Концепт женщины в белорусском и немецком языках

     Установа адукацыі

     «Мінскі дзяржаўны лінгвістычны універсітэт» 
 
 
 

     Галянчук Святлана Паўлаўна 
 
 
 

     сацыякультурны  сэнс НЯМЕЦКІХ І БЕЛАРУСКІХ ПАРЭМІй: рэпрэзентацыя канцэпту «ЖАНЧЫНА»  
 
 

     Курсавая работа  

                                          

       група 408

       факультэта нямецкай мовы 

     Навуковы кіраўнік:

     Салаўёва Раіса Уладзіміраўна

     кандыдат філалагічных навук,

     дацэнт 

     Мінск 2008 

     ЗМЕСТ

Уводзіны……………………………………………………………………............3

РАЗДЗЕЛ І. Аб статусе  парэмій: сістэмна-структурная парадыгма  вывучэння…………………………………………………………………….….…5

РАЗДЗЕЛ ІІ. Лінгвакультуралагічны аспект у парэміялогіі………...…..............7

ІІ. 1. Асноўныя паняцці лінгвакультуралогіі…………………………….............7

РАЗДЗЕЛ ІІІ. Моўная карціна свету і эмпірычная штодзённая свядомасць......9

РАЗДЗЕЛ ІV. Рэпрэзентацыя сацыякультурных сэнсаў у парэміях……..........11

ІV. 1. Рэпрэзентацыя субканцэпту “ДЗЯЎЧЫНА”/ “ДАЧКА”..........................12

ІV. 1. 1. Адлюстраванне сацыякультурнага сэнсу “Дзяўчына і замужжа”.......12

ІV. 1. 2. Адлюстраванне сацыякультурнага сэнсу “Квалітатыўныя характарыстыкі дзяўчат”........................................................................................16

ІV. 2. Рэпрэзентацыя субканцэпту “ЖОНКА”.....................................................18

ІV. 2. 1. Адлюстраванне сацыякультурнага сэнсу “Заключэнне шлюбу”....................................................................................................................19

ІV. 2. 2. Адлюстраванне сацыякультурнага сэнсу “Гаспадыня і яе роля ў сям’і..........................................................................................................................22

ІV. 2. 3. Адлюстраванне сацыякультурнага сэнсу “Жаночыя якасці характару”...............................................................................................................23

Вывады....................................................................................................................33

Бібліяграфічны  спіс................................................................................................36 
 
 
 
 
 
 
 
 

УВОДЗІНЫ

     Зварот  да праблемы рэпрэзентацыі сацыякультурных сэнсаў праз фразеалагічныя адзінкі тлумачыцца некалькімі прычынамі. Па-першае, нягледзячы на тое, што ў лінгвістыцы існуюць даўнія традыцыі вывучэння дадзеных адзінак у структурным, семантычным, камунікатыўным і іншых планах, застаюцца неасветленымі многія пытанні. Па-другое, на сучасным этапе развіцця лінгвістычнай навукі назіраецца ўзнікненне новай парадыгмы лінгвістычных даследаванняў, дзе акрамя моўных дадзенасцей да даследавання прыцягваецца “творца” моўных адзінак, яго кагнітыўная дзейнасць у працэсе пазнання, асэнсавання і абазначэння аб’ектаў і з’яў навакольнага свету, абгрунтоўваецца антрапалагічнасць мовы.

     Сучасную  сусветную лінгвістычную навуку нельга сабе ўявіць без уліку вынікаў, дасягнутых у межах іншых дысцыплін, перш за ўсё, псіхалогіі, логікі, сацыялогіі.

     Правядзенне даследавання на стыку навук асабліва актуальна ў парэміялогіі, дзе  адзін знак не азначае нічога, сукупнасць знакаў раскрывае толькі часткова семантыку ўсёй парэміі, а ў глыбіні – уся сацыякультурная сітуацыя эпохі ўзнікнення парэміі.

     Згодна  з гэтым, зыходным тэарэтычным пастулатам праведзенага даследавання мы абралі тэзісы аб:

• антрапацэнтрычнасці мовы;
• гістарычнай і сацыякультурнай абумоўленасці парэмій;
• рэпрэзентацыі парэмічнымі адзінкамі сацыякультурных сэнсаў двух узроўняў: паверхнаснага і глыбіннага.

     Зацікаўленасць у супастаўляльным вывучэнні парэмій тлумачыцца тым, што парэміі – з’ява нацыянальная, і пагэтаму павінны адлюстроўваць нацыянальна-культурную спецыфіку кожнага этнасу. Разам з тым, можна выказаць здагадку, што паміж парэмічнымі адзінкамі розных этнасаў знойдзецца шмат агульных рыс, таму што яны адлюстроўваюць таксама і агульначалавечыя асновы жыццядзейнасці.

     Параўнанне  парэмій беларускай і нямецкай моў не з’яўляецца данінай модзе альбо вымушаным падыходам з улікам валодання гэтымі мовамі. Станаўленне дзяржаўнасці на тэрыторыі існавання беларускага і нямецкага этнасаў практычна супадае ў часавым плане. Мяркуецца, што асноўны склад парэмічныз адзінак узнік у эпоху Сярэднявечча. Вядома, што ў той перыяд існавалі дастаткова цесныя сувязі паміж Нямеччынай і Вялікім княствам Літоўскім, можна было заўважыць паралелі ў дзяржаўным ладзе і патрыярхальным ладзе жыцця. Гэта не магло не дэтэрмінаваць пэўныя паралелі ў сацыяльным становішчы чалавека і, канкрэтна жанчыны.

     Разгляд моўнай праблематыкі парэмій праз паверхнасную структуру семантыкі з прыцягненнем традыцыйнага метаду кампанентнага і дэфініцыйнага аналізу і праз глыбінную структуру з прыцягненнем метаду, прапанаванага лінгвістамі-кагнітолагамі, г.зн. метаду “інферыравання ведаў”, у дадзеным выпадку інферыравання сацыякультурных сэнсаў (набора сацыякультурэм) з’яўляецца актуальным і апраўданым з прычыны спецыфікі вывучаемых адзінак.

     Такі  падыход з’яўляецца новым і валодае  тэарэтычнай і практычнай каштоўнасцю.

     У межах курсавой работы распрацаваны зыходныя тэарэтычныя асновы даследавання, выдзелены субканцэпты агульнага канцэпта “жанчына” і праведзены аналіз субканцэптаў “дзяўчына” – “Mädchen” і “жонка” – “Ehefrau”. Завяршэнне даследавання мяркуецца на этапе напісання дыпломнай работы, у якой будзе разгледжаны канцэпт “жанчына” у беларускай і нямецкай мовах у поўным аб’ёме, будзе ўдакладнена мэтавая ўсталёўка і акрэслена кола задач даследвання.

       
 
 
 

РАЗДЗЕЛ І. АБ СТАТУСЕ ПАРЭМІЙ: СІСТЭМНА-СТРУКТУРНАЯ  ПАРАДЫГМА ВЫВУЧЭННЯ

     Статус  парэмій вызначаецца ў лінгвістычнай  літаратуры неадназначна. Спрэчкі вядуцца  вакол уключэння іх у склад  фразеалогіі. Супраць гэтага выступаюць прыхільнікі вузкага падыходу [1, 5, 16,], якія прызнаюць статус фразеалагічных адзінак толькі за ідыёмамі і фразеалагічнымі злучэннямі. Выключаючы парэміі са складу фразеалогіі, прыхільнікі дадзенага падыходу прыводзяць розныя аргументы. Згодна з меркаваннем адных навукоўцаў, парэміі маюць характар прытчы і могуць быць прыроўнены да вершаў, анекдотаў і малітваў. У некаторых выпадках парэміі выключаюцца са складу фразеалогіі па той прычыне, што яны выражаюць меркаванні, маюць форму сказа, не ўзнаўляюцца, а цытуюцца як мікратэксты, паміж імі і адзінкамі лексіка-семантычнай сістэмы не існуе ні сінтагматычных, ні парадыгматычных сувязей [16, с. 80; 6, с. 134].

     Кола  прыхільнікаў шырокага разумення больш  рэпрэзентабельнае: Архангельскі, Вінаградаў, Гак, Кунін, Райхштэйн, Чарнышова, Рызель і інш. Унясенне парэмій, афарызмаў, гутарковых форм і клішэ ў раздзел фразеалогіі аргументуецца тым, што яны сталі набыткам мовы і дэманструюць агульныя для ўсіх фразеалагічных адзінак прыметы, перш за ўсё прымету ўстойлівасці.

     Няма  адзінага пункту погляду на праблему размежавання ўнутры парэмій на прыказкі і прымаўкі. Некаторыя аўтары лічаць такое размежаванне немэтазгодным, бо паміж імі ёсць шмат агульнага [7, с. 383; 10, с. 292].

     Аднак класічным падыходам можна лічыць вылучэнне ў складзе парэміялогіі прыказак і прымавак, паколькі пры ўсёй блізкасці відавочныя іх структурна-семантычная і прагматычная аўтаномнасць.

     Абагульніўшы  наяўныя дэфініцыі, у якасці фармулёвак можна прыняць наступныя:

     Прыказка – гэта ўстойлівы, лагічна і граматычна закончаны сказ павучальнага зместу, які мае пераноснае і/ці прамое значэнне, абагульняе практычны досвед людзей і ацэньвае пэўныя з’явы рэчаіснасці з жыццёвага пункту погляду. Напрыклад, у нямецкай мове: “Eine gute Hausfrau hat 5 K zu besorgen: Kinder, Kammer, Küche, Keller und Kleider”; у беларускай мове: “Баба тады пышна, як замуж выйшла”.

     Прымаўка – агульнавядомы ўстойлівы выраз, звычайна вобразны, які адрозніваецца ад прыказкі тым, што не з’яўляецца закончаным суджэннем і не мае павучальнага зместу. Напрыклад, “den Hafen der Ehe ansteuern“, “auf Abbruch heiraten“, “мацерынай спадніцы дзержыцца“.

     У дадзенай працы парэміі разглядацца  ў якасці элементаў фразеалагічнай сістэмы мовы, таму што іх асноўныя характарыстыкі супадаюць.

     Сярод дыферэнцыйных прымет фразеалогічных адзінак у першую чаргу выдзяляюцца наступныя:

• іх узнаўляльнасць;
• устойлівасць;
• ідыяматычнасць;
• семантычнае пераўтварэнне кампанентаў складу;
• семантычная непадзельнасць пры граматычнай члянімасці.

     Апошняя прымета сведчыць пра асобнае  праяўленне асіметрыі моўнай сістэмы. Неадпаведнасць семантычнага і фармальнага члянення фразеалагічных адзінак дэтэрмінаваны ў моўным знаку асіметрычнасцю плана выражэння і плана зместу. Вельмі важна зазначыць, што асіметрычнасць, якая ляжыць у аснове фразеалагічных адзінак, з’яўляеца праяўленнем іх глыбіннай семантыкі і павярхоўнай структуры. Глыбінны сэнс фразеалагічнай адзінкі – фундаментальнае, мысленчае ўтварэнне – з’яўляецца вынікам абстрагавальнай дзейнасці мыслення па пераапрацоўцы вобразаў, асацыяцый і сітуацый, якія пакладзены ў аснову фразеалагізма. Глыбінны сэнс з’яўляецца трапеічнай унутранай формай фразеалагічнай адзінкі (параўн. “глубинное основание” у В.Н. Тэлія, [12, с. 29]).

     Павярхоўная структура фразеалагізма ўяўляе сабой фармальныя, непасрэдна выяўленыя адносіны – лексічныя, марфалагічныя, сінтаксічныя – унутры адной фразеалагічнай адзінкі, якія ўзнікаюць у працэсе моўнай камунікацыі і грунтуцца на вобразе сітуацыі, якая раней абазначалася свабодным словазлучэннем ці сказам са словамі ў іх прамым значэнні.

     На  глыбінным узроўні парэміі рэпрэзентуюць цэлыя сітуацыі сацыякультурнага характару, аднак ў павярхоўнай структуры можна назіраць толькі іх айсберг.

     Асноўная  інфармацыя, рэлевантная для адэкватнага  тлумачэння парэміі, размяшчаецца ў  глыбіннай структуры і складае глыбінны сэнс парэміі, які складаецца з сацыякультурных сэнсаў, ці сацыякультурэм. Гэтыя сацыякультурныя сэнсы фарміруюць змест канцэпта – ментальнай адзінкі, якая шырэй за семантыку слова, ці фразеалагізма, веданне канцэпта неабходна для адэкватнай семантызацыі фразеалагізмаў, і ў першую чаргу парэмій. 

РАЗДЗЕЛ ІІ. ЛІНГВАКУЛЬТУРАЛАГІЧНЫ  АСПЕКТ У ПАРЭМІЯЛОГІІ

     Фразеалагічны фонд мовы – найкаштоўнейшая крыніца  звестак аб культуры і менталітэце  народу, у іх замацаваны ўяўленні народа аб міфах, звычаях, абрадах, рытуалах, норавах, паводзінах і г.д. Фразеалагізмы заўсёды ўскосна адлюстроўваюць погляды народа, грамадскі лад, ідэалогію сваёй эпохі. Парэміі – гэта стэрэатыпы народнай свядомасці, якая фарміруецца ў пэўны прамежак часу пад уплывам сацыякультурных фактараў. 

ІІ.1. Асноўныя паняцці лінгвакультуралогіі

     Узнікае неабходнасць вызначыць набор асноўных паняццяў, якія характарызуюць у сукупнасці мадэль лінгвакультурнай рэчаіснасці.

     Культурны фон – характарыстыка намінатыўных адзінак (слоў і фразеалагізмаў), якія абазначаюць з’явы сацыяльнага жыцця і гістарычныя падзеі.

     Культурныя  семы – больш дробныя і больш універсальныя, чым слова, семантычныя адзінкі, семантычныя прыкметы. Напрыклад, у слове “лапці”    можна выдзеліць такія культурныя семы: абутак сялян, плецены з лыка бяросты ці вяровак.

     Два вышэй ахарактарызаваныя віды культурнай інфармацыі нядрэнна вывучаны лінгвакраіназнаўствам.

     Культурная  спадчына – перадача культурных каштоўнасцей, інфармацыі, якія маюць значэнне для культуры.

     Культурная  традыцыя – інтэгральная з’ява, якая выражае сацыяльна стэрэатыпізаваны калектыўны досвед, які акумулюецца і ўзнаўляецца ў грамадстве.

     Культурная  прастора – форма існавання культуры ў свядомасці яе прадстаўнікоў. Культурная прастора суадносная з кагнітыўнай прасторай (індывідульнай і калекыўнай), таму што яе фарміруе сукупнасць усіх індывідуальных і калектыўных прастор усіх прадстаўнікоў дадзенай культурна-нацыянальнай супольнасці. Так, існуе беларуская культурная прастора, нямецкая культурная прастора і інш.