Құқытық-нормалар

3.4 Құқықтық қатынастың құрамының бөлшектері, заңды және

оқиғалы себептер

  Құқықтық  қатынастар құқыққа байланысты, құқық негізіндегі қоғамдық байланыстар. Құқықтық қатынас тек қана адамның мінез-құлқына құқықтық норма әсер еткенде пайда болады. Құқықтық қатынас бұл субьективтік құқықтар мен заңды міндеттер арқылы пайда болатын адамдар, ұйымдар, мемлекеттік органдар арасындағы байланыс. Құқықтық нормалардың талаптарын жүзеге асыруды қамтамасыз ете отырып, мемлекет қоғамдағы заңдылық пен тәртіптіде жақсартуға мүмкіншілік жасайды.

   Құқықтық  қатынастардың құрылымы төрт  элементтен тұрады: субьект, обьект, субьективтік құқық, заңды міндеттер.

  1. Құқықтық  қатынастың субьектісі жеке адам және заңды тұлғалар. Қазақстан Республикасының және басқа елдердің азаматтары сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар жеке тұлғалар болып ұғынылады (КРАК, 12б.). Қатынастың субьектісі болу үшін олардың құқықтық қабілеті және әрекеттілігі қалыптасуы керек. Құқықтық қабілет құқыққа бостандықтар мен міндеттерге ие болу қабілеті. Құқықтық қабілет адам туған сәттен басталып, өлгенде аяқталады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі азаматтардың құқықтық қабілетінің ең негізгі мазмұнын анықтайды: меншігінде мүлік, оның ішінде шетелдік валютаны ұстауға ие болу;

 мүлікті  мұрагерлікке не өсиет етіп  қалдыру; шет елдерге кетуге, қайтып  келуге ерікті; шаруашылық құруға, қарым-қатынас жасауға т.б. құқықтар  бар (кодекстің 14-бабы)                                      

Қоғамдағы толып  жатқан неше түрлі, неше салалы құқықтық қатынастар өмірге келіп, ескіріп, жаңарып жатады. Оның заңды негіздері мен себептері бар. Бұл обьективтік процес. Заңды себептер құқықтық қатынастардың, пайда болуы өзгеруі, ескіруі және жаңаруының негізі болады. Заңды себептердің екі түрі болады: оқиғалар және іс-әрекеттер.

Табиғаттың  обьективтік даму процесінен пайда  болатын жағдайлар (өрт, жер сілкінуі, су тасқыны т.б.).

  Оқиға құқықтық-азаматтық  құқықтар мен міндеттің пайда  болу негіздерінің бір түрі. Оқиға  деп-адамның тууын, өлуін, стихиялық апаты, уақыттың өтуін т.б. табиғи құбылыстар аталады. Азаматтық құқық пен міндеттемелерге оқиға заңда көрсетілген реттерде ғана негіз бола алады. Мысалы, қауіпсізденушіге тиісті ақшаны оның мүлкі заңда көрсетілген оқиғадан (жер сілкіну, өрт) апатқа ұшыраса ғана төлеуге міндетті. Азаматтың немесе заңды ұйымның кінәсінсіз пайда болатын кейбір оқиғаларға арнаулы мән береді. Мысалы, жұмыс әрекеттері төңірегіндегілерге қатерлі қауып туғызатын ұйымдар мен заттар (транспорт ұйымдары, өнеркәсіп орындары, құрылыстар, автомобиль иелері т.б.) егер зиянның келтірілуі бой бермейтін күштің салдарынан немесе жәбірленушінің қасақана іс-әрекеттен болғаны дәлелденсе, зиянды өтеуге міндетті. Азаматтық құқықта мүліктің кездейсоқ апатқа ұшырауы немесе бүліну тәуекелін (риск) тиісті мерзімді өткізген жақ көтереді. Адамдардың және заңды тұлғалардың іс-әрекеттері арқылы қалыптасатын себептер-адамның өзінің жұмыстарының нәтижесінде пайда болатын жағдайлар. Бұл себептер заңды және заңсыз іс-әрекеттер болып екіге бөлінеді. Заңсыз іс-әрекеттер тоқтатылуға немесе жауапкершілігі анықталуға тиіс.

 Құқықтық  қатынастардың өмірге келуінің, өзгеруінің, ескіруінің, жаңаруының, дамуының  заңды себептерінен басқа үш  бөлімнен тұратын негіз болады: нормативтік актілер, заңды себептер, субьективтік құқық. Осы күрделі үш негіздер арқылы құқықтық қатынасатар дамып, нығайып қоғамның обьективтік даму процесін реттеп, басқарып отырады.

      Оқулықтың бастапқы білімінде қылмысты квалификациялаудың жеке қағидасы немесе ережесі ретінде қажетті жағдайларда Жалпы бөлімнің нормаларына сілтеме жасау арқылы құқықтық баға беру туралы айтылған болатын. Міне осындай Жалпы бөлімге сілтеме жасауды талап ететін қылмыстық құқықтағы жағдайдың бірі, аяқталмаған қылмыстарды квалификациялау болып табылады.

Аяқталмаған қылмыстардың қатарына қылмыстық құқық қылмысқа даярлану мен оқталуды жатқызады. Қылмыстық заңның Ерекше біліміндегі баптардың диспозицияларында тек аяқталған қылмыстардың белгілері келтірілген. Ал қылмыс