Жұмыссыздық

   Алайда олардың арасында жынысы  жағынан біршама айырмашылықтар  бар, егер тіркелген жұмыссыздар  арасында - 10% ерлер, және 90% әйелдер  болса, тіркелмеген жұмыссыздар  арасында – 56,6% ерлер, 43,4% әйелдер  бар. Білімі жағынан да айырмашылықтар  бар, мысалы, тіркелген жұмыссыздар  арасында – 1/3 – жоғары білімді, 1/4 -  арнайы орта білімді, 1/3- жалпы  орта білімді болса, тіркелмегендер  арасында – 1/4 , 1/3, 2/5 тиісінше. Тіркелген  жұмыссыздардың білім деңгейі тіркелмегендерге қарағанда жоғары екені анық.

   Жұмыссыздардың 2/3 бөлігі материалдық  өндіріс саласынан шыққандар, 1/3 өндірістік емес салада жұмыс  істегендер. Сол сияқты жұмыссыздар  арасында ұзақ уақыт жұмыс  істемеуі себепті кәсіптік біліктілігін  жоғалтқандар саны көп, олар  үшін мазмұны жағынан мақсатты  бағытталған және жүйелі әлеуметтік  қалпына келтіру бағдарламаларын  өңдеп, жүзеге асыру қажет. 

   Тіркелген жұмыссыздық деңгейі  еңбекке қабілетті  халыққа  қатысты – 1,5 % құраса, тіркелмегендер- 5,5 % құрайды.

   Еңбек рыногы – рыноктық экономиканың  аса күрделі элементерінің   бірі. Мұнда еңбектің құнын және  оның қызмет ету шарттарын  анықтауда тек жұмысшы мен  жұмыс берушінің мүдделері айқындалып  қана қоймайды, сонымен бірге  қоғамда болып жатқан барлық  әлеуметтік – экономикалық құбылыстар  бейнеленеді. Экономиканың қаншалықты  деңгейде тиімді қызмет етуі, экономикалық циклдың қандай  фазасында болуы, рыноктың негізгі  субьектілері - жұмысшы мен жұмыс  берушінің орнына байланысты  жұмысшы күшіне деген сұраныс  пен ұсыныс, яғни жұмыссыздық  деңгейі  анықталады.

   Жалпылама тұрғыдан алғанда, еңбек  рыногы – тауар –ақша қатынастары  шартында жалдамалы еңбекті   қоғамдық ұйымдастырудың нақты  жүйелерінің көрінісі болып табылады  және рыноктық экономиканың ұсыныс  және сұраныс заңдары негізінде  қызмет етуін қамтамасыз етеді. 

   Еңбек рыногының негізгі элементтері:  еңбекке сұраныс және ұсыныс, еңбек рыногының коньюнктурасы,  жұмысшы күшінің құны, жұмысшы  күші қоры.

   Еңбекке сұраныс - еңбек рыногындағы  жұмысшы қажеттілігінің қоғамдық  құралының көлемін және олардың  тиісті өндіріс құралдарымен, еңбек  ақы қорларымен, өмірге қажетті  жабдықтармен қамтамасыз етілуін  көрсетеді. 

   Еңбек ұсынысы – жалдамалы  жұмысқа ынталы, қажетсінетін адамдардың  саны мен құрамын, еңбекке қабілеттілігін  айқындайды. Еңбекке сұраныс пен  жұмысшы күшінің ұсынысының өзара  қатынасы нақты экономикалық  және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар,  жұмысшы күші құнының қозғалысы  және халықтың тұтыну дәрежесі  бойынша қалыптасып еңбек рыногының  коньюнктурасын жасақтайды.

   Еңбек рыногының коньюнктурасы  – жұмыспен қамту баламалылығы  мен еңбек рыногын реттеу моделін  таңдау кезінде есепке алынуға  тиісті еңбектің маңызды сипаттамасы.  Ол көптеген факторлардың әсер  етуміен қалыптасады және жиыетық  теңдікте тұрақты көп еңбек  шығынды немесе еңбектің жетіспеушілігін  байқатады. Сонымен қатар жалдамалы  қызметкерлер ретіндегі халықтың  әртүрлі топтарының бірдей бірдей  жағдайда емес екендігін көрсетеді.  Іс жүзінде жұмысшы күшіне  сұраныс пен ұсыныстың жалпы  және құрылымдық теңдігіне жету  өте қиын. Еңбек рыногының коньюнктурасы  жұмысшы күшінің құнына тікелей  әсер етеді. Ол өз кезегінде  жүзеге асырылып, рыноктық бағаға  байланысты өзгеріп отырады. 

   Еңбек рыногындағы тепе-теңдік  сұраныс пен ұсыныстың көмегімен  белгіленеді. Еңбекке деген сұраныс  мөлшері жалақы мөлшерінен кері  пропорционалды байланыстылықта  болады. Жалақы мөлшері көтерілген  кезде фирмалар рыноктық тепе–теңдікті  сақтау мақсатында жұмысшы күшіне  сұранысты төмендетуі қажет, ал  жалақы мөлшері төмендегенде  еңбекке сұраныс артады. Жұмысшы  күшіне деген ұсыныс нақты  байланысқа әрекет етеді. Қоғамдағы  еңбекке деген ұсыныс төмендегідей  факторлармен анықталады:

-тұрғындардың жалпы санымен;

-жалпы тұрғындар санындағы жұмыс істейтіндер санымен;

-жыл немесе апта бойында жұмысшының атқаратын орташа сағат мөлшерімен;

-жұмысшының жұмсайтын еңбегінің сапасы, саны және біліктілігімен.

   Жұмыссыздықтың әлеуметтік салдары – бұл эмоционалдық, қаржылық, отбасылық, медициналық және саяси салдар болып табылады. Жұмыссыздықтың эмоционалдық салдарына адамның өзін - өзі төмен бағалауы, депрессияны, өзіне өзі қол жұмсауын, стационарда психиатриялық емдеудің қажет болу мүмкіндігі жатады. Медициналық мәселелердің арасында – денсаулықтың күйзеліп ширығудың (стресстің) әсерінен бұзылуы (мысалы, жүрекпен бүйрек ауруы, алкоголизм). Жұмыстан шығарылғанға дейінгі еңбеккерлерде қолдарына жұмыстан шыққандығын хабарлайтын мәлімдеме тигеннен кейін артериалдық қысымдары көтеріліп, жаңа жұмыс тапқанша дейін сақталатындығы анықталған. Жұмыссыздықтың салдарынан туындайтын күйзеліп (стресс) өмір сүрудің ұзақтығын қысқартуы мүмкін.

   Отбасындағы қатынастардың нашарлауы  мен балалар өлімінің, балаларға  қатігездік жасау, ажырасу, ата  – аналар мен балалар арасындағы  шиеленіс  арасында  байланыс  бар. Жұмыссыздардың отбасында  басқалармен салыстырғанда балалардың  аурушаңдығы жиі кездеседі. Жалпы  алғанда жұмыссыздық отбасының  барлық мүшелеріне тікелей немесе  жанама түрде теріс әсерін  тигізеді.

   Ғалымдар жұмыссыздық пен қылмыстың  арасында тікелей байланыс барын  дәлелдеген. Құқық бұзушылықтарды  зерттеу нәтижелері қылмыскерлердің  70% жұмыссыз екендігін көрсетеді. 

   Зерттеушілер әзірге жұмыс іздеумен  байланысты барлық қиыншылықтардың  толық тізімін жасап бітірген  жоқ, мемлекеттік жұмыспен қамту  орындарында тек вакансиялық  жұмыс орындарының 12% тіркеледі.  Бұл жұмыс іздеушіге жұмысты  қайдан қалай іздеу жөнінде  қиындықтар туғызады, сондықтан  да соңғы жылдары жұмыссыздаға  арналған арнайы курстар құрылуда. Мысалы, жұмыс іздеушілер клубын  құруға болады. Бағдарлама қатысушылары  өзара жұмыс іөздеуге байланысты  тәжірибелерімен бөлісе алады.

    Алайда бұл шараның өзі де  толық нәтиже бере алмайды,  себебі жұмыс іздеуші ең алдымен  кімге сене алатындығын төмендегі  сауалнама жауаптарынан көре  аламыз:

• 2 % - жергілікті әкімгершілікке;
• 5,8 %- кәсіпорын басшылығына;
• 8,6 %- кәсіподақтарға;
• 70,6 %- тек өзіне;
• 13 % - ешкімге де сене алмайды

   Қалалықтардың жұмыс іздеу барысында тек өздерінің жеке бастамаларына сенетіндігі сөзсіз. Ал жұмыс іздеу барысында олар қандай іс-әрекеттерге барады екен? 

 

   Осылайша, респонденттердің көпшілігі жұмысқа орналасуда өзінің байланыстарын пайдалану тиімді деп санайды. Әрбір төртінші адам мемлекеттік жұмыспен қамту орталығына барса, әрбір оныншы адам жарнамаларға сенеді екен.  
 

 

                   Жұмыспен қамту саясаты: түрлері, мазмұны. 

   Жұмыспен қамту саясатын таңдаудың екі түрі бар: активті және пассивті. Осыдан мемлекеттік активті және пассивті жұмыспен қамту саясаттары ажыратылады.

Активті жұмыспен қамту саясаты ( еңбек рыногындағы активті саясат) - бұл:

-мемлекеттің жұмыссыздық деңгейін төмендету мақсатында жүргізетін құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық шаралар жиынтығы;

-жұмыс орындарын сақтап қалу үшін еңбеккерлерді жұмыстан босату туралы ескерту және профилактикамен байланысты шаралар;

-жұмыс іздеуші тұлғаларды оқыту, қайта дайындау және кәсіби біліктілігін жоғарылату;

-жұмыс орындарын белсенді түрде іздеу мен іріктеу;

-жаңа жұмыс орындарын ашуды қаржыландыру;

-қоғамдық жұмыстар жүйесі арқылы жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыру.

    Мұндай саясат шеңберінде еңбеккерлерді жұмыстан шығаруды болдырмауға, жаңа жұмыс орындарын ашуды субсидиялауға бағытталған іс- шаралар жүзеге асырылады.

   Пассивті жұмыспен қамту саясаты (еңбек рыногындағы пассивті саясат) негізінен жұмыссыздықтың теріс салдарын реттеуге бағытталған: мемлекет кепілдік беретін жұмыссыздық жәрдемақысын төлеу, оның мерзімі біткен соң - әлеуметтік жәрдемақы төлеу, сол сияқты басқа да шаралар. Пассивті саясат мемлекеттік жұмыспен қамту қызметі арқылы жұмыс орнын таңдау қызметін ұсынады. Көбінесе басыңқы пассивті саясат термині пайдаланылады. Ол да жұмыссыздарға материалдық көмек беруді қарастырады, алайда ұсынылатын қызмет түрі көп болады.

   Сырт қарағанда, жоғарыдағы екі вариант та ағымдық мемлекеттік шығыстар тұрғысынан алғанда үнемді болып табылады. Алайда экономикалық өрлеуді пасивті күту тактикасы тек еңбек рыногының жоғары икемділігі жағдайында және жұмысшы күшінің өз бетімен жұмысқа орналасу мүмкіндігі жоғары болған жағдайда ғана өзін өзі ақтай алады. Болмаса еңбек рыногындағы пассивті саясаттың тежеуші реттегіштері әлсіз болып, нақты жағдайды күрделендіріп жіберуі мүмкін.

   Активті мемлекеттік халықты жұмыспен қамту саясаты республикалық және өңірлік жұмыспен қамту бағдарламаларын өңдеу мен жүзеге асыру арқылы жүргізілуі мүмкін. Олар еңбек рыногындағы жағдайдан және оның даму болжамынан туындай отырып жасалады.

   Халықты жұмыспен қамтудың тиісті заңдылықтарына сәйкес мемлекеттік саясат бағытталған:

-еңбек үшін адами ресурстарды дамыту;

-республиканың барлық азаматтарына факторларға тәуелсіз (жынысы, жасы және т.б.) ерікті еңбек етуге және жұмыспен қамтудың кез келген түрін таңдау мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;

-адамның еркін дамуы үшін жағдайлар құру;

-заң шеңберінде жүзеге асырылатын азаматтардың еңбектік және кәіспкерлік бастамаларын қолдау және олардың өндірістік, творчестволық қабілеттерінің дамуына ықпал ету;

-халықты жұмыспен қамту саласында әлеуметтік қорғауды қамсыздандыру, әлеуметтік қорғауды өте қажет ететін және жұмыс іздеуде қиыншылықтар көретіндерге жұмыспен қамтуды қамсыздандырушы шараларды жүргізу;

-массалық және ұзақ уақыттық (бір жылдан артық) жұмыссыздықтың алдын алу және қысқарту;

-әлеуметтік қорғауды қажет ететін азаматарды жұмыспен қамсыздандыратын жұмыс берушілерді ынталандыру;

-халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті экономикалық және әлеуметтік саясаттардың басқа да бағыттарымен үйлестіру;

-халықты жұмыспен қамту және оған бақылау жүргізу шараларын өңдеу мен жүзеге асыруда мемлекеттік органдардың, кәісподақтардың, еңбеккерлер мен жұмыс берушілердің өкілдерінің қызметін үйлестіру;

-халықты жұмыспен қамтуда халықаралық ынтымақтастық жүргізу.

Халықты жұмыспен қамту бағдарламаларының  үш деңгейі бар:

• республикалық;
• өңірлік немесе облыстық;
• жергілікті;

Бұл әрбір бағдарламаның  төрт ірі бөлшегі  бар:

• аналитикалық (жұмыспен қамту туралы статистикалық және аналитикалық ақпаратты жинау, нақты бір жердегі, өңірдегі, жалпы мемлекеттік деңгейде жұмыспен қамту мәселесінің өзектілігін анықтау);
• бағдарламалық – мақсаттық (жұмыспен қамту саясатының нақты мақсатын анықтап, құрастыру);
• ресурстық – қамсыздандырушы (барлық бағдарламаларды қажетті материалдармен, адами және басқа да ресурстармен уақытылы және толық қамтамасыз ету),
• ұйымдастырушылық- үйлестірушілік (бағдарламаны ұйымдастыру, бақылау, қажет болған жағдайда үйлестіру).

   Республикалық деңгейде жұмыспен  қамту саясаты еңбек рыногының  субьектілерінің арасындағы қатынастарды  құруға және реттеуге қажетті  құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық  шаралар мен нормативтік актілердің  жиынтығын анықтау, сонымен қатар  жұмыспен қамту саласындағы рынокқа  көшудегі әлеуметтік – экономикалық  салдардың – жұмыссыздықтың шекті  деңгейі мен ұзақтығы, аз қамтамсыз  етілген әлеуметтік топтардың  жұмысқа қабылдануын ынталандыру  мен квота өлшемі, жәрдемақыны  төлеуге бюджет қаржысының минималды  мүмкін болатын көлемі, қайта  дайындау мен жаңа жұмыс орындарын  ашудың мақсатты деңгейі сияқты  шараларды анықтау болып табылады. Жұмыспен қамту саясаты максималды  жұмыспен қамтуды мүмкін ететін  қаржы – несиелік, инвестициялық және салықтық саясаттарды қарастырады. Осы мақсатта мемлекеттік, және өңірлік бағдарламалар дайындалады. Жұмыс орындарын ашу мемлекет тарапынан ынталандырылатын аумақтар анықталады. Қазіргі күні республикалық деңгейдегі жұмыспен қамту саясатының басты бағыттары мыналар: