Несие мәні мен түрлері

     Монополияға дейінгі капитализм кезеңінде коммерциялық несие өндіріс пайызының және тауарларды өткізудің үздіксіздігін қамтамасыз ете отырып, несиелік жүйенің негізі болды.

     Қазіргі уақытта фирмалар өз өнімдерін өткізудің  бұл формасын төлемді кейінге  қалдыра отырып, сатуды белсенді қолданады. Бұл ұсақ және орта фирмалардың төлем қабілеттілігінің шамалығымен, тауарлар құнының өсуімен, банктік қарыз алуды қиындататын несиелік шектеулермен түсіндіріледі.

     Коммерциялық  несие Жапонияда және Францияда  кең таралған. Жапондық кәсіпорындар балансының жалпы сомасында коммерциялық талаптар мен міндеттемелердің үлесі орта есеппен 30 % -ға жетеді, француз фирмаларынікі 20-25 %. Олардан кейінгі орында ағылшындық, американдық және германиялық компаниялар. Төлеуді кейінге қалдыруды тек қаржылық мүмкіндігі шектеулі ұсақ фирмалар ғана пайдаланбайды, сонымен қатар кредитор және қарыз алушы ретінде бола отырып, едәуір қаражаттарды және банктік несие ала алатын ірі компаниялар да пайдаланады.

     Коммерциялық  несиенің сақталуының себептерінің бірі – тауарлардың ұдайы жеткізілуін  талап ететін кәсіпорындардың экономикалық байланыстарының үнемі ұлғаюы және жетілдірілуі болып табылады.

     Басқа да несие формаларының жедел өсуіне байланысты коммерциялық несиенің рөлі мен оның көмегінің абсолютті  шамада ұлғаюына қарамастан қысқарып кетті.

     Батыстың  экономикалық әдебиеттерінде “коммерциялық несие” терминімен банктің коммерциялық мақсаттарға беретін қарыздары түсіндіріледі. Жұмыс істеп жатқан капиталисттердің бір – біріне таурларды төлемді кейінге қардыру шарттарымен сатуы коммерциялық фирмааралық несие деп аталады. К. Маркстің айтуы бойынша, әрбір жұмыс істеп тұрған капиталист “ бір қолымен несие береді және екінші қолымен несие алады”. Сондықтан жекелеген кәсіпорын тұрғысынан алғанда, коммерциялық несие төлеуді кейінге қалдыру шартымен, сатып алушыларға қойылған тауарлар және осындай шартпен жабдықтаушылардан алынған тауарлар арасындағы айырмашылық ретінде анықтауға болады. Кейбір экономисттер несие көлемін анағұрлым анықтау үшін тауарларды жеткізу кезінде қолданылатын аванстық төлемдерді де ескеру керек деп есептейді.

     Коммерциялық  несиенің ерекшелігі мынада: қарыз  келісімі – аясы тар мақсат емес, ол сатып алу – сату келісіміне қосақталып жүреді. Қарыз келісімі тауарлардың өткізілуін жеңілдетеді. Төлемді кейінге қалдыру мерзімі  жабдықтаушы мен сатып алушы  арасындағы сауда келісімі жасалған уақытта анықталады. Әдетте төлеуді кейінге қалдырудың ең жоғары мерзімі 90 күнге белгіленеді. Төлемді кейінге қалдыру тауарлардың түріне және басқа факторларға (мысалы, азық – түлік тауарларын төлеу қысқа мерзім ішінде жүзеге асырылады) байланысты. Төлемді кейінге қалдыру кезеңін ұзарту сатып алушы мүддесіне сай келеді, оны өткізілетін тауарлар бағаларының төлемдерімен салыстыруға болады.

     Несиенің  бұл формасын таңдаудың басқа  факторы бәсекелестік кезінде мәнді  рөл атқаратын оның құны болып табылады. Коммерциялық несие бойынша мөлшерлеме ақша нарығының мөлшерлемелеріне ілесіп отырады, бірақ анағұрлым жоғары деңгейде белгіленеді. Коммерциялық несие қазіргі уақытта несиенің басқа формаларынан жеке өмір сүрмейді. Несиенің негізгі екі формасының байланысы банкте қарыз міндеттемелерін есептеу мысалында көрінеді. Тауар өткізуді мақсат еткен алғашқы мәміле вексель арқылы банкте басқа сападағы несиелік мәмілеге айналады, оның негізінде қарыз капиталының қозғалысы жатыр. Банкте вексельдерді есептеу мүмкіндігі коммерциялық несиенің көмегімен ұлғайтылады, жабдықтаушылар банкте вексельді оның төлем мерзімі жеткенге дейін қиындықсыз есептете алатынын біле отырып, өз клиенттеріне ынталы түрде төлемді кейін жүргізуді ұсынады, яғни вексельді есептеу механизмі кәсіпорындардың сатып алушыларға төлемді кейінге қалдыруды ұсынуда шектелген мүмкіндіктерін кеңейтеді.

     Соңғы он жылдықта несиенің екі формасының арасындағы өзара байланыс нығайып  келеді. Банктік несиені коммерциялық несиемен салыстырғандағы артықшылық күшейе түсуде. Коммерциялық несие көбіне бағынышты рөл атқаруда, өйткені онда банктік мекемелердің қызмет ету ережелерінің өзгерістері көрінеді.

     Коммерциялық  несиенің артықшылықтарымен қатар, кемшіліктері де бар. Уақыт шектеулігі, өлшемдер, қозғалыс бағыты тәрізді белгілі кемшіліктерден басқа төлемді белгілі – бір дәрежеде кейінге қалдыру мәжбүрлік сипатына ие болады; тауарларды төлеу мерзімі жиі бұзылады; жабдықтаушылар сатып алушылардың қаржылық жағдайы туралы әр уақытта жақсы хабардар болмайды, ал бұл олардың шаруашылық қызметі үшін  белгілі – бір тәуекел туғызады. Төлемді кейінге қалдыру – банктік сфераның ықпалынан күшті әсер көреді(атап айтқанда, ол жабдықтаушы оңай түрде банкте вексельді қаншалықты есептете алатынына байланысты). Көрсетілген кемшіліктер коммерциялық несиенің рөлін төмендетеді.

       Коммерциялық несиенің банктік  несиеден айырмашылығы:

• қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті сатумен айналысатын кез – келген заңды тұлға бола алады;
• коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі
• қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
• коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
• қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңдық түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына қосылады.

     Коммерциялық  банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Олар мынадай  белгілеріне байланысты жіктеледі:

     І. Қарыз алушылар категорияларына  қарай:

     1. Қаржылық институттарға берілетін  несиелер:

           - мақсатты қорларға

           - банктерге

           - қаржы – несиелік мекемелеріне

     2. Қаржылық емес агенттерге берілетін  несиелер:

           - өнеркәсіп салаларына

           - ауыл шаруашылығына

• саудаға
• дайындау ұйымдарына
• жабдықтау – сату ұйымдарына
• кооперативтерге
• жеке кәсіпкерлерге

3. Тұтыну  мақсатына берілетін несиелер.

ІІ. Мерзіміне  қарай:

          -  қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін )

               - орта мерзімді ( 1 жылдан 3-5 жылға дейін )

                    - ұзақ мерзімді ( 3-5 жылдан жоғары )

     ІІІ. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай

- негізгі  қорға жұмсалатын

- айналым  қаражатына жұмсалатын

IV. Қамтамасыз дәрежесіне қарай:

1. Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер;
2. Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес ⁴, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1 – санатты күмәнді, 2 – санатты күмәнді, 3 – санатты күмәнді, 4 – санатты күмәнді, 5 – санатты күмәнді.
3. Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен ссудалар шотына жазылған несиелер.

