Коммерциялық банктердің несие саясатының теориялық негіздері

      Қазіргі өзара төлем проблемалары өткір  тұрған жағдайда, кәсіпорында ақшаның  болуы оның жұмысының пайдалы  екендігін білдірмейді. Есеп беру нәтижесі бойынша ұйым жеткілікті рентабельді  саналса да, айналым қаржысынан қатты  тапшылық көруі мүмкін. Ал ол контрагенттерге, соның ішінде банктерге төлем  жасай алмай, ақыры, банкртқа ұшыратуы мүмкін. Мұның себептері әр түрлі. Оның ішінде тауардың жөнелтілуі мен  сатып алушыға есепайырысу құжаттарын көрсетуге қарай өткізуден түсетін  түсімді анықтау тәсілі бар. Және ақша қозғалысы мен пайда түсіруге әкелетін тауарлар қозғалысының уақыты сәйкес келе бермейді. Кірген ақшаның  шыққан ақшадан артып кету және осы  кезде алынған пайданың көлемі де әр түрлі болады.

      Ақша  қозғалысына талдау жасау үш бағыт  бойынша жүргізіледі: ағымдық, инвестициялық  және қаржылық қызмет.

      Ағымдық қызметте ақшаның кіруі негізінен тауарлар мен өнімдерді сатудан, жұмыс пен қызмет көрсетуден, сатып алушылардың аванстарынан, қысқа мерзімді несиетер мен қарыздардан түскен түсім есебінен жүреді. Ал ақшаның шығуы жабдықтаушы шоттарын  төлеу, еңбекақы, арнаулы қажеттіліктерге аударылымдар, бюджеттен есеп айырысу, қысқа мерзімді несиетер мен қарыздарды жабу және олардың пайызын төлеу түрінде жүреді.

      Инвестициялық қызметте ақша негізгі құралдар мен басқа да мүліктерді сатудан, ұзақ мерзімдік қаржылық инвестицияның үлестері мен пайыздарынан келеді, ал ақшаның шығуы мәшинелерге, жабдықтар мен көлік құралдарына төлеумен және құрылысты мерзімді қаржылық инвестиция жасаумен және ұзақ мерзімді бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен пайыздарды төлеумен тікелей байланысты.

      Қаржылық  қызметте ақшаның  кіруі мен шығуы ұзақ мерзімді несиетер мен зайымдарды алуға және оларды жауып, пайызын төлеуге, қысқа мерзімді бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен пайыздарды алу мен төлеуге, бюджетпен есепайырысуға (салықтар мен айыппұлдар) байланысты. Сонымен бірге, ақшаның кірісі мен шығысының басқа да көздері, бағыттары бар. Ол – бюджеттік және басқа мақсатты қаржыландыру, көмек ретінде түскен ақшалар, есептегі сомаларды, төлемдерді аударуға арналған басқа да түсімдер. Ақша шоттары бойынша барлық айналымдар талдау жасаудың обьектісі болып табылады. Талдау жасаудың екі тәсілі қолданылады: тікелей және жанамалай. Тікелей тәсілдегі ең басты нәрсе – түсім. Жұмыстың бағыттары бойынша ақшаның кіруі мен шығуын және оның мөлшерін есеп беру күніне есептейді. Бұл тәсіл кәсіпорын шотындағы ақша қозғалысына мұқият талдау жасаса, нәтижесінде өтімділік дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.

      Қызмет  түрлері бойынша ақшаның кіруі  мен шығуы, сондай-ақ ақшаның түсуі  мен жіберілу құрылымына талдау жасалады. Ақшаның кіруінен шығуының басым  болуы жағымсыз көрініс болып  саналады. Ал бос ақша инвестиция жасау  үшін жеткілікті болса, қалыптасқан  жағдайды дұрыс деп айтуға болады.

