Экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын iске асырудан күтiлетiн нәтижелер

    ^{Тас көмір мен қоңыр  көмір өндірудің  де экологиялық салдары  бар.қоршаған ортаның  эколргиялық жағдайына  негативті әсер ететін отын ресурстарының  басқа түрлерінің ішінен уран рудаларының  ірі кен орындарын  атап өтейік.}

                        ^{Жер  қойнауын  пайдалану  мен   қорғау  тәртібі   мен  мән   жайларын  реттейтін   және  олардың   рациональды , кешенді  пайдаланылуына  және  экологиялық   зардаптың   алдын  алуға   бағытталған   құқықтық  нормалар  бар.Табиғатты   қорғау  аясындағы   тау –кен  игеру   қызметі  Жер   қойнауы  және  жер  қойнауын  пайдалану  туралы  Қ Р заңымен   реттеледі.} 

1. ЖЕР-ТАБИҒИ РЕСУРС ЖӘНЕ ӨНДІРІС ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ  ІЛІМ

    Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс пен өндіргіш күштерінің қарқынды дамуы және халық санының өсу жағдайларында, табиғат пен қоғамның өзара әрекеттестік проблемасы ерекше зор маңызға ие болуда. Жаңа басталған ХХІ ғасырда бұл мәселе асқына түсіп, іргелі зерттеулер объектісіне және күрделі жалпы мемлекеттік міндетке айналып отыр. Қазіргі кезде дүние жүзінде табиғи ресурстардың зерттелуіне, пайдалануына,ұдайы өндірілуіне, әр түрлі теріс құбылыстардан қорғалуына, олардың пайдалы қасиеттерін бүгінгі және болашақ ұрпақтарға сақтап қалуына зор көңіл бөлінуде. Табиғатты пайдалану және ресурстарды үнемдеу мәселесі мемлекеттік саясат деңгеінде орын алып отыр.Табиғи ресурстар деп еңбек құралы, энергия, шикізат және материалдар көзі ретінде пайдаланудағы немесе пайдалануға жарамды табиғат заттарын атайды. Олардың пайдалануы, бірінші кезекте,адамның биологиялық тіршілігін қамтамасыз ететін қоғамның экономикалық мұқтаждығын қанағаттандыруға бағытталған. Бірақта бұл проблеманың бір шеті, екіншісі-осы табиғат күштерін адамның, оның қазіргі және болашақтағы ұрпақтарының игілігіне пайдалана білу. 
Табиғи рсурстарға бірінші кезекте ауа бассейні мен бүкіл қоршаған орта жатады(1-кесте). 
Толығырақ айтқанда аталған табиғи ресурстардың қатарына жер мен су, флора мен фауна да жатқызылады. Осылардың арасында, қоғамдық байлықтың сарқылмас қайнар көзі ретінде адамға пайдалы болған жер, оның қойнауы меншикізат ресурстары ерекше орын алады. 
Жер- адамның өмір сүруіне қолайлы биологиялық жағдайлар қалыптасқан, қойнауы мен биосференың саналуан байлығымен сипатталатын және еңбектіқолдануға мүмкіндік беретін адамның тіршілік мекені. Жердің осы ролін сипаттай отырып, XVII ғасырдағы көрнекті ағылшын ғалымы Уильям Петти: «Тұтыну құндары мен заттық байлықтың көзі тек еңбек қана емес. Еңбек –байлықтың атасы, ал жер оның анасы » деген екен. 
Жалпыхалықтық масштабта жер ұғымы планета бетін қамтиды. Дегенмен, жалпыға мәлім: Жер бетінің басым бөлігі 361,1 млн.км2 немесе 70,8%-тін алып жатқан Әлем Мұхиты астында, жер көлемі алты құрлықты қамти отырып, планетаның 149,1 млн.км2 немесе 29,2%-ті құрайды. Соңғысының 1/3 бөлігі таулы жерлер, 20%-тін шөл және 30%-тін орман алып жатыр. Жердің тек 10%-і ғана ауылшаруашылық алаптарға жатады. 
Жердің материя және табиғи ресурс ретіндегі қасиеттері, оның тек табиғат кешенінің басқа компоненттерімен – климатпен, су ресурстарымен, өсімдік және хайуанат әлемімен өзара әрекеттестік түрінде ғана тиісті маңызға ие болады. 
Жер осы кешеннің, демек жер бетінің, онымен шектес литосфераның, гидросфераның және атмосфераның, ас күрделі құрам бөлшектерінің бірі  
 