     V. Валютамен берілуіне қарай:

• ұлттық валютамен
• шетел валютасымен

VI. Қайтарылу дәрежесіне қарай:

      Қамтамасыз  етілген:

      -  кепілхатпен

      -  кепілдемемен

                -   кепілдікпен

           Сақтандырылған.

     VII. Берілу шартына қарай:

1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін несие.
3. Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несие формасы
4. Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін банкаралық несие түрі.
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа мерзімді несие.
6. Банкаралық несие – банктердің бір – біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
8. Лизингтік несие – құрал – жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін несие.
9. Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
10. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген төлем қабілеті жоғары клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.

 

VIII. Несиелеу объектісіне қарай:

• меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға
• материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына
• сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен импорттауға
• азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар және т.б. мүліктер алуына.

 
 

     2.Тұтыну  несиесі – бұл тұрғындарға  тұтыну тауарларын сатып алу  және тұрмыстық қызметтерді төлеу  үшін коммерциялық және банктік формада берілетін несие.

     Тұтыну  несиесінің негізгі міндеті –  тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан  – тауар айналымының ұлғаюымен  несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік, әсіресе қазіргі уақытта нарықтың тауарлармен толығу жағдайында көрінеді.

     Несиенің  бұл түрін әр түрлі елдерде салыстыру, оның дамуының әр түрлі деңгейін көрсетеді. Италия мен Жапонияда тұрғындардың жалпы қарыз сомасының қатынасы осы елдердің ЖІӨ - не 10 % деңгейінде, ГФР және Францияда 30 %, ал Ұлыбритания мен АҚШ – та 60 % астам⁵.   Тұтыну несиесі негізінен, қымбат тұратын тауарларды сатып алу кезінде: автомобильдерді, электр тұрмыстық құралдарды, жиһаздарды және т.б. пайдаланылады. Тауар бағасы қымбат болған сайын, тұтыну несиесі де жиі қолданылады. Капиталисттік елдерде несие көлемінің жартысынан көбі автомобильдерді сатудың үлесіне тиеді. Қалған тауарлар көбінесе қолма – қол төлеу шартымен сатылады.

     70 жылдардан бастап, бірқатар елдерде  жеке тұлғаларға тұрақты несиелер  ашу тәжірибесі кең таралды.  Бұл жерде айтылатын нәрсе,  тауарларды сырттай каталогтардың  көмегімен немесе ірі әмбебаптардан сатып алатын алушылар туралы болып отыр. Тұтыну несиесінің бұл түрінің мақсаты – клиенттерді жоғалтпай сақтап қалу және оларды көбейту, сонымен қатар сәйкесінше фирманың сауда айналымын ұлғайту.

     КСРО  – да тұтыну несиесі 60 – 70 жылдары дамыды. Несие ұзақ қолданыстағы тұрмыстық заттарды сатып алу үшін 1 – 2 %  жылдық мөлшерлемемен 6 – 24 айға берілді.

     Тұтыну  несиесі жеке тұлғаларға ұзақ мерзімді банктік қарыз формасында тұрғын үй алуға және салуға берілуі мүмкін. Қазақстанда осы үшін мамандандырылған Мемлекеттік тұрғын үй құрылыс банкі құрылған.

     Жаңа  тұрғын үй саясатының Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес азаматтарға қызмет көрсету  үшін Мемлекеттік тұрғын үй құрылыс  банкінде қарыз – жинақ шоттары  ашылады. Қарыз – жинақ шоттарын құрылысты бастауға, аяқталмаған құрылысты жалғастыруға, жарналарды жинақтау мен тұрғын үй сатып алуға және осы мақсаттарға жеңілдік несиелерін беру үшін пайдаланылады.

     3. Ипотекалық несие – жылжымайтын  мүліктерді : жерді, тұрғын үй  және өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.