      Алайда, тікелей тәсілде пайда (шығын) ақша көлемінің өзгерісі көрсетілмейді. Оны жанама талдау тәсілі толықтырады. Мұнда басты негізге алынатын да – пайда. Ол өзіне ықпал ететін, бірақ мекеме ақшасының көлемін  өзгертпейтін табыстар мен шығындардың  есебінен түзіледі.                

      Мысалы, негiзгi құралдардың амортизациясын есептеу ақша көлемiнде қамтып көрсетiлмейдi, бiрақ амортизация сомасын өнiмнiң (жұмыстың, қызмет көрсетудiң) өзiндiк құнына қосу, әсiресе, жедел амортизация тәсiлiн қолданқанда, кәсiпорын пайдасының азаюына алып келедi. Сондықтан таза пайданы осы көлемге көбейткен жөн. Егер кәсiпорын тауарды жөнелту сәтiнен бастап түскен табысты анықтау тәсiлiн қолданса, табысты тезiрек табуқа болады. Бұл да – ескеретiн жай. Бухгалтерлiк есеп принциптерiне сай кiрiс пен шығыс, нақты ақша қозғалысына қарамай, олардың есептелген уақытында ғана ескерiледi. Осы себепке байланысты  кейiнге қалдырылған төлемдердiң болуы пайданы түзетудi талап етедi. Олар есептелген өнiмнiң өзiндiк құнына қосылған (немесе қаржылық нәтижеге жатқызылған ), ал ақшаның нақты шығысы жоқ. Бұдан басқа, пайдамен бiрге қарызға алынған қаржының да ақшаны көбейту көздерiнiң бiрi екенiн үмытпаған жөн.

      Бұдан әрi ақшаның түсiмi мен оның шығысын болжап (бiр айға немесе тоқсанға), сондай-ақ ақшаның таза артығын  (немесе тапшылығын) есептеу қажет. Егер қалдық тиiстi мөлшерден төмен болса, онда кәсiпорын қысқа мерзiмдi несие алады. Егер ақша қалдығы оңтайлы мөлшерден бiраз жоғары болса, онда оларды бағалы қағаздар сатып алу үшiн инвестиция жасауға мүмкiндiк және қажеттiлiк пайда болады. Ол дивиденд пен пайыз түрiнде табыс әкеледi.

      Клиенттiң несие төлеу қабiлетiнiң деңгейi туралы тұжырым соңғы үш жыл iшiндегi ақша қозғалысына жасалған талдау деректерiнiң негiзiнде жасалады. Тұрақты қуатты немесе жеткiлiктi ақша қозғалысы клиенттi несие төлеуге қабiлеттi клиент ретiнде бағалауға және оның болашақтағы қаржылық жағдайына болжам жасауға мүмкiндiк бередi. Ақша қозғалысының жағымсыз көлемi немесе оның алдағы уақыттағы тұрақсыз сипаты клиенттiң несие төлеу қабiлетiнiң жоқтығын және онымен несиетiк қатынас орнатудың қажет еместiгiн көрсетедi.                               
 

       ҚОРЫТЫНДЫ  

      Соңғы жылдары заңды тұлғалармен несие  бизнесі төлемсіздік тәуекелінің  өсуімен және несиеорлар үшін туекелдің  арта түсуімен  ерекшеленеді. Сондықтан  әрбір нақты мәміле бойынша төлемсіздік  мүмкіндігін дәл анықтай неғұрлым маңызды міндет болып табылады. Оны  шешу үшін фирманың несие қабілетін  жан-жақты ұзақ мерзімді тексеру  қажет.

      Теориялық тұрғыда мұндай тексеру жалпы  фирманың экономикалық көрсеткіштерін ғана емес, бүкіл оың бөлімшелерінің көрсеткіштерін қамтуы тиіс. Бұдан  басқа, фирманың жай-күйіне талдау жасау  әр түрлі ақпарат көздеріне негізделуі қажет. Шешім қабылдаған кезде мәліметтерді өңдеудің қазіргі заманғы әдістері мен компьютерлік бағдарлама қолдануы қажет.

      Несие мекемелері несие қабілетін талдау әдістерін жетілдіруді қажетсінеді. Болашақта әр түрл профильдегі ең көп мәліметтер санын несие қабілетін  бірыңғай талдауға салу айрықша маңызға  ие болады.талдауға қажет өңделетін  ақпараттың көлемі қосымша қиындықтар тудырады. Оларды тек мәліметердің ірі бөлігін өңдеудің статистикалық  және электрондық әдістерін енгізу, әрі одан әрі жетілдіру жолымен  жеңуге болады. Сондай-ақ бұл процесте шағым банктердің артта қалып  отырғанын атап кету орынды.

      Экономикалық  көрсеткіштермен қатар клиенттің  ағымдағы жай-күйі мен болашағы туралы критерий де үлкен маңызға ие. Сол  себепті бұл арада ақпараттың базасын кеңейту қажет, бұл банктің  фирма туралы қосымша сапалы ақпарат  алуына көмектеседі.

      Клиенттерге қызмет көрсетіліп кеңес берілетін, несиетік өтінімдерге маркетинг  жүргізіп, өңдейтін интеграцияланған несие бөлімдерін құру тиімділікті  арттырудың көзі болар еді. Бөлім  ішінде коммуникацияны жетілдіру арқасында  мұндағы жұмыс тығыз кооперациялану жағдайында жүреді, ал бұл артық  мәліметке жол бермей аз шығынмен көп ақпарат алуға мүмкіндік  береді.

      Осылайша  мәселен нақты мәміленің нысанына сыртқы фактордың ықпалы туралы ақпаратты  пайдалануға болады. Бұл жағдайда банктің бүкіл филлиалдар арасында, кейбір жағдайда банктер арасында ақпарат  алмасу қамтамасыз етіледі. Ақпаратты  бірлесіп жинап, өңдеу қажетсіз ақпараттың көлемін және соған сәйкес шығынды  азайтады.

      Техникалық  білімдер саласында банк қызметкерлерінің біліктілігін жоғарылату маңызды. Әрине, маманданған бөлімдер мен шташ бөлімшелерінің қызметін пайдалануға немесе клиенттерге  кеңес беру үшін және олардың несие  қабілетін талдау үшін сырттан мамандарды тартуға болады. Сонымен бірге  несие мекемелері клиенттерге кеңес  беру мен қаржыландыру тізбегі бар  арнайы бағдарлама түрінде тиісті жоспарлау  құралдарын ұсынуына болады.

      Комерциялық банктегі несие саясатын оңтайландыру бағдарламасының теориялық және ғылыми практикалық аспектілерді зерттеу  нәтижесі мынадый қорытынды жасауға  мүмкіндік береді:

1. Қазақстанда өтпелі кезеңде банк қызметін қайта құру талдауы несие тәуекелін басқару процесінде төмендегідей негізі кемшіліктерді анықтады:

• Жазбаша құжат түрінде саясат баяндалмаған;

• Портфельді үйлестіруге қатысты шектеулердің болмауы;
• Несие берілетін саланың әлсіз талдауы;
• Қарызгерге үстірт қаржылық талдау жасалуы;
• Кепілзаттың қолдан өсірілген құны;
• Клиентпен байланыстың жетімсіз болуы;
• Несие беру процесінде тексерудің жетімсіздігі және баланстың болмауы;
• Несие сапасы төмендегенде кепілзат құнын арттырудың мүмкін болмауы;
• Қарыз құжаттарына тиісті бақылау болмауы;
• Қарызды шектен тыс пайдалану;
• Толық емес несие құжаттамасы;
• Несие процесін тиімді бақылап аудиттің өз дәрежесінде болмауы.

      2. Бұл кемшіліктер несие портфелінің  әлсіздігін танытады.бір салаға  немесе шаруашылық секторына  несиетің шектен тыс шоғырлануы, әрекет етпеуші несиетің үлкен  портфелі несие шығыны төлем  қабілетсіздігі мен өтімсіздік  – негізгі кемшіліктер. Сол  себепті қазіргі кезде банкке  үлкен пайда әкелетін оңтайлы  портфельді ұүрастырып қана қоймай, несие тәуекелдерін азайту арқылы  оның сапасын да жоғарылату  қажет. Бұл мақсат үшін несие  тәуекелдерінің бағалау әдістері  мен төмендету жолдары әзірленуде.

      3. Несие портфелін кешенді бағалау  ғана белгілі бір қарызгерлерге  несие беру бойынша дұрыс шешім  қабылдауға көмектеседі, солайша  банкке үлкен табыс әкеліп  қана қоймай, кәсіпорын қызметіне  әсер ететін сыртқы факторларды  ескеруді талап етеді. Банк  кешенді, әрі тез өзгеріп отыратын  эконмкалық ортаға бейімделе  білу қажет.   Көтерілген мәселелерді  уақытында біліктілікпен және  тиімді шеше білу қажет. Оңтайлы  инвестициялық несие портфелін  түзу әдістемесін  банктің  жұмысында, атап айтқанда, несие  берумен айналысатын бөлімдерде  қолдануға болады. Сондай-ақ бұл  кәсіпорын жұмысы үшін де пайдалы,  өйткені сыртқы факторларды ескере  отырып, компания қызметіне талдау  жасау фирма басшылығына меншікті, сондай-ақ қарыз ақшаны неғұрлым  ұтымды пайдалануға ықпал етеді.     

    ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

1. Панова  Г.С. Кредитная политика коммерческого  банка. – М.: ИКЦ «ДИС», 1997. – 464 с.
2. Бор М.З., Пятенко В.В., Стратегия управления банковской деятельностью. – М.: Приор, 2001. – с.543
3. Винсент Дж. Лав. Послания Эрнст энд Янг. Как анализировать финансовую отчетность. Пер. с англ. С дополнениями. – М.: «Джон Уайлд энд Сайз, 1996.
4. Кучукова Н.К. Роль банков в развитии казахстанской экономики //Деньги и Кредит. //8/2003.
5. Положение НБ РК  от 5.09.2002 года №456 «О пруденциальных нормативах».// Справочная правовая система «ЮРИСТ».
6. Лаврушин О.И. Кредит как экономическая категория социализма. – М.: Финансы и статистика, 1989. – с. 128.
7. Т.Д. Маслова, С.Г. Божук, Л.Н. Ковалик. Маркетинг. – СПб: Питер, 2002. – с.400: ил. – (Серия «Учебники для вузов»).
8. Общая теория денег и Кредита: Учебник для вузов /Под ред.академ. РАЕН Е.Ф. Жукова. – 3-е изд., перераб. И доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. – с.423
9. Банковские учреждения в развивающихся странах. Том 1. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. – Вашингтон: Всемирный банк, 1994. – 749 с.
10. Сединин А. Кредитная политика и кредитная культура: отражение во внутренних инструкциях западного банка. //Банковское дело, 2000. - №6. – с.15- 21.
11. Банковское дело: учебник/ Под ред. Лаврушина О. И. – М.: Финансы и статистика, 1999.  – 401 с.

  12. Методика расчета финансового состояния заемщика и определение

  его  рейтинга (при текущем мониторинге), утвержденная КОМАПом                                                                    АО «БанкТуранАлем» от 03.01.91 г. // Алматы: КОМАП АО «БанкТуранАлем». – 2003. – с. 14-20.

  13. «Правила начисления вознаграждения (интереса) по Кредитам,

  ссудам  и депозитам НБ РК» от 20.09.1999 г.

  14. Правила ведения документации по кредитованию банками второго

  уровня" от 16. 08. 1999 г. № 276

  15. "Положение о классификации  активов банка условных                                        обязательств и расчете провизий  по ним банками второго уровня  РК" , 2003.