарыс тўсында номинализм јрі ќарай дами тїсіп, алтын стандартынан бас тартуды аќтау їшін теориялыќ негіз болып ќала берді. Дж. М. Кейнс 1930 ж. «Аќша туралы трактат» деген еѕбегінде алтын аќшаларды арбаныѕ бесінші доѕєалаєына теѕеді. Наєыз аќшалар -- олар ќаєаз аќшалар, яєни олар алтынєа ќараєанды біршама икемді жјне ќоєамныѕ їнемі ґркендеуін ќамтамасыз ете алады деген тўжырым жасайды. Ќаєаз аќшалардыѕ айналыстан алтынды ыєыстырып шыєаруын ол алтынан кету жјне Кнап теориясыныѕ жеѕісі деп ќарастырды.

Кнап теориясыныѕ ќателігі, оныѕ металл аќшалар икемсіз, олардыѕ икемділігіне тек ќана банкноталарды шыєару арќылы ќол жеткізуге болады деген пікірінен байќалады. Кейнс номинализмініѕ тїпкілікті маќсаты -- алтын монета стандартын алып тастау, ќаєаз аќша айналысына ґту жјне экономиканы инфляциялыќ їдерістерді басќару арќылы реттеуді кґздеді.

Ќазіргі кездіѕ ґзінде номинализм бўл аќша теорияларыныѕ ішінде їстемдік етуші теорияєа жатады. Атаќты американ экономисі П. Самуэльсон аќшаны шартты белгі ретінде ќарастырады. Ґзініѕ «Экономика» атты еѕбегінде ол: «тауарлы аќшалардыѕ дјуірін ќаєаз аќшалар дјуірі басты. Ќаєаз аќшалар аќшаныѕ мјнін, олардыѕ ішкі ќўндарын айќындай тїседі. Аќша бўл жасанды јлеуметтік шартты белгі» -- дейді.

Сґйтіп, номинализмніѕ барлыќ тїрлеріне бір єана нјрсе тјн: ол аќшаныѕ тауарлы шыєу тегін жоќќа шыєару, олардыѕ негізгі ќызметтерінен бас тарту, аќшаныѕ баєа масштабын білдіруі, сондай-аќ аќшаныѕ наєыз есептік бірлік ретінде болуы.

Аќшаныѕ сандыќ теориясыныѕ ґкілдерініѕ, пікірінше тауарлар баєасы мен аќша ќўныныѕ деѕгейі олардыѕ айналыстаєы санымен аныќталады дейді.

Мўндай пікірді алєаш рет XVI є. француз єалымы Ж. Боден айтќан болатын. Ол Батыс Еуропадаєы тауарлардыѕ ќымбат болуын баєалы металдардыѕ кґп келуімен тїсіндірді. Бўл пікірді XVII є. Ш.Л.Монтеське, Д. Юм, Дж. Милль, сияќты єалымдар ќолдай отырып, олар айналыстаєы аќша саны мен олардыѕ ќўндарыныѕ арасындаєы ґзгерістердіѕ, пропорционалдыєы туралы айтќан болатын.

XVIII єасырдаєы аќшаныѕ сандыќ теориясыныѕ жаќтаушыларыныѕ біріне Д. Рикардо жатты. Оныѕ кґзќарасы екі жаќты ќалыптасты: бір жаєынан, ол аќшаныѕ ќўны, оларды жасауєа кеткен еѕбек шыєынымен аныќталатынын мойындаса, екінші жаєынан кейбір мерзім ішінде аќшаныѕ ќўны, аќшалар сандарыныѕ ґзгерісіне байланысты ґлшенеді деген. Сґйтіп, Д. Рикардо 1797 жылы алтынныѕ айналыстан алынып тасталєаннан кейінгі Англия банкініѕ банкноталарыныѕ ќўнсыздану себептерін тїсіндіріп берді.

XX єасырдыѕ басына таман батыс экономикалыќ пікірлердіѕ немесе неоклассикалыќ ўдайы ґндіріс теорияларыныѕ ќўрамдас бґлшегі ретінде аќшаныѕ сандыќ теориясы їстемдік етті. Еѕ кґп таралєан нўсќаларына трансакциондыќжјне кембридждік нўсќалары жатты.

Трансакциондыќ нўсќасын (аєылшынша, transaction -- мјміле), американ экономисі И. Фишер жасады. Оньщ нўсќасы мынадай «айырбас тендеумен» кґрсетіледі:

MY = PQ

мўндаєы

М -- айналыстаєы аќшаныѕ саны;

Ї -- аќшаныѕ айналысы жылдамдыєы;

Р -- тауарлардыѕ орташа баєасы;

Q-- сатылєан тауарлардыѕ саны.

Аќшаныѕ сандыќ теориясын жасауда И. Фишер аталєан тендеуді пайдалану барысында бірќатар кемшіліктер жіберді. Ол Ї -- аќшаныѕ айналыс жылдамдыєы мен Q -- сатылєан тауарлар кґлемі ќысќа мерзім ішінде ґзгеріссіз ќалады, немесе аќшаныѕ айналыс жылдамдыєы ўзаќ мерзімді факторлармен аныќталады, ал ґнідіріс кґлемі де ґспеуі мїмкін, себебі неоклассикалыќ кґзќарас бойынша ресурстардыѕ барлыєы толыќ ґндірісте ќамтылады деген пікір білдірді.

Кейінен Ї мен Q талдаудан алып тастап, М -- аќшаныѕ санымен Р -- тауардыѕ баєасы арасындаєы байланысты єана аќшаныѕ сандыќ теориясыныѕ негізіне жатќызады.

Аќшаныѕ сандыќ теориясыныѕ Кембриджік нўсќасы А. Маршал, А. Пигу, Д. Робертсон сияќты аєылшын экономистерініѕ еѕбектерінде кґрініс тапты. Олар ґздерініѕ нўсќаларыныѕ негізіне аќшаныѕ санын емес, шаруашылыќ субъектілердегі олардыѕ ќорлануын жатќызды.

Кембриджік нўсќаныѕ негізгі ќаєидаты формуламен бейнеленеді:

M = kPQ

мўндаєы,

М --аќшаныѕ саны;

Ї -- аќшаныѕ айналысы жылдамдыєы;

Р -- баєа деѕгейі;

Q -- аќырєы ґнімге жататын тауарлардыѕ заттай кґлемі;

k - аќша нысаны саќталатын жылдыќ табыстыѕ бір бґлігі.

Кембридждік нўсќа ґзініѕ мјні жаєынан айырбас теѕдеуіне ўќсас болып табылады. Себебі, k -- шамасы аќшаныѕ айналыс жылдамдыєына кері шама (k = 1/Ї). Екі нўсќаныѕ бір-бірінен айырмашылыєы мынада, егер И.Фишер аќша айналысыныѕ жылдамдыєыныѕ айналым факторларыныѕ ґзгеріссіздігімен байланыстырса, ал аєылшын экономистері оны психологиямен, яєни айналымєа ќатысушылардыѕ јдеттерімен байланыстырады. Біраќ екі нўсќаныѕ ќорытынды пікірлері бірдей, аќша саныныѕ ґзгерісі бўл баєаныѕ ґзгерісініѕ салдары еместігін кґрсетеді.

К. Маркс аќшаныѕ сандыќ теориясы ґкілдерініѕ мынадай кемшіліктерін атап кґрсетті, олардыѕ ойынша айналысќа тауарлар баєасыз, ал аќшалар болса ќўнсыз тїседі де кейіннен осы їдерісте тауарлардыѕ, бір бґлігі тиісінші аќшалардыѕ бір бґлігіне айырбасталады дегендігін теріске шыєарады.

20-30 жылдары аќшаныѕ сандыќ теориясыныѕ тўраќсыздыєы белгілі болады, сґйтіп олардыѕ ґкілдерініѕ ойынша аќшаныѕ айналыс жылдамдыєыныѕ ґзгеріссіз болады деген пікірлері орындалмай, керісінше аќшаныѕ айналыс жылдамдыєы кїрт ґзгере бастайды. Сонымен ќатар, 1929--1933 жылдары даєдарыста олардыѕ ресурстардыѕ барынша пайдаланылатыны туралы пікірлерініѕ ќатесін шыєарды. Таєы бір айта кететіні аталєан теория баєа белгілеу тјжірибесіне монополиялыќ бірлестіктерініѕ ыќпалын ескермейді. Овдай їдерісті айналыстаєы аќша саныныѕ ґзгерісініѕ нјтижесі деп санайды. Мўныѕ барлыєы аталєан тўжырымдардыѕ ќўлдырауына себеп болады.

Біраќ 1960-1980 жылдары аќшаныѕ сандыќтеориясы саяси экономиядаєы неоклассикалыќ аєымдардыѕ бірі -- монтеризм тїрінде ќайта туады.

Аќшаныѕ мўндай теориясына сјйкес аќшаныѕ саны шаруашылыќ конънктурадаєы негізгі фактор болып табылады, себебі айналыстаєы аќша массасы мен жалпы ўлттыќ ґнім шамасы арасында тікелей байланыс болады.

Монетаристік теория 50 жылдардыѕ ортасында АЌШ-та «чикаго мектебі» ретінде ќалыптасып, оныѕ негізін ќалаушы М. Фридмен болды. Оныѕ ойынша кездейсоќ тауарлы шарушылыќ нарыќтыќ бјсеке тетіктері (мехнизмдері) мен баєа белгілеудіѕ іс-јрекетіне негізделген ерекше ішкі тўраќтылыќќа байланысты. Бўл теорияныѕ жаќтаушылары шаруашылыќ «їдерістерге мемелекеттіѕ араласуыныѕ ќажеттігі туралы» кейнстік тўжырымдардыѕ ќарсыластары болып табылады. Олар кейнсшілердіѕ ўсынєан сўранысты ынталандыруєа байланысты мемлекеттік шаралардыѕ тек ќана экономика жаєдайын жаќсартып ќоймай, сонымен бірге жаѕа дипропорциялары жјне даєдарыстарды туындататынын айтады.

Монетаризм 70 жылдары їкіметтік ўйымдардыѕ оны стагфляциямен кїресте пайдаланєандыќтан кеѕінен тарайды жјне ол экономиканы аќша-несиелік реттеудіѕ мемлекеттік баєдарламаларыныѕ теориялыќ негізіне айналады.

Монтеризмніѕ бірнеше баєыттары мен ґкілдері (К. Бруннер, А. Мельцер, Д. Лейдлер жјне т.б.) болєанымен де М. Фридменніѕ мынадай тўжырымдары кеѕінен тарайды: аќшаныѕ сандыќ теориясы бойынша айналыстаєы аќша саны мен тауар баєаларыныѕ деѕгейі арасындаєы себепті байланысты негіздейді;

ґнеркјсіптік айналымдардыѕ монетарлыќ теориясы бойынша шаруашылыќ конънктурадаєы ауытќулар аќша жиынындаєы алдыѕєы болєан ґзгерістермен аныќталады;

ґндірістіѕ наќты факторларына аќшаныѕ айырыќшы ыќпалы пайыз нормасы арќылы болатыны, ал мўны кейнстіктер тауарлар баєаларыныѕ деѕгейі арќылы деп кґрсеткен;

аќша кґрсеткіштері мен ґндірістіѕ наќты факторларыныѕ ґзгерістері арасындаєы шыєындардыѕ ґзгерістерініѕ болуына байланысты экономикалыќ реттеудегі мемлекеттік шаралардыѕ тиімсіздігі туралы пікірлері;

«монетарлыќ ережесіне» (немесе k --пайыздар ережесіне) сјйкес шаруашылыќ жаєдайына, ґнеркјсіп айналымдарыныѕ фазасына тјуелсіз айналыстаєы аќша жиыныныѕ жылына бірнеше пайызєа дейін автоматты тїрде ґсетіні;

сыртќы экономикалыќ тендікті «ґзін-ґзі реттеуге» арналєан ґзгермелі валюталыќ баєамдар жїйесі.

Ўлыбритания, АЌШ, Германия жјне ґзге мемлекеттердіѕ їкіметтерініѕ монетаристік вдеяларды тјжірибеде ќолдануы инфляциялыќ їдерістердіѕ тежелуіне ыќпал еткенімен, экономикадаєы даєдарыстыќ ќўбылыстардыѕ дамуына жол беріп, осы елдерде жўмыссыздыќтыѕ ґсуін ынталандыра тїсті.

Ќазіргі кезде Ќазаќстан да осы монетаристік тўжырымдар пайдаланушы елдердіѕ ќатарына жатады. Бізде де ондай идеяларды экономиканы аќша-несиелік реттеу барысында ќолданып отыр.

2-т а ќ ы р ы п. Аќша айналысы жјне аќша жїйесі

2.1. Аќша айналысы жјне оныѕ заѕы

Аќша айналысы -- шаруашылыќтаєы тауарларды ґткізуге, сондай-аќ тауарлы емес тґлемдерді жјне есеп айырысуларды жїзеге асыруєа ќызмет ететін ќолма-ќол жјне ќолма-ќолсыз аќша нысандарындаєы аќшалардыѕ ќозєалысы.

Аќша айналысыныѕ объективтік негізіне де тауар ґндірісі жатады. Тауар ґндірісі тўсында тауарлар јлемі: тауар жјне аќшаєа бґліне отырып, олардыѕ арасында ґзара ќарама-ќайшылыќтар туады. Ќоєамдыќ еѕбек бґлінісініѕ терендеуіне жјне жалпы ўлттыќ жјне дїниежїзілік нарыќтардыѕ ќалыптасуымен байланысты капитализм тўсында аќша айналысы да јрі ќарай дами тїседі. Сонымен аќша, капитал айналымына ќызмет ете отырып, барлыќ жиынтыќ ќоєамдыќ ґнім айналысы мен айырбасына дјнекер болады. Аќшаныѕ ќолма-ќол жјне ќолма-ќолсыз нысаныныѕ кґмегімен тауарлар айналысы, сондай-аќ ссудалыќ жјне жалєан капиталдыѕ ќозєалысы жїзеге асырылады.