Коммерциялық банктердің несие саясатының теориялық негіздері

      Сонымен қорытынды жасайық. Несие саясаты  күрделі құбылыс, оның мазмұнын әр түрлі  бағытта зерттеу қажет.

      Біріншіден, несие саясаты  қайтарымдық талаппен ресурсты тарту және  оларды банк клиенттеріне несие беруге инвестициялау  жөніндегі банктің стратегиясы  мен тактикасы, бұл халықтың уақытша  бос ақша қаражатын жинақтап жеке қарызгерлерге несие беру қатынасы.

      Екіншіден, несие саясатының нысандары оның мәні мен тарихи аспектідегі жүзеге асырудың тақырыптық жағының өзара  байланысын көрсетеді. Бір жағынан  нарыққа өткенде несие саясатының мазмұны мен нысаны өзгереді. Жоспарлы бөлініс монобанк жүйесінде несие  саясаты макроэкономикалық деңгейде банктер мен оның клиенттерінің  нақты қажеттілігін ескерместен  жалпы мемлекеттік саясат ретінде  қаралды (маркетинг тәсілі жоқ еді); банктер актив пен пассив арасындағы оңтайлы экономикалық негізделген  өзара қарым-қатынасты ескермеді; несие саясаты көбінесе формальдік сипатта боды. Нарықтық экономикаға  көшу жағдайында несие саясатын макро  және микроэкономикалық деңгейде (нақты  банк деңгейінде) зерттеу қажеттілігі  туады, өйткені несие саясаты  қоғамның экономикалық негізіне сүйенеді, бұл маркетинг тәсілін, банк жұмысында  тәуекел менеджментті қолдануды  көрсетеді, ұқсас құқықтық негізді  талап етеді, банктің өтімділігі мен сенімділігін қажетсінеді, яғни комерциялық банктің несие саясатының оңтайлылығы туралы мәселе туындайды.Екінші жағынан нарық жағдайында несие  саясатын кең мағынада қарастырудың қажеттілігі туындайды (несиеор  мен қарызгер тарапынан) және тар  мағынада несие процесін ұйымдастырудағы  банктің стратегиясы мен тактикасы  ретінде пайда болады.

      Үшіншіден, несие қатынастарының экономикалық (объективті) нысандарынан ұйымдастыру  (субъективті) нысандарын ( банк нұсқаулары, нормалары, несие қатынастарын ұйымдастыру  ережелері) айыру қажет. Соңғы айтылғандарды  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі атынан мемлекет немесе жекелеген  комерциялық банктер белгілейді, бұл олардың қызметінің нәтижесі болып табылады.Әрі нақты экономикалық мазмұнға тәуелді. Қолданбалы аспектіде несие саясатын құрастыру мен пайдалану процесі нарыққа көшу жағдайында банктердің тиісті құжаттарды әзірлеуімен сипатталады (крнедит саясаты бойынша басшылық, бизнес жоспар, маркетинг жоспары).

      Қондырма  категориясы ретінде несие саясатын талдау несие саясатының функциялары  туралы айтуға мүмкіндік береді. Біздіңше, несие саясатының функциясын екі  топқа бөлуге болады: жалпы, банк саясатының түрлі элементтеріне ортақ және ерекшелікті, яғни несие саясатын өзге элементтерден айыратын топ.

      Жалпы функцияға жататындар: коммерциялық функция, яғни банктің пайда табу (несиетік, есеп айырысу, төлем және басқа операциялардан) функциясы, ынталандырушы  әрі бақылау функциясы. Ынталандыру  функциясының мәні: мемлекеттің, банктің, клиенттердің объективті қажеттіліктерін  бейнелейтін несие саясаты  уақытша  бос ақшаны банктерге жинақтап, олардың  тиімді жұмсалуын көздейді. Банк клиенті  үшін депозитке салған ақшасынан  қосымша табыс табу өзінің уақытша  мұқтажынан бас тартуға ынталандырады. Ал банктен несие алу (кейде салымшы  үшін жеңілдіктермен) қосымша қажет  қаржының көзі болады. Сонымен бірге  банкке несиені пайдаланғаны үшін пайыз  төлеу несиені аз уақытта өтеуге итермелейді. Банк үшін несие саясатының ынталандыру функциясы банктердің рыноктағы неғұрлым арзан ресурстарды  салыстырмалы ұзақ уақытқа алып, оларды үлкен пайдамен орналастырудан (мәселен, тәуекелі төмен «қымбат» несиелерді ұсыну) байқалады.

