Коммерциялық банктердің несие саясатының теориялық негіздері

    Заңдық  сараптаманың несиелік жобасын заңдық сараптау туралы ережеге сәйкес заң  қызметкері жүргізеді. Заңдық сараптау жүргізілмей несие берілмейді. Заңдық сараптаманың жүргізілу мақсаты– банктің  мүддесін қорғау үшін жағдай жасау. Несиені  беру процесі несиелік саясаттың  ережесі мен процедурасының талабына сәйкес қатаң түрде жүргізіледі. Банк пен қарыз алушының арасындағы қарым-қатынас келісім-шартты рәсімдеу негізде қалыптасады.

    Мына  төмендегі жағдайлар орындалғаннан  кейін несие беріледі:

1. банктің өкілетті органдары оң шешім қабылдаса және Директорлар Кеңесі немесе Банк Басқармасының, Бас офистің Несиелік Комитетінің жиналысындағы хаттаманың лимиттен тыс өтініші бойынша көшірмесін алу;
2. қарыз алушыдан қажетті құжаттарды алу және толық қамтамасыз ететін кепілзатты алу, бекітілген тәртіпте мемлекеттік тіркеуден өту, құжаттың дұрыс рәсімделуі.

    Ссуданы беру қарыз алу шартында анықталған мерзімде, ережеге сәйкес қолма-қолсыз тәртіпте жүргізіледі. Қарызды өтеуді қарыз алушы немесе үшінші бір  тұлға қолма-қол немесе қолма-қолсыз ақшалай тәртіпте жүргізеді. Егерде төлемнің мерзімі өткен жағдайда келісім-шартта көрсетілгендей қарыз  алушының шотынан қаражаттарды алуға  банктің құқығы бар.

    Активті және пассивті басқару комитеті прайм-рейт сыйақы мөлшерлемесін басшылыққа ала  отырып, несие бойынша ұсынылатын сыйақы мөлшерлемесін анықтайды. Бас  офистің Несиелік Комитеті ұсынған  сыйақы мөлшерлемесінен төмен сыйақы мөлшерлемесін бекітуге тиым салынады.

    Несиелеу  процесін жүргізуші филиалдардың мынадай  бөлімшелері бар:

- фронт  офис– клиенттермен тікелей жұмыс  жасайды, сенімді, табысты клиенттерді  іздестіру мен тарту мәселелеріне, банктің табыстылығының өсуіне, банктің өнімдері мен қызметінің  сұранысқа ие болуына жауап  береді;

- бэк  офис– несиелік тәуекелге талдау  жүргізеді және оны минимизациялау  үшін әр түрлі шараларды қолданады,  несиелік портфельдің сапасына  және несиені беру мен қарастыру  процедураларының сақталуына жауап  береді, несиелік операцияны жүргізуді  жүзеге асырады және берілген  несиелерге мониторинг жүргізіледі.

    Филиалдардың  несиелеуге байланысты атқаратын қызметін реттеу мен үйлестіруді Бас офистің  несиелеу департаменті жүзеге асырады.

    Тәуекелді төмендетуді қамтамасыз ететін және банктің несиелік қызметінің мәселелерін  реттейтін орган– Бас офистің  Несиелік Комитеті болып табылады. Бас офистің Несиелік Комитетінің  құрамы мен өкілеттілігін Банктің  Директорлар кеңесі және басқарма бекітеді.

    Мерзімі өткен қарыздың туындауы және өтелмеуіне байланысты филиал әрбір айдың бірініші жұлдызында несиелеу Департаментіне, қарыз алушының қарызды өтемеу себептері  мен оны өндіріп алудың ақпараттарын ұсыруы керек.

    ҚР-ның  Ұлттық Банкінің ережесіне сәйкес несиенің барлық түрі бойынша несиенің жіктелімі  жүргізіледі. Күмәнді және үмітсіз  қарыздарға Ұлттық Банк анықтаған мөлшерде провизия қоры құрылады.

    Несиелік  операцияна есепке алу банктің есеп саясатына, несиелік операцияна есепке алу ережесі кепілге қойылға  мүлікті өткізу және оны есепке алу  ережесі ҚР-ның Ұлттық Банк тарапынан  қойылған талапқа сәйкес жүзеге асырылады.

    Әрбір берілген несие бойынша несиелік құжаттама жүргізілуі керек. Бұл  құжаттама конфиденциалды ішкі құжат  болып табылады және арнайы сейфте сақталған жөн. Қарыз және кепілзат бойынша келіміс-шарттың, несиені  қамтамасыз ету құжатының түпнұсқасы филиалдың кассасында сақталынуы керек. Несиелік құжаттамада жоғарыда аталаған құжаттардың көшірмесі, осы құжаттарды кассаға беру туралы акті және құжат  тізіміндегі қажетті барлық құжаттар, сондай-ақ банк пен қарыз алушының қарым-қатынасын сипаттайтын және қарыз бойынша қызмет көрсету  және оған мониторинг жүргізілген құжаттар тігіледі. Қарыз алушы өзінің міндетін толық өтегеннен кейін несиелік құжаттама жабылады және мұрағатқа  өткізіледі.

    «ЦентрКредит» банкінің Бас офистің Несиелеу Департаменті жаңадан берілген несие және проблемалық  несие туралы мәліметтерді ай сайынғы  есепті мерзімде мерзімде филиалдардан Несиелік Комитетіне мониторинг жүйесі арқылы жүзеге асырады.

    Банк  басқармасына тапсыратын несиелік портфель бойынша айлық басқарушылық есепті құрастыру кезінде банк пен оның филиалдарының несиелік қызметінің жағадайына талдау жүргізіледі. Филиалдардың несиелік қызметіне бақылауды жоспарлы және жоспардан тыс жолсапарлық  инспекция арқылы Несиелеу Департаменті жүзеге асырады. Және онда мыналар тексеріледі:

1. несиелік портфельдің жағдайы туралы мәліметтерді, оның сапасының төмендеу себептерін, міндетті өтеу бойынша қойылатын шараларды;
2. ссуданың жіктелімі және оған есептелінген провизияны;
3. несиелік құжаттаманың толықтығын;
4. филиалдардың несиелік өтінішті қарастыру процесі мен жобаға жасалған сараптаманың сапасын;
5. несие бөлімшелерінің несиелік саясатқа сәйкес жұмыс істеуін;
6. берілген несиелердің құқықпен қамтамасыз етілуін және тағы басқалары.

 
 
 

  

      3. ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРІНІҢ ІШКІ НЕСИЕЛІК САЯСАТЫНЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ. 

      3.1  Банктің несие беру процесін  ұйымдастыру тәртібі.

      Әрбір коммерциялық  банктің өзінің (ішкі) несие саясаты болады. Сондықтан басты мәселе банкте ондай саясаттың бар-жоқтығында емес, сапасында (несие саясатының принциптерін сақтау дәрежесі тиімділігі мен оңтайлылығы) еді. Банктің қарыз алушымен несиетік қарым-қатынасын ұйымдастыру көптеген факторлармен анықталады. Олар: банктің мөлшері, несиені рәсімдеуге жауап беретін банк қызметкерлерінің сыныптамасы, несиелік портфельдің немесе несиенің көлемі. Бұған дейінгі тараулардың бірінде көрсетілгендей, ішкі несие саясатының басты элементтердің бірі – несиелік процесті ұйымдастыру. Бұл жұмысты банктің несие бөлімі жүргізеді. Несиені талдау бөлімі бүкіл несиетеу процесін үйлестіріп, қолдайды.

      Несие процесі өтілімді өңдеуден басталады  және несиетің толық жабылуымен аяқталады. «ЦентрКредит» банкінің несие процесін ұйымдастыру жөніндегі негізгі жұмыс мынадай кезеңдерден тұрады:

      1-кезең.  Несиелік өтінімдерді жинау.

      2-кезең.  Клиенттермен әңгіме жүргізу.

      3-кезең.  Несиені беру туралы және оның формасы туралы шешім қабылдау.

      4-кезең.  Несиелік мәліметті рәсімдеу.

      5-кезең.  Несие алған клиенттермен жұмыс.

      6-кезең. Несиені пайызымен қайтару және несиеті жабу. 

      1-кезеңде  несиеге сұраным туралы ақпарат жиналып, оған талдау жасалады және өтінімдер алдын ала іріктеледі. Сосын мына негізгі принцип сақталу керек: қарыз алушылар туралы банкке түскен барлық ақпаратты несие қызметкерлері жазбаша тіркеп отырады және онда мынадай негізгі мәліметтер болу керек: қарыз алушының аты-жөні; сұралған несиетің сомасы; мерзімі; несиенің мақсатты орыны; несие қажеттілігінің негізділігі. Бұл кезеңде банктің несие офицерінің алдында әңгіме жүргізуге дайындалу және қарыз алушы туралы неғұрлым толық ақпарат алу міндеті тұрады. Әңгіме жүргізу мен сараптама жасау алдында несие офицері өзіне келген құжаттармен алдын ала танысады. Ол құжаттарға мыналар жатады:

• Несиелік өтінім.
• Қарыз алушының анкетасы.
• Шаруашылық субьектісі жарғысының көшірмесі.
• Құрылтайшылық келісім-шарттың көшірмесі.
• Мемлекеттік тіркелу туралы куәлік.
• Стат басқармасының тіркеу карточкасы.
• СТН растамасы.
• Өткен 2 жыл ішіндегі және осы жылғы есеп беру кезеңіндегі бухгалтерлік есептеме формалары (№1, №2, №3 формалары).
• Несиеорлық және дебиторлық қарыздың (оның пайда болу себебі, шарты мен уақыты көрсетіледі) түсініктеме қағазы.
• Қарыздар мен №2 карточканығ жоқтығы туралы қызмет көрсетуші банктің анықтамасы;
• Бюджет төлемдері бойынша қарыздың жоқтығы туралы салық комитетінің анықтамасы;
• Техникалық-экономикалық негіздеме немесе бизнес-жоспар.
• Контрактілер, келісім-шарттар (технология мен жабдықтарды, шикізаттар мен материалдарды жеткізу, дайын өнімді өткізу тармақтары міндетті түрде бірге көрсетіледі).
• Кепіл және кепілдемелік құжаттар.
• Несие тарту және кепіл салуға келісім туралы акционердер жиналысының (серіктестік мүшелерінің) шешімі.

      2-кезеңдегі  банктің бастамасы – клиенттің  несие төлеу қабілеті мен қаржылық  жағдайын толық анықтау. Бұл  жерде банк үшін неғұрлым тиімді  шартпен келісім жасау мақсаты  көзделеді.

      Қарыз алушының несие төлеу қабілеті –  шаруашылық субьектісінің (заңдық немесе жеке тұлғаның) несиетік келісімнің шарттарына сәйкес өзінің міндеттемелері бойынша  несиеті толық және мерзімінже жабу қабілеттілігі.

      Қарыз алушының несие сұраған жазбаша  өтінімін алғаннан кейін банк өз мойнына  алатын несиетік тәуекелдің деңгейін, осы тәуекелді ескере отырып берілетін  несие мөлшерін анықтайды, несие  берудің шарттарын,  оның жабылу мерзімін нақтылайды, қарыз алушының несиені тиімді пайдаланып, дер кезінде  қайтару қабілеттілігіне баға береді.

      Несие төлеу қабілетіне алдын ала талдау жасау кезінде ҚР экономикасын қысқа  мерзімді несиетеу ережесінің 15-тармағында көрсетілген мәселелермен бірге  банк мына мәселелерге де назар аударады:

• Қарыз алушының құрылтайшылық құжаттарының (жарғы, ережелер, келісім-шарттар, тіркелуі туралы хаттамалар мен шешімдер) ҚР-ның қолданыстағы заңдылығына сәйкестігі;
• Банк құқығын анықтау мақсатында, қолданыстағы заңдылыққа сәйкес берілген несиеге кепіл ретінде қарыз алушының активтерін алуға болар-болмасын білу үшін жарғы мен ережелерді зерделеу.
• Қарыз алушының құжаттарды өткізген кезі кездескен жок па;
• Шаруашылық субьекті басшыларының жауапкершілігі мен біліктілігі қандай?

      Несие алушының қаржылық жағдайын талдау оның қаржылық-шаруашылық қызметіне қарыз  алушының жұмысындағы тиімділікті  бағалауға, басқару жүйесіндегі  кемшіліктің оның төлеу қабілеті мен рентабельдігіне тигізер  ықпалын, несиені дер кезінде  қайтару тәуекелін және несиетік тәуекелді азайту шараларын анықтауға  мүмкіндік береді. Соның ішінде мыналарға  мұөият талдау жасалады:

• Материалдық запастың қозғалысы;
• Ақшаның қозғалысы;
• өнімнің өзіндік құны;
• пайда;
• тұрақты және айналым капиталын орналастыру.

      Қарыз алушының қаржылық-шаруашылық қызметіне  элементті талдау жасаудың маңызды  тұсы шикізат пен материалдардың жұмсалуын өкімнің өзіндік құнына шығарудың дұрыстығын анықтау болып  табылады.

      Үстеме  шығындарға қатысты өзіндік құнды  талдаудың маңызы зор.

      Қарыз алушының есепайырысуы ақша қозғалысының негізін құрайды.

      Тұрақты және айналым капиталының орналасуына  талдау жасау кезінде қолданылатын капиталда қарыз ақшаның үлес салмағы қаралады.

      Қарыз алушының несие төлеу қабілетіне талдау жасау қарыз алушы балансымен өтімділігін талдаудан басталады.

      3-кезеңде  банк клиент өткізген құжаттармен  мұқият танысып, несие беру  шарттарын талқылап, оны беру  мүмкіндігі мен формалары туралы  шешім қабылдайды. Несие офицерінің  клиентке несие беру мүмкіндігі  мен мақсаттылығы жөнінде шешім  қабылдау процесіне мыналар кіреді:

• клиенттің өтінішін бағалау (қарыз алушыдан ақпарат алу; ақшаны алу мақсатына және оның өтінімге сәйкестігіне талдау жасау; несие құрылымын анықтау мерзімі, пайыздық мөлшерлемелері, кепілдемемен қамтамасыз етілуі, несиетік құжаттаманы әзірлеу және т.б. бойынша);
• несиені жабу көздеріне талдау жасау;
• несиені жабуға кедергі жасайтын тәуекелдерді бағалау.

      Қарыз алушыда несиені жабудың үш көзі бар: 

• Ағымдағы  кассалық түсімдер (cash flow);
• Активтерді сату;
• Басқа да қаржы көздері (ақша қарызын қосқанда).

      Банк  үшін ең бірінші өтеу көзі маңызды, яғны ағымдағы кассалық түсімдер, ол мына формуламен беріледі:

      Ағымдағы  кассалық түсімдердің сальдосы  = таза операциялық пайда + амортизациялық шегерімдер – дебиторлық берешек  өсімі – товарлы қор өсімі + төленетін шот сомасы.

      Осы кезеңде жоғары тәуекел дәрежесі бар несиелерді сақтандыру мәселесі шешіледі; қажет болғанда кепіл туралы шарт жасалады, несие берудің неғұрлым оңтайлы нысаны таңдалады. Әлеуетті қарызгермен барлық мәселе талқыланған  соң  және оның өтінімі қарастырылған  соң, несие офицері жауапты басшыларға несие ұсынысын жасайды. Егер несиетің мөлшері күрделі болса, несие  комитетіне ұсынады. Несие ұсынысына  жалпы банктің клиентпен қатынасы сондай-ақ  банк үшін бұл несиетің татымдылық себептерін баяндау кіреді. Несиенің техникалық-экономикалық негізделу сапасы (ТЭН) – бұл несиеті бағалау процесіндегі маңызды элемент. Бұл несие офицерінің несие өтінімін кәсіби талдауға, сондай-ақ банк басшылығын иландыруға, яғни ұсыныстың банк үшін тиімді екенін баяндайды.