Несие мәні мен түрлері

     Ағымдағы  жағдайда банктер экономиканың айтарлықтай  жоғары және тұрақты кірістілігі  бар мынадай саласын: көлік және байланыс, өндіріс және электр энергиясын, газды және суды тарату, сондай-ақ ауылшаруашылығын кредиттеуді қолайлы санайды.

     Қазіргі уақытта банктер арасында неғұрлым сапалы, яғни жақсы кредиттік тарихы, өнімге орнықты сұранысы, дамыған  клиенттік базасы және тұрақты қаржы ағындары бар заемшыларды тарту мүмкіндігі үшін бәсекелестік айтарлықтай күшейгенін атап өту қажет. Оларды тарту және ұстап тұру үшін банктер кредиттік саясатты жұмсартуға және сыйақы ставкасын шамалы төмендетуге мәжбүр.

      II. Жеке тұлғаларды кредиттеу нарығы

     1. Бөлшек кредиттеу нарығын жандандыру  басым түрде банктердің тұтынушылық  кредиттеу сегментіндегі белсенділігінің  өсуі және халықтың тарапынан  тұтынушылық кредиттерге сұраныстың  ұлғаюы есебінен жалғасып отыр. Тұтынушылық сегменттегі өзінің белсенділігінің өсуін банктердің 57% мәлімдеді, сондай-ақ банктердің 40% ғана халықтың тарапынан тұтынушылық кредиттерге сұраныстың өскенін растап отыр (2-диаграмма). Банктер тұтыну өнімдерінің, оның ішінде заем тарту мақсаты көрсетілмеген айтарлықтай шамалы кредиттерді және автомобильдер сатып алуға арналған кредиттер беруге байланысты, өнімдердің ұсынысын біртіндеп қалпына келтіруде. Осылайша, тұтынушылық сегментте сұраныс пен ұсыныстың балансын қалпына келтіру үрдісі айқын байқалып отыр, ал банктер тарапынан сұраныстың өсуімен салыстырғанда ұсыныстың неғұрлым жоғары қарқыны өткен кезеңдерде халық тарпынан болған қанағаттандырылмаған сұранысты өтей бастады.

2-диаграмма.  Кредиттік сұраныстың өзгеруі  (тұтынушылық кредиттеу) 

     Ипотекалық  кредиттеуге қатысты айтатын болсақ, онда осы сегменттегі сұраныстың өсуін банктердің 30% жуығы мәлімдеді, ал сұраныс деңгейінің сақталуын респонденттердің 60% растады. Банктердің пікірі бойынша, осы сегменттегі тәуекел деңгейі сақталып отыр, сондай-ақ халықтың тарапынан ипотекалық өнімге сұраныстың аздап өскені байқалып отыр. Дағдарыс кезеңінде ипотекалық заемдар беруден бас тартқан бірқатар банк ипотекалық кредиттеу бағдарламасын жаңартты, бұл осы сегменттегі бәсекелестіктің біршама ұлғаюына алып келді (3-диаграмма).

     

3-диаграмма.  Кредиттік ресурстарға сұраныстың  өзгеруі (ипотека) 

     Халықтың  тарапынан кредиттерге сұраныстың қалыпты өсуінің қалыптасқан  үрдісіне қатысты күтулерге қатысты  айтатын болсақ, онда банктердің 67% алдағы тоқсанда ол бөлшек кредиттеу  нарығында жалғасады деп болжайды. Ипотекалық кредиттеуге қатысты болжамдар аса оптимистік емес – сұраныстың өсуі банктердің 32% ғана күтеді, ал ешқандай өзгерістерді болжамайтын респонденттердің үлесі 64% құрады.

     Бөлшек  кредиттеу нарының жандану тұрғысынан алғанда банк секторында «тәуекел тәбетінің» бұрынғы деңгейдегі қалып отырғанын атап өту қажет: ірі және орташа банктер неғұрлым тұрақты заемшылармен жұмыс істеуді қалады, оның ішінде жалақы жобалары шеңберінде. Сонымен қатар сауалнама нәтижелері банктердің заемшылардың қаржылық жай-күйінің нашарлауына байланысты тәуекелдің айтарлықтай өсуін күтпейтінін растап отыр, банктердің тек 5% ғана осы тәуекелге назар аударды. 

      2. 2010 жылғы  3-тоқсанда банктердің 30% кредит саясатын  тұтынушылық заемдарға қатысты  және банктердің 14% ипотекалық өнімдерге қатысты жұмсартты (4 және 5-диаграммалар). Бұл ретте банктердің 89% 4-тоқсанда кредиттеудің бағаға жатпайтын негізгі талаптарын (кредиттік лимиттер, кредитті өтеу мерзімдері, кепілмен қамтамасыз етуге қойылатын талаптар және т.с.) сақтауды болжайды және 90% баға талаптарын өзгертпеуді жоспарлап отыр. Ипотекалық заемдарға

4-диаграмма.  Кредит саясатынөзгеруі(ипотека) 5-диаграмма.  Кредит саясатының өзгеруі (тұтынушылық кредиттеу)

қатысты кредит саясатын жұмсарту банктердің 7% жоспарында бар, тұтынушылық кредиттерге қатысты оны аздап қатаңдатуды респонденттердің 20% жоспарлап отыр. 

     4. Тұтастай алғанда, банктер жылжымайтын  мүлік нарығындағы ахуалдың тұрақтанды  деп болжайды және болашақта  нарық баяу жанданады деп болжайды. Мәселен, респонденттердің 58% бағаның одан әрі құлдырайтынын күтпейді, ал 35% 4-тоқсанда бағаның шамалы өсетіні байқалады деп болжайды. Нарықты қалпына келтірудің негізгі себептері ретінде макроэкономикалық ахуалдың жақсаруы және елдегі іскерлік белсенділіктің аздап көтерілетіні көрсетіледі (6-диаграмма).

     6-диаграмма.  Жылжымайтын мүліктің орташа бағасының күтулері 
 

3. Тәуекелдер  картасы

     Банктердің  көпшілігі несие портфелінің  сапасы бұрынғы деңгейде қалатынын  болжайды. Сонымен бірге, оптимистік бағалауды қолдайтын респонденттердің үлесі де айтарлықтай. Банктердің күтуі былайша бөлінді:

     - Респонденттердің 63% жуығы жиынтық  несие портфелінің сапасы өзгермейтінін  болжайды, 28,5% оның жақсаратынын  күтеді;

     - Корпоративтік заемдар портфеліне  қатысты банктердің 67% өзгерістерді болжамайды, оптимистік күтулерді респонденттердің 24% жуығы растайды;

     - Банктердің 75% пікірі бойынша бөлшек  портфельдің сапасы бұрынғы деңгейде  қалады, респонденттердің 19% ғана оптимистік  бағалауды болжап отыр.

     Банктер кредиттеудің барлық сегменттері бойынша несие портфелінің сапасын одан әрі сауықтыру мақсатына проблемалы заемдарды қайта құрылымдау бойынша жұмысты белсенді жүргізуде. Бұл ретте борыштық жүктемені төмендету бойынша құралдардың мынадай барлық жиынтығы пайдаланылады: мерзімі өткен борышты өтеу бойынша кейінге қалдыру, айыппұл санкцияларын қолданбау, кредиттің жалпы  мерзімін ұзарту және төлемдер кестесін өзгерту, банк алдындағы борышты қайта қаржыландыру, оның ішінде банктің заемшыдан қосымша кепілмен қамтамасыз етуді бақылдауы арқылы.

     2010 жылғы 3-тоқсанның қорытындылары  бойынша банк секторы үшін  тәуекелдің неғұрлым маңызды  факторы мерзімі өткен берешектің  жоғары деңгейі болып отыр: осы  фактордың маңыздылығының өсуін  респонденттердің жалпы санының  34% атап өтті  
(7-диаграмма).

     Теңге бағамының тұрақтылығы және банк секторындағы өтімділіктің артық шығуы  валюталық тәуекелді және өтімділік  тәуекелін төмендетеді.

     Банктер үшін қорландырудың басым көздері  заңды және жеке тұлғалардың салымдарын тарту (тиісінше респонденттердің 70% және 57%) және алынған пайданы қайта инвестициялау (банктердің 41%) болып табылады.

     2010 жылғы 3-тоқсанда банктердің сыртқы  міндеттемелерді өтеуі сыртқы  борышты ішкі міндеттемелермен  ауыстыру (шамамен 84%) және активтер мен резидент еместерге талаптарды іске асыру арқылы ресурстар тарту (10% астам) есебінен болды.

     

     7-диаграмма  Банктердің кредит тәуекелін қабылдауы¹⁰  

     Келесі 12 ай ішінде сыртқы борыш, банктердің жоспары  бойынша, а) оны ішкі міндеттемелермен ауыстыру (шамамен 33%), б) ішкі активтерді іске асыру (30% жуық), в) активтер мен резидент еместерге талаптарды іске асыру (35% жуық) және г) сыртқы капитал нарығында қаржыландыруды тарту (барлығы 2%)¹¹ есебінен өтеледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. Қазақстан Республикасының несиені дамыту жолдары  

3.1. Қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдар кезеңiне арналған мақсаттары мен мiндеттерi. 

     Қазақстанның  ТМД және Орталық Азияда қаржы  секторында өңiрлiк көш басшылыққа қол жеткiзуi үшiн 2007-2011 жылдар кезеңiнде  бiрiншi кезеңде негiзгi күш Қазақстанның қаржы секторын нығайтуға, оның тұрақтылығын арттыруға, кәсiпорындар мен халықты қаржы секторының қызметтерiмен қамтуды кеңейтуге, оның жеке сегменттерiн одан әрi дамытуға бағытталады, бұл iшкi нарықта қазақстандық қаржы ұйымдарының көзқарасын күшейтедi және өңiрде және ауқымды өңiр экспансиясында қаржы тарту орталығы ретiнде оның қалыптасуына түрткi болады.

     Осыған  байланысты, қазақстандық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлердiң бiрi бола тұрып, бәсекеге қабiлеттiлiктi арттыру мәтiнiнде  қаржы секторының ролi едәуiр кең және Қазақстанда экономикалық қатынастарды жаңғыртуға маңызды қатысушылар көзқарасы жағынан анықталуы тиiс.

     Осылайша, қазақстандық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн  арттыру және ұзақ мерзiмдi қаржы  секторын iске асыру жөнiндегi стратегиялық мәселелер мәтiнiнде республиканың қаржы секторын одан әрi дамыту 2007-2011 жылдар кезеңiнен бастап мыналарға бағытталады:

• қаржы секторының және оның институттарының тұрақтылығы мен қалыптылығын арттыру;
• қаржы секторы қызметтерiнiң және олардың қол жетiмдiлiгi сапасын арттыру;
• өтiмдi қор нарығын және оның құрауыштарын қалыптастыру;
• қаржы секторын реттеу стандарттарын арттыру;
• қаржылық қызметтер нарығында бәсекеге қабiлеттiлiктi арттыру мақсатында қаржы секторын ырықтандыру.

    Бұдан басқа, қаржы секторында адал бәсекелестiктi дамытуға, сондай-ақ қаржы қызметтерiн тұтынушылардың заңды құқығы мен мүдделерiн қорғауға бағытталған қаржы ұйымдарын монополияға қарсы реттеудi жетiлдiру орынды болып табылады.     

 Мемлекеттiк  саясаттың тиiстi шараларын iске  асыру арқылы қойылған мәселелердi шешу қаржы секторының экономика субъектiлерiнiң iс-әрекетіне маңызын және әсерін артуы тиіс.

     Қазақстан Республикасының қаржы секторын одан әрi дамыту, оның құрауыштарының тиiмдiлiгiн  арттыру Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 1 наурыздағы "Қазақстанның әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiру стратегиясы Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпiлiс жасау қарсаңында" Қазақстан халқына Жолдауында белгiленген республиканың әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiруiн қамтамасыз ету жөнiндегi мәселенi iске асыруда маңызды құралдардың бiрi болып табылады.

     Осыған  байланысты қазақстандық экономиканы  дамытудың негiзгi бағыттары мыналар  болып табылады:

• Қазақстанның iшкi экономикалық жүйелерiн жаңғырту; 
• Қазақстанның өңiрлiк экономикалық көш басшылығын және оның ТМД және Орталық Азияның бизнес-орталығы ретiнде қалыптасуын қамтамасыз ету;
• республиканың экспортқа, оның iшiнде қаржылық қызметтердiң экспортына да, бағдарлануын арттыру.

Тиiсiнше, қаржы секторын дамытудың Үкiмет көрiнiсi "Қазақстан Республикасының ТМД және Орталық Азия өңiрлерi шеңберiнде қаржы ағынын тиiмдi қайта бөлудi қамтамасыз ететiн өңiрдiң негiзгi қаржы орталығы ретiнде қалыптасуы" болып табылады.

     Ұзақ  мерзiмдi перспективада қаржы секторын дамытудың көрiнiсiн iске асыру қаржы секторының жеке сегменттерiнiң көш басшы өңiрлiк ұстанымға қол жеткiзу есебiнен қамтамасыз етiлуi мүмкiн.

     Қазақстанның  бағалы қағаздар нарығының ТМД және Орталық Азиядағы ең өтiмдi және қол  жетiмдi нарық ретiнде қалыптасуы; Қазақстанда валютаның негiзгi түрлерi бойынша ең өтiмдi валюта нарығын қалыптастыру қазақстандық қаржы институттарының ТМД және Орталық Азия өңiрлерiнiң қаржы ресурстарына мұқтажын қамтамасыз етуге қабiлеттi iрi өңiрлiк қаржы ұйымы ретiнде қалыптасуы, сондай-ақ қазақстандық кәсiпорындардың инвестициялары мен мүдделерiн өңiрлiк нарықтарға алып шығу және қолдау;

     Қазақстан қаржы секторының көрсеткiштер бойынша  экономикалық жағынан дамыған стандарттарға  қол жеткiзуi; тұрақтылық, қалыптылық, айқындылық, сондай-ақ ТМД мен Орталық Азияда деңгейi, сапасы және қаржы өнiмдерiнiң әртүрлiлiгi жағынан көш басшы болуы. 
Бұл ретте, Қазақстанның Дүниежүзiлiк сауда ұйымына кiруi қарсаңында тұрақты ұстанымды сақтау және шетел компаниялары келген жағдайда қаржы институттарының бәсекеге қабiлеттiлiгi маңызды мәселелердiң бiрi.

     Қаржы секторын дамытудың ұзақ мерзiмдi көрiнiсiн iске асыру жөнiндегi Үкiмет жоспарларын  жүзеге асыруға жүйелi орта мерзiмдi жоспарларды iске асыру арқылы қол  жеткiзiледi, оның бiрiншiсi Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы болып табылады.

      

3.2. Кредиттік мекемені дамыту мен кредиттік бюроны құру  

 Банк  секторын одан әрi дамыту, сондай-ақ  Қаржы секторын дамыту тұжырымдамасының  мақсаттары мен мiндеттерiн iске асыру мақсатында банк қызметi саласында мынадай iс-шаралар жүргiзiлдi: 
     1. Шағын бизнес пен микробизнестiң көлеңкеден шығуын ынталандыру мақсатында кредиттiк мекемелердi дамыту шеңберiнде банктерден, банк қызметiнiң жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардан және микрокредиттiк ұйымдардан тұратын кредит берудiң үш деңгейлi жүйесi жасалды, олардың қызметiн регламенттейтiн қажеттi заңнамалық актiлер қабылданды. 
     2. Микрокредиттiк ұйымдар жүзеге асыратын операциялар лицензияланатын қызмет түрлерiнен алып тасталды, мұның өзi микрокредит берудi дамытуға оң түрткi болды. 
      3. Банктiк қызметтер нарығындағы бәсекелестiктiң деңгейiн арттыру үшiн банктiк емес ұйымдарды реттеу жүйесiн ырықтандыру жөнiнде iс-шаралар өткiзiлдi, олар тұтастай алғанда олардың қызметiне, оның iшiнде лицензиялау, бөлiгiнде шамадан тыс мемлекеттiк ықпалды төмендету мәселелерiн көздейдi. Банктердiң филиалдарын, резидент банктердiң өкiлдiктерiн, резидент емес банктердiң өкiлдiктерiн ашуға Агенттiктiң (мiндеттi түрде хабарлау шартымен) алдын ала келiсiмiн беру рәсiмдерi жойылды, мұның өзi оларды ашудың рәсiмдерiн оңайлату болып табылады. 
     4. "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне лицензиялау және шоғырландырылған қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 23 желтоқсандағы Заңы әзiрленiп, қолданысқа енгiзiлдi. Осы Заңда банкке және онымен байланысты конгломераттың басқа да қатысушыларына әсер ететiн тәуекелдердi шектеу үшiн "банк конгломератын" реттеу енгiзiлдi, банктiң iрi қатысушысы және банк холдингi мәртебесiн алуға, оның iшiнде iрi қатысушының және банк холдингiнiң меншiктi құрылымының айқындылығына қойылатын талаптар күшейтiлдi, банктiң және банк холдингiнiң инвестициялық қызметi шектелдi, шоғырландырылған қадағалау туралы Заңның ережелерiн iске асыру үшiн қажеттi заңға тәуелдi нормативтiк құқықтық актiлер қабылданды. Бұл шаралар банк секторының және тұтастай алғанда Қазақстан қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге себепшi болады. 
     5. Банк жүйесi қызметiнiң айқындылығы мақсатында Банк қызметiнiң ашықтығын арттыру мәселелерi бойынша ынтымақтастық және өзара iс-қимыл жасау туралы меморандум әзiрленiп, банктерге қол қоюға ұсынылды, мұнда банктiң нақты меншiк иелерi туралы, банк бақылайтын ұйымдардың тiзбесi туралы, банктiң аффилиирленген тұлғалары және олармен жасалатын мәмiлелер туралы, банк бизнесiн дамытудың жақын арадағы бес жылға арналған стратегиясы туралы ақпаратты банктердiң ашуы  көзделедi.