      Бақылау функциясының мәні: несие саясаты  банктер мен клиенттер нақты  бір банктің несие саясаты  белгілеген басымдықтарды ескеріп, несие ресурсын қатыстыру мен  пайдалану процесін бақылауға мүмкіндік  береді.

      Алайда  бұл функцияларды құбылыстың ерекшелікті  көрінісі ретінде қарастыратын болсақ, бұл дұрыс та, онда несие саясаты  несие процесін оңтайландыратын  бір ғана маңызды функцияны атқарады. Бұл функцияның пәрмені банк саясатының мақсатына жетуіне бағытталған.

      Банктің несие саясатының ролі несие ресурсын жинақтау және инвестициялау процесінде банк қызметін дамытып, жетілдірудегі, несие ісінің дамуындағы басымдық  бағыттарды анықтау және оның тиімділігін  арттыру болып табылады.

        Сонымен бірге макроэкономикалық  деңгейде несие саясатының ұлттық  табысты құрастыру, бөлу және  қайта бөлу процесіндегі, ақша  айналымын жоспарлау мен реттеуді  ұйымдастырудағы маңызын атап  өту қажет; ал микроэкономикалық  деңгейде белгілі бір банктің  орнықтылығы мен сенімділігі  деңгейінде оның рентабельділігі  мен өтімділігін, қызметінің клиенттердің  талабына сай болуын айтуға  болады. Банктердің несие саясатының  экономикадағы ролі банктер арқылы  нарықтық экономика саласы мен  басқа салалар арасындағы ақша  қаражатын қайта үлестіру процесіндегі  маңызымен; жинақ ақшаны, әсіресе  халықтікін, өнімсіз нысаннан өнімді  нысанға аударумен, экономика  мен халық қажеттілігіне несие беру, қаржыландырумен айқындалады.  Макроэкономикалық деңгейдегі несие саясатының ролі кеңестік экономика әдебиетінде көрініс тапты (мәселен, қаржы-несие сөздігі).

      Коммерциялық  банктің несие саясаты қондырмалық  категория негізінде банктің  клиенттермен несие қатынасы дамуының қол жеткен деңгейін зерттеуге негізделеді  және оларды жетілдіріп, дамытуды көздейді. Несие (базистік (негіз) категориясы) банк жасаған несие саясатының қайнар көзі және оның тиімділігінің, оңтайлылығының өлшемі болып табылады. Банктер несие  саясатын ақша қаражатын қайтарып алу  себепті банк пен клиент арасындағы өзара қарым-қатынасты реттеуге, басқаруға, тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік  беретіні үшін әзірлейді. (10,С.78). коммерциялық банктің несие саясатын әзірлеу  барысында қоғамның, мемлекеттің  банк жүйесінің және нақты банктің  даму деңгейін ескеру қажет. Мұндай тәсіл  экономикалық әдебиетте жалпылама  тәсілден біріншіден, несиеор мен  қарызгер тарапынан несие саясатын кең мағынада қарастыруымен, екіншіден, макро және микроэкономикалық деңгейде саясатты пайдалануды зерттеумен ерекшеленеді. 

1.2 Коммерциялық  банктің стратегиясы мен тактикасы  ретінде несие саясатының мақсаты  және оны анықтайтын факторлар 

      Несие саясаты банктің өз қызметінде жүргізетін көп салалы саясатының бір қыры. Банк саясаты әдетте жоба, банк дамуының жоспары, яғни иерархиялық тәртіпте құрылған банк мақсаттары мен міндеттерінің  тізімінде түсіндірілетін құжаттар түрінде болады. Банк мақсаты, оның несие саясаты дегеніміз не? Жалпы  мақсат дегеніміз – жүзеге асырылуға  тиіс бір нәрсеге тырысушылық. Мақсаттың  философиялық түсіндірілуі бөлек.Мақсат – бұл адамның тәртібі мен  саналы қызметінің бір элементі, белгілі  бір құралдардың көмегімен   әрекетін жүзеге асыру арқылы ойлау нәтижесінің артықшылығын сипаттайды. Адамның әр қилы әрекетінің қандай да бір бірізділікке немесе жүйеге интеграциялануының тәсілі де мақсат болып табылады. Мақсатты қызметтің талдауы ретінде өмірдегі ситуациялар мен мақсаттың арасындағы сәйкессіздікті анықтайды; осы сәйкессіздікті жою мақсаттың жүзеге асқаны болып саналады». Мақсат туралы филосифиялық ілімді Аристотель, Кант, Гегель, марксизм, ленинизм классиктері дамытты. К.Маркс «мақсат заң сияқты адам әрекетінің мінездері мен тәсілдерді анықтайды».

      Жалпы мақсат туралы философиялық түсінік  оны әрекеттің маңызды элементі деп қарайды. Осыған байланысты банк мақсаты банк дамуының сандық және сапалық сипаттамасын,  сапасын  береді, оларға қол жеткізу дәрежесін  бағалау банк саясатының ролі туралы айтуға мүмкіндік береді. Банк саясатын әзірлегенде мақсатты дұрыс қоя  білу және оны жүзеге асыру үшін сәйкес құралдарды таңдау маңызды. Әр банктің мақсаты айқын болуға тиіс.

      Макроэкономикалық деңгейде ҚР Ұлттық Банкінің жетекшілігімен жүргізілетін банктердің саясатының мақсаты  банк жүйесінің орнықтылығын сақтау және экономиканың орнықты дамуын қамтамасыз ету болып табылады.

      Комерциялық банктің жалпы мақсаты табыстылық, рентабельділік, өтімділік тәуекелді  азайту, портфельді оңтайландыру (депозит  саясаты, қаржы рыногындағы саясат несие беру, несие пайызы саясаты  жәнет.б. ) тұрғысынан оның саясатының басымдық бағыттарын анықтау болып  табылады. Банк әлеуметтік жүйе болғандықтан, ал адамдар өз әрекетінде жеке мақсатын, мүддесін басшылыққа алатындықтан банк мақсаты оның иелерінің, басшыларының, қызметкерлерінің, сондай-ақ банк клиенттері мен банктік қадағалау органдарының жеке мақсатына негізделеді. Әлбетте  қожайындар үшінмаңызды мақсат –  банктің өсуі (активтің, меншікті капиталдың, клиенттердің, операциялардың, ең бастысы  табыс пен акциялар бағасының  артуы).Басқарушылар мазмұны мен  мерзімі әрқилы мақсаттарды көздейді, өйткені олар жұмыстың тиімділігі мен  пайданың өсуіне жауап береді. Банк клиенттері үшін (несиеорлар мен қарызгерлер) табыс табуға байланысты мақсаттары әр түрлі болады, олардың мүдделері  қарама-қайшы, бірақ олардың сенімді  банкті серіктес еткісі келетін тілегі бір. Банк қызметкерлерінің негізгі  мақсаты – ағымдағы табыстылық деңгейін жоғарылату, ал мемлекет  банктің  қызметін талдай отырып, оның сенімді  әрі орнықты болуын қалайды.

      Банк  мақсатын анықтау үшін қажетті ракурс таңдау да маңызды. Мәселен, маркетинг  көзімен қарағанда банк басшылары  қабылдаған банк дамуының түпкілікті мақсаты банктің клиенттер мен  әріптестерге қатысты   ұстанымын  білдіреді. Сонымен бірге банк акционерлердің негізгі құндылығына және даму тәжірибесіне байланысты корпоративтік мәдениетке, банктің рыноктағы орны мен роліне ресурстардың сипаты мен үлесіне, тәуекел  дәрежесіне және т.б. айрықша ықылас бөледі.