2. Қалдықтар

    Қалдықтарды қосымша шикізат ретінде тиімді пайдалану көптеген проблемалардың шешу жолдарын ашуға мүмкіндік туғызады. Қалдықтарды қайтадан колдану қоршаған ортаны қорғаумен, бастапкы материалдарды, электрэнергияны үнемдеумен, еңбек  ресурстарын босатумен байланысты көптеген мәселелерді шешуге жол  ашады. 
Кейде ойланбастан көптеген заттектер мен материалдар қалдықтарға жатқызыла береді, шын мәнінде оларды әр түрлі қажеттілікке немесе баска өндірістсрге шикізат ретінде қолдануға болады. Кезінде Д.И. Менделеев "Химияда қалдықтар болмайды, тек қана қолданылмаған шикізат болады" деп айтқан. Сонымен катар ол озат технологияның басты мақсаты пайдасыздан пайдалы өнім алуға бағытталған болу қажет деп те ескерткен.

    Сондықтан ішінара немесе толығымен кайта  өндеу арқылы қажетке жаратылатын  өндіріс пен тұтыну қалдықтарын  екінші реттік материалдық ресурстар  ретінде қарауға болады. 
Біздің халық шаруашылығымыздан жыл сайын шығатын қалдықтардың көлемі 1 миллиард тоннадай. Статистикалық мәліметтсрге сүйенсек біздің елде жиналған қатты өндіріс калдықтарының көлемі 20 млрд. т шамасында. Оның ішінде 5,2 млрд. т түсті металлургия өндірісінің меншігіне жатады (4 млрд. т — тау-кен өндірісінікі, 1,1 млрд. т байыту фабрикаларыныкі және 105 млн. т металлургиялық өндеу процестерінен шыққан қалдыктар). Сонымен қатар әр түрлі қоймалар мен кен байыту фабрикаларының түндырғыштарында көп мөлшерде сұйык қалдыктар жинақталған.

    Қалдыктардың 70-75%-і тау-кен өнді-рістерінен, 20%-і  байыту және қалғандары металлургия  көәіпорындарынан пайда болады. 
Қалдықтардың негізгі көлемі тау-кен қазбаларынан, металлургия, химия, мүнай және газ, ағаш, қағаз, қүрылыс материалдарын өндіретін өнеркәсіптерден және ауылшаруашылығы мен үй-жай шаруашылықтарынан шығып отырады.

    Өнеркәсіп қалдықтарының көбісінің құндылығы  едәуір, оны оларды дүрыс пайдаланғанда  білуте болады. Өндіріс қалдықтарын  пайдаға асыру мәселесі шешілетін  болса, ауылшаруашылығында пайдалануға  жататын біраз жерлерді босатуға мүмкіншілік туады. 
Егерде қалдықтар шаруашылық айналымға түсірілсе, олар қоршаған ортаны жақсартумен қатар, жердегі шикізат корын да үнемдейтіні сөзсіз. Өнеркәсіп өндірістері дүниежүзілік шикізат корының күрт елсулі азаюына әкелді.

    Ғалымдардың болжауы бойынша, қазіргі пайдалану  деңгейі сақталған жағдайда, мұнай  мен газдың коры 80-170 жылға, мырыш, никель, мыс коры 100 жылға, көмір кенін 1700 жылдай уакыт бойы ғана шығаруға жетеді. Табиғи ресурстардын коры шексіз еместігіне байланысты оларды кешенді түрде  пайдалануға ерекше көңіл аударып, атап айтқанда, аз қалдықты немесе калдықсыз  тсхнологияларды жасау және халықшаруашылығының  әртүрлі салаларыида шикізат  базасын қалдықтарды кеңінсн  пайдалану арқылы көбейту қажет. Түсті металлургияда негізінде  пайдалы элемснттердіц 2-3% ғана алынып, 97-98% пайдасыз нәрсе ретінде тасталынады. 
Маңызды шикізат қорына қалдықтардың ішінде күл мен қокысты жатқызуга болады. Осы күнды материалдың казіргі кезде 20%-тен аспайтын бөлігі ғана өңделінеді. Кул негізінде цементке толтырғыш ретіндс қолданыдады. Түтін газдарынан алынған 1,3 т қоңыр көмірдің күлі 1т цемснттің орнын толтырады. Қоңыр көмір күлінің күрамында 5-30% темірдің оксиді, 30% әк жөне едәуір мөлшерде коксталған көмірдің қалдығы бар екендігіне байланысты металлургияда оны темір концентратын алу үшін пайдалануға мүмкіндік бар.

    Қазақстанның  түсті металлургиясының шикізат  базасы ретінде тек күлді ғана емес, өндірілетін руданың құрамында  бірқатар металдардың мөлшері көптеген жылдар бойы мол жинақталган жүздеген миллион тонна шлактарды да пайдалану  кеңінен қарастырылуда. Геологиялык. барлау жасауға, тасымалдауга, рудниктер  және байыту фабрикаларын салуға қаражат  жұмсалмайтынына байланысты шлактардан алынғап металдардың өзіндік  құны рудадан алынғаннан бірнеше  есе төмен болады. 
Қазақстанның тусті жәнс кара металлургия саласындағы көптеген өнеркәсіптерден бөлініп шығатын газдар күкірт қышқылын алуға шикізат ретінде пайдаланылып келеді. Металлургия өнеркәсіптерінің құрамында күкірті бар газдардан алынған қышқылдың өзіндік кұны, сонымсн катар, 1 т өнімге жүмсалған қаржының үлсс салмағы табиғи шикізаттан өндірілген күкірт қышқылына қарағанда 2 еседей төмен. 
Кені бар шикізатты кешенді түрде пайдалануды мақсатқа ала отырып, Орталық жәнс Солтүстік Қазақстанда металлургиялык өндірістерінің калдықтарын колдану аркылы азот, фосфор жоне баска да минералдық тыңайткыштарды өндіруге бағытталған химия өнеркәсібі дамуда.

    Азот  тыңайтқыштарын алуға оттекті өндіргенде шыққан металлургиялық өнеркәсіп қалдықтары пайдаланылады. Сульфитті рудаларды  күйдіргенде бөлінген газдардан  алынған күкірт қышқылы аммоний суперфосфатын, сульфатын және гидросульфатын алуға қолданылады. 
Металл сынықтары өнеркәсіп калдықтарының ішінде ерекше назар аударуға тұратын калдыққа жатады. Өндіріс процестерінен шығатын металл сынықтарының жалпы көлемінің 67% кесінділерден, металл ұнтақтарынан, жоңқадан, табақша үлгілерден, 31%-ті амортизациялык сынықтардан, қалған 2%-ті қоқыстан алынғап металл қалдықтарынан түрады. 
Амортизациялық сынықтарға шығынға жіберген, істен шыққан жабдықтар, саймандар, бұйымдар және т. б. инвентарлар жатады. Мысалы, вагондар мен рельстердің 30 жыл, кемелердің 25 жыл, көпірлердің 100 жыл, автомобильдердің 10 жыл, электр қуатын жүргізу жолының қолдану мерзімі 50 жыл ғана. 

    Машина  жасайтын өнеркәсіптерде амортизациялык сынықтардың 55% технологиялық жабдықтар  мен саймандарды ауыстырған кезде  шығады. Өндірістегі металл қалдықтарыныи  өңдеуге жататын көлемі металдар мен ерітпе қоспаларының мөлшеріне  байланысты келеді. Қалдықтардың шығатын  негізгі көздерінс мсталдарды механикалық  өндеу, түрлі формаларға келтіру, құю процестері жатады.

    Металлургиялық  өнеркәсіптер тек металл сынықтары  мен қалдықтар шығаратын көз  ғана емес, сонымсн қатар олар негізгі  пайдаланушының қатарына жатады. 1 тонна  электрлік болат өндіруде 940 кг, 1 т мартен болатына 500 кг, 1 т шойын  алуға 20 кг-нан 700 кг-ға дейін металл сыныктары пайдаланылады. Металл сынықтарынан алынған болаттың құны рудадан алғаннан 60-70%-тей арзанға түссді.

    Шет елдерде ерекше назар алюминий жәие қаңылтыр банкілерін жинау мен өндеуге  аударылады. АҚШ-та кайтадан өнделіп  шығарылған алғашқы өнімдер алюминий ыдыстары болған. 1990 жылы жасалған 88 млрд. банкілердің 55 миллиарды, яғни 62,5% қайтадан өндеу арқылы қалдыктардан алынған. Қалдықтарды өндеу арқылы алынатын алюминий мен қаңылтыр банкілерінің мөлшері Ұлыбританияда 5%-тен, ал Батыс  Еуропа елдерінде 25% тен асқан емес, экономикалық түрғыдан карағанда, қолданылған  банкілерді өңдеп, кайтадан өнім алу  арзан түсетініне байланысты болашақта  осы жол кеңінен пайдаланылатынына  күмән жоқ деуге болады, себебі бастапқы шикізаттан өндіргеннен гөрі қалдыктардан банкілср шығарғанда 10 еседей аз мөлшерде энергия жүмсалады. 

    Өте қиын және де кідіртуге болмайтын  проблемаларға пластмасса мен әртүрлі  полимерлі материалдарды өңдеу  және қайтадан пайдалану жатады. Бұл  проблемалар жарым-жартылай шешілген, себебі оларды өңдеуден өткізу үшін алдымен  ұқыпты түрде сұрыптау және бөлектеу қажет. Сонан соң олар үгітіліп, жуылып, бөлініп болған соң, белгілі өнім түрлерін алуға пайдаланылады. Белгілі  анықталынған сипаттамасы болмаған ала-құла (әр текті) пластмассалар тек  төменгі сортты материалдар алуға  жұмсалады. Полиуретан мен жасанды  талшықтардан жасалған кейбір бүйымдарды кайтадан өңдеу өте қиынға түседі, биохимиялык ыдырауға түспейтін  болғандыктан олар көмуге де жатпайды, сондыктан қазіргі кезде орын алған шешімсіз проблемалардың бірі пластмассалық жарамсыз қалдықтар. Дүние жүзі бойынша жыл сайын 80 млн. тоннаның үстінде шығарылатын  пластмассалардың 70%-нен артығы автокөліктер аккумуляторлары мен азық-түлік  салатын ыдыстар түрінде калдықка айналып отырады.

    Соңғы 15-20 жылда пластмассалардың жаңадан  жетілдірілген түрлерін жасау максатында ғылыми-зерттеу жұмыстары карқынды түрде жүргізілуде. Негізгі мақсат мұнайдан өндірілетін әдеттегідей  арзан пластмассалардың орнына табиғи жағдайда биологиялық жолмен микрооргағшзмдердің  қатысуымен қоршаған ортаға залал келтірмейтін қосылыстарға ыдырайтын түрлерін алу. Осындай полимерлі материалдар  ауылшаруашылык дақылдарынан (жүге-ріден, картофельден, катты тағам қалдықтарынан) алынған крахмал немесе целлюлоза  мен полиэтилен қоспаларынан алынады. Биологиялық жолмен ыдырайтын полимерлерге химиялық синтез арқылы алынған синтетикалық полиэфирлер және микроорганизмдердің  катысуымен түзілгсн биополимерлер, биосахаридтср  жатады. Осындай жаңа материалдар  толығымен дымқылды жағдайда биохимиялық  жолмен ыдырайды және әртүрлі жағдайда қолдаланылады. Биоиолимерлерден негізінде  бірсыпыра өнімдер шығарыла бастады. Мысалы, бұрынғы полистиролдан жасалған жоңқалардың орнына амортизациялык буып-түюге арналған жоңқалар, орауыш қаптар, бір реттік әртүрлі ыдыс-аяктар, контейнерлер және т. б. жасалуда. 
 

1. Қалдықтарды өңдеудің маңызы

    Қалдықтарды қосымша шикізат ретінде тиімді пайдалану көптеген проблемалардың шешу жолдарын ашуға мүмкіндік туғызады. Қалдықтарды қайтадан колдану қоршаған ортаны қорғаумен, бастапкы материалдарды, электрэнергияны үнемдеумен, еңбек  ресурстарын босатумен байланысты көптеген мәселелерді шешуге жол  ашады. 
Кейде ойланбастан көптеген заттектер мен материалдар қалдықтарға жатқызыла береді, шын мәнінде оларды әр түрлі қажеттілікке немесе баска өндірістсрге шикізат ретінде қолдануға болады. Кезінде Д.И. Менделеев "Химияда қалдықтар болмайды, тек қана қолданылмаған шикізат болады" деп айтқан. Сонымен катар ол озат технологияның басты мақсаты пайдасыздан пайдалы өнім алуға бағытталған болу қажет деп те ескерткен. Сондықтан ішінара немесе толығымен кайта өндеу арқылы қажетке жаратылатын өндіріс пен тұтыну қалдықтарын екінші реттік материалдық ресурстар ретінде қарауға болады. 

    Біздің  халық шаруашылығымыздан жыл  сайын шығатын қалдықтардың көлемі 1 миллиард тоннадай. Статистикалық  мәліметтсрге сүйенсек біздің елде жиналған қатты өндіріс калдықтарының  көлемі 20 млрд. т шамасында. Оның ішінде 5,2 млрд. т түсті металлургия өндірісінің  меншігіне жатады (4 млрд. т — тау-кен  өндірісінікі, 1,1 млрд. т байыту фабрикаларыныкі  және 105 млн. т металлургиялық өндеу  процестерінен шыққан қалдыктар). Сонымен  қатар әр түрлі қоймалар мен кен  байыту фабрикаларының түндырғыштарында көп мөлшерде сұйык қалдыктар  жинақталған. Қалдыктардың 70-75%-і тау-кен  өнді-рістерінен, 20%-і байыту және қалғандары металлургия көәіпорындарынан пайда  болады. 
Қалдықтардың негізгі көлемі тау-кен қазбаларынан, металлургия, химия, мүнай және газ, ағаш, қағаз, қүрылыс материалдарын өндіретін өнеркәсіптерден және ауылшаруашылығы мен үй-жай шаруашылықтарынан шығып отырады. 

    Өнеркәсіп қалдықтарының көбісінің құндылығы  едәуір, оны оларды дүрыс пайдаланғанда  білуте болады. Өндіріс қалдықтарын  пайдаға асыру мәселесі шешілетін  болса, ауылшаруашылығында пайдалануға  жататын біраз жерлерді босатуға мүмкіншілік туады. 

    Егерде  қалдықтар шаруашылық айналымға  түсірілсе, олар қоршаған ортаны жақсартумен  қатар, жердегі шикізат корын  да үнемдейтіні сөзсіз.

    Өнеркәсіп өндірістері дүниежүзілік шикізат  корының күрт елсулі азаюына әкелді. Ғалымдардың болжауы бойынша, қазіргі  пайдалану деңгейі сақталған  жағдайда, мұнай мен газдың коры 80-170 жылға, мырыш, никель, мыс коры 100 жылға, көмір кенін 1700 жылдай уакыт  бойы ғана шығаруға жетеді. Табиғи ресурстардын коры шексіз еместігіне байланысты оларды кешенді түрде пайдалануға ерекше көңіл аударып, атап айтқанда, аз қалдықты немесе калдықсыз тсхнологияларды  жасау және халықшаруашылығының  әртүрлі салаларыида шикізат  базасын қалдықтарды кеңінсн  пайдалану арқылы көбейту қажет. Түсті металлургияда негізінде  пайдалы элемснттердіц 2-3% ғана алынып, 97-98% пайдасыз нәрсе ретінде тасталынады.