Муниципалды құрылымдар

Қазақстан Республикасында  осындай мүліктер коммуналды меншік деп аталады. Әр түрлі эканомикалық жүйе шеңберінде меншіктің басқа түрінің басым болуы, оның басқа түрінің мейлі бұрынғы, мейлі қазіргі түрінің болуына жоққа шығармайды. Меншіктің барлық түрінің араласуы мен өзара іс-әрекеті, экономикаға және барлық қоғамның дамуына оң әсер етеді.

Муниципалды қрылымдар тарапынан халыөты әлеуметтік қорғау шараларына келесілер кіреді:

Тағайындалған айлық  зейнетақының (жәрдемақының) орташа мөлшері  еңбек және әлеуметтік қорғау органдарында есепте тұрған барлық зейнеткерлерге (жәрдемақы алушыларға) тағайындалған  айлық зейнетақылардың (жәрдемақылардың) жалпы сомасының олардың санына қатынасы ретінде есептеледі. Зейнетақы алушылар саны – зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамада көзделген жағдайларда ай сайынғы ақшалай сома тағайындалған адамдардың есепті кезең аяғындағы (басындағы) саны. Зейнеткерлердің жалпы саны әлеуметтік қорғау органдарында есепте тұрған зейнеткерлердің дербес шоттарының саны бойынша есептеледі.

Қарттар және мүгедектерге (үлкендер мен балалар) арналған интернат-үйлері - күтім, тұрмыстық және медициналық  қызмет көрсетуді қажет ететін қарттар  мен мүгедектерге тұрақты тұруға арналған медициналық-әлеуметтік мекеме.

Мүгедектердің саны мүгедек  деп тану кезеңіне қарамастан еңбек  және әлеуметтік қорғау органдарында есепте тұрған мүгедектердің құрамын  сипаттайды.

       Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы принципі – істерді басқаруды өз еркімен жүзеге асыра алатын, өз органдарын қалыптастырған, тұрғындардың  өмірін ұйымдастыру мен  өздерінің қызметтік негізі жатқан, түбірлі бастауы мен идеясында Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыдың табиғи белгіленген құбылыстығын айғақтайды.

Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы принцпінде жергілікті биліктің даму тенденциясы мен объективті заңдылық талаптары өз бейнесін табады. Оған мыналыр тән:

• Принцптер муниципалдық биліктің құрылысы мен қызмет өтуін айқындайды.
• Принцптер Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы мәнін, өзіне ғана тән ерекше белгілері мен бейнесін түсіндіруге көмектеседі.
• принцптер жергіліктіөзін-өзі басқару жүйесі сапасының бағалық критеийі ретінде де жүре алады. Жергілікті өзін-өзі бақару принцптерінің бастауы мен идеясына жауап бере алуына байланысты болады.
• Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы принцпі, Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы институты дамуының сабақтастығының сақталуына жағдай жасап, Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыдың белгілерімен немесе пішімінің мәнін бейнелей алады.
• Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы принцпі өзінің құқықтық негізін Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы туралы Еуропалық хартиядан алады. Еуропа кеңесіне мүше елдердің муниципалдық заңдылығының құқықтық фундаменті ретінде қызмет етеді

Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы принциптерін жүзеге асыру муниципалды жұмысты ұйымдастыру түрі мен әдісі жүйесін көрсетілген принциптерге сай, сондай-ақ заңда бекітілген құқықтар мен муниципалды құрылым жарғысына байланысты қамтамасыз етілуі тиіс.

Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыдың жалпы принциптеріне мыналар жатады:

а) Жергілікті мәндегі  сұрақтарды шешудегі еркіндіктер;

ә) Жергіліктіөзін-өзі  басқарудың  ұйымдық ерекшелігі, жалпы міндеттері мен қызметтері жүзеге асыруда мемлекеттік билік орамдары өзара байның өзара байланысы мен мемлекеттік басқару жүйесіндегі органдармен өзара әрекеттесуі жатады;

б) Жергіліктіөзін-өзі  басқаруда өз өкілеттілігіне сай  метериалдық не қаржылық ресурстары;

в) Жергіліктіөзін-өзі  басқарудың тұрғындар алдындағы  органдар мен лауазымды тұлғалардың  жауапкершілігі;

г) адам мен азаматтардың құқықтары мен еркіндігін сақтау;

д) Жергіліктіөзін-өзі  басқаруды ұйымдастырушының және әрекетінің заңдылығы;

е) Жергіліктіөзін-өзі басқару әрекетінің жариялылығы;

ж) Жергіліктіөзін-өзі  басқару қызметінің бір жақты  бастамасы мен коллекциялылығы;

з) Жергіліктіөзін-өзі  басқаруда мемлекеттік кепіл;

и) әр принципті жеке-жеке қарастырамыз.

       А) жергілікті маңызы бар сұрақтарды шешуде еркін іс-әрекет.

Жергіліктіөзін-өзі басқаруда  дербес іс-әрекетті нығайта отырып муниципалды құқық нормаларының мазмұнын айқындайтын мынадай негізгі  белгілерін анықтаймыз:

• Жергілікті маңызы бар сұрақтарды дербес түрде шешуде жергілікті референдум, муниципалды сайлау т.б. да тікелей шешім қабылдау түрлерін де және сол сияқты сайламалы және Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы арқылы жүзеге асырылады.
• Аталған принциптерді жүзеге асыру Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыда қаржы-экономикалық қаматамасыз етуді дербестендіру арқылы жүреді. Жергіліктіөзін-өзі басқару органдары муниципалды меншікті дербес басқарып, жергілікті бюджетті қалыптастырады, бекітеді және атқарады, жергілікті салым мен салықты бекітеді.
• Жергілікті сұрақтарды шешуде Жергіліктіөзін-өзі басқару органдарының әрекеттеріне мемлекеттік биліктің араласуына тиым салады, Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыдың дербестігіне муниципалды заң кепілдік береді. Муниципалды білім беру пәндерді жүргізудің өзі белгілеген жалпыға міндетті ережелерін бекітіп муниципалды білім берудің жоспары мен даму бағдарламасын қабылдайды.

Бұл шешімдерді азаматтар  өз еріктерімен қабылдаған жағдайда, Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы органдары мен лауазымды тұлғалар шешімі, сол муниципалды территория аумағында орналасқан ұйымдық құқықтың түріне тәуелсіз өндірістер, мекеме мен ұйымдар үшін атқарылуы міндетті болып табылады.

Осы шешімдерді орындамау  және талапқа сай атқармау оларға заңға сәйкес жауапкершілік жүктейді.

•   Муниципалды дың дербестігі өз өкіметтілігі шегіндегі муниципалды құқық нормаларымен кепілдендірілген. Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы өкілеттілік шегі Қазақстан Республикасы Конституциясы, заң, Конституция және субъектілер жарғысымен бекітіледі. Жегілікті өзін-өзі басқару органдары заң бекіткен шекарадағы басқа билік органдарының құзыреттілігіне кірмейтін оған қатысы жоқ, бірақ әртүрлі мәселерді өз ынта-ықыласына қарай өз еріктерімен толық жүзеге асыруға ерікті.

В) Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыдың ұйымдастырушылық ерекшелігі, ондағы мемлектті басқару жүйесіндегі органдар және мемлекеттік билік органдарымен өзара әрекеттесе отырып, ортақ міндет пен қызметтерін жүзеге асыруы:

Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы органдары мемлекеттік билік органдары жүйесіне енбейді. Мемлекет осылайша Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыды өзінше бір деңгей ретінде халықтың өз билігіне өз еркімен жүзеге асыру түрінде қабылдады. Халық өз билігін тікелей немесе Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы органдары мен мемлекеттік билік органдары арқылы жүзеге асыра алады.

Бұл аталған принцип  бойынша муниципалды білім беру жергілікті талаптарға жауап бере отырып және тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Сөйте отырып өзінің ішкі әкімшілік  ын анықтап, жалпы заңдылықтың ережелерін бұзбауы керек. Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы органдарының құрылымын тұрғын халық өзі таңдап, анықтауы керек

Осы аталған принциптің негізінде Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы органдары мен лауазым иелері мемлекеттік органдармен және лауазым иелерімен өзара қатынасы құрылады. Ол заңда былай орнықтырылған:

а) Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы органдарының құрылуы Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыдағы лауазым иелеріне тағайындалған билік органдарымен мемлекеттік лауазым иелеріне рұқсат береді;

ә)  Мемлекеттік билік  органдары мен мемлекеттік лауазым  иелерінің Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыда жүзеге асыруға рұқсат етілмейді;

б) Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыдағы лауазым иелері мемлекеттік қызметкер категориясына жатпайды;

в) Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы органдарының және ондағы лауазым иелерінің шешімі, осы шешімді қабылдаған органдар мен лауазым иелері ғана өздері жойып немесе сын шешімі бойынша ондағы жарамсыз деп танылады.

Сонымен қатар муниципалды  заң арқылы Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы органдарын мемлекеттік органдардың заңсыз араласуынан қорғауды қамтамасыз етіп қана қоймай, олардың ортасындағы тығыз қарым-қатынасты да орнатады

 

 

 

 

 

 

 

 

  

2. Муниципалдық басқарудың шетелдік үлгілері (Германдық үлгі).

 

 

Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыдың Англосаксондық жүйесі.  (кейде Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыдың Америкалық түрі деп те аталады.) Бұндай жүйе Америка Құрама Штаттарында, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия сияқты келімсектер елінде кең тараған.

Англосаксондық жүйенің  басты ерекшелігі – жергілікті сайланбалы органды бақылап, «қамқоршы» болып  отыратын орталық үкіметтің өкілінің болмауы. Дегенмен мемлекеттік басқару  жүйесінің Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыға ықпал етіп отыратын механизмі бар. Мысалы, Англиядағы қоршаған ортаны қорғау министрлігі жергілікті қауымның құзіретіне берілген мәселенің іске асырылуын толық бақылап отырады. Қысқасы, мемлекет Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымыдың өз өкілеттігі деңгейінде жұмыс жасауын ғана қадағалайды. Ал қажет деп тапқан жағдайда, түрлі қаржы механизмдерін пайдалана отырып (субвенция, дотация, т.б.) жергілікті қауымның бағдарламаларына әсер ете алады. Бұл жүйенің екінші бір ерекшелігі – Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы органдары заң бойынша рұқсат етілген мәселелерді ғана жүзеге асыра алады. Муниципалитет жеке автономиялық құрылым есебінде парламенттің берілген билігін ғана іске асырады. Муниципалдық басқарманың құқықтық негізін – статуттарды – парламент белгілеп береді.

Орталық үкімет пен муниципалитеттің өзара қарым-қатынасы заңмен белгіленеді.

Өмірдің барлық саласына бақылау қойып, алақандарында ұстаған  билік орындары жергілікті жердің мәселесін  шешуді де халыққа бергісі келмеді. Жергілікті өкілді орган – мәслихат (бұрынғы – Кеңес депутаттары) – халық билігі ретінде қалғанымен, шын мәніндегі билік тұтқасы ауылдарда – совхоз директорларында болса, аудандарда – аудандық партия комитеттерінің қолында болды.

Бірқатар елдерде барлық жергілікті мәселелерді шешу міндеті  Орталық үкіметтің өкілі болып  саналатын, жоғарыдан тағайындалған, бастықтың қолына беріледі. Ол әр жерде  әр түрлі аталады (губернатор, префект, комиссар, т.б.). Бұлар мемлекеттік  әкімшілктің бір құрамы болып табылатын жергілікті басқару аппараттарына жетекшілік етеді. Бұндай құрылым – тікелей мемлекеттік басқару деп аталады .

Өркениеті мемлекеттердің көпшілігінде жергілікті жұмыстарды муниципалдық органдар жүзеге асрыады. (Басқарудың муниципальды түрінің пайда болғанына 2000 жылдан асты. Рим мемлекетінің римдіктермен бірдей құқығы бар азаматтар орналасқан жерлер мен қалаларды «муниципия» деп атаған.) Бұл органдардың негізгі ерекшеліктері – халықтың сайлауы нәтижесінде басқарушылардың анықталуы және өздерінен жоғарғы тұрған мемлекеттк органға тікелей бағынышты болмауында. Нақтырақ айтсақ, олардың үстінен қарайтын ешқандай орган болмайды. Мысалы, Словакияның Муниципалды құрылымды  басқарудың құрылымы органы мемлекет тарапынан әділетсіздік көрсе, тікелей Парламентке шағымданады. Осындай сайланбалы басқарудың түрін муниципалдық, коммуналдық Кеңес немесе графство Кеңесі, т.б. деп атайды. Муниципалдық атқарушы органның басшысы (мэр, бургомистер, староста, т.б.) сайланған Кеңес мүшелерінің ішінен тікелей сайлау арқылы бекітіледі де өзінің қол астында жұмыс істейтін чиновниктер мен кеңесшілерді өзі тағайындайды.

Әрине, тікелей мемлекеттік  басқаруға қарағанда муниципалдық басқару – демократиялық қоғамға  жақындау. Бірақ мұнда да әкімшілік  атқару органы бар және оның жұмысының тиімділігі қаржы мүмкіндігіне тікелей байланысты.

Мемлекеттің территориялық  құрылымы

Мемлекеттік билігі таралатын  барлық жер (аймақ, өлке, қала, ауыл) –  сол мемлекеттің территориясы болып  табылады. Ал мемлекеттің территориялық  құрылымы – мемлекет пен оның территорясын құрайтын жеке бөліктердің арасындағы қарым-қатынасқа негізделеді. Бұл жерде мемлекеттің рөлін үкімет атқарса, территория құрайтын жеке бөліктердің қызметін облыстар, өлкелер мен аудандар т.б. атқарады. Бұның түрлері әр елде әр түрлі (провинция, департамент, қауым, т.б.).

Мемлекет өз қызметін тиімді жүргізу үшін әкімшілік-территиориялық бөліктер құрады. Солар арқылы үкімет өзінің билігін жүргізеді, жалпы  мемлекеттік саясатты жүзеге асырады.

Әкімшілік-территориялық  құрылымның географиялық құрылымнан үлкен айырмашылығы бар, себебі бұл жерде жергілкті биліктің жүйесін жасап, белгілі бір заңның нормасын белгілеу қажет, сонымен бірге олардың (жергілкті билік жүйесінің) өзінен жоғары тұратын билік деңгейімен және мемлекеттік басқару органымен ара қатынасын заңдастыру шарт. Әкімшілік-территориялық құрылымның өмірдік қажеттілігінен туғаны сөзсіз. Мемлекеттің территориясы кеңейіп, бір қаланың деңгейінен шыққан уақытта, сол шеткері жатқан жерлерге билік жүргізу мақсатында арнайы басқару органы құралады.

Патша немесе хан (монарх) шексіз билік құрып отырған кезінде  елдік әкімшілік-территориялық бөлінісі өте қарапайым болатын. Елді қандай бөліктерге бөлу қажеттігін патшаның өзі шешті және оның әрқайсысының басына өзінің басқарушыларын қойды.