      Аталған жеке мақсаттарды келістіру нәтижесінде  мақсаттарды үйлестірудің көп факторлы күрделі міндеті туындайды: мүдделі  тараптардың арасында уағдаластыққа  ымырашылдыққа қол жеткізу арқылы. Сондықтан комерциялық банктің  негізгі мақсаты -  кең мағынада қолданылатын оның дамуы. Комерциялық  кәсіпорынның екстинсивті дамуы (сапалық  сипаттамасы) және интенсивті дамуы, яғни әрекет ету тиімділігінің артуы (сапалық сипаттамасы) сондай-ақ, банктің  әлеуметтік институт ретінде дамуы: акционерлердің, клиенттердің, банк қызметкерлерінің  мүддесін қамтамасыз  етуі тұрғысында және банктік қадағалау органдары  жағынан дамуы сөз болады.

      Банктің несие саясатын банк саясатының бір  элементі ретінде қарастыра отырып несие саясатының мақсаты банктің  жалпы стратегиялық мақсатымен органикалық  байланыста болатыны атап өту орынды. Комерциялық банктің           банк саясаты мен несие саясаты  ортақ бір мақсатқа жұмылған –  салымшылардың ақша қаражатынан  пайда табу, сондай-ақ банктің орнықтылығымен пайдасының өсуіне кепілдік беретін  қызмет түрін көбейту және көлемін ұлғайту бағытында банктің үздіксіз дамуы. Бұдан шығатыны, несие саясатының мақсаты тартылған қаржыны тиімді орналастыру үшін жағдай жасау, банк пайдасының өсімін қамтамасыз ету (несие операцияларының табысын көбейту және депозит операцияларының шығынын азайту, сондай-ақ сапасы төмен несие шығынын болдырмау.

      Талдау  нәтижесі бойынша мынадай қорытындыға  келуге болады: комерциялық банктің  несие саясатының мақсаты мына мәселелерді  біріктіреді: несие рыногын талдау және несие тәуекелін азайту мақсатында мақсатты рынокты анықтау;  несие  беру және қаржыны депозитке тарту  нәтижесінде пайданы көбейту; банктің  депозиттік және несие портфелін  басқаруды оңтайлагдыру; проблемалық  несие үлесін кеміту; несиеті басқару  тұрғысынан банк өтімділігін ұстап  тұру.

      Барлық  банктер үшін бірдей, бірыңғай несие  саясаты болмайтынын білу қажет. әрбір нақты банк өзінің несие  саясатын анықтайды,  оның қызмет ету  өңіріндегі экономикалық,саяси, әлеуметтік жағдайды ескереді немесе  осы банктің  жұмысына әсер ететін сыртқы және ішкі тәуекелдердің бүкіл жиынтығын  назарға алады. Банктің жиынтық  тәуекелі жоғарылайды, болмаса, несие  саясатының сапасы төмен немесе несие  саясатының негізгі ережелерін нақты  атқарушыларға жеткізе білмеген – міне, мұның бәрі оны жүзеге асыруға кедергі келтіреді.

      Банктер несие саясатын әзірлеген кезде  өздерінің қызметіне тікелей  әсер ететін бірнеше факторларды  талдайды. Олардың ішінде барлық банктерге  ықпал ететін макроэкономикалық  факторлар және нақты бір банктің  жұмысына әсер етуші микроэкономикалық  факторлар бар.

      Банк  саясаты бүтіндей және комерциялық  банктің несие саясаты ішінара  нарықтық қатынастардың қазіргі  қалыптасу кезеңінде екі түрлі  факторға тәуелді. Бірінші топтағы  факторлар банктің сыртқы саясатын айғақтайды (нарық жағдайы, тәуекелдер, инфляция деңгейі, бәсеке, банктік операциялар  мен қызметтерге сұраныс және т.б.) олардың ішінде ең маңыздысы  деп мынаны атауға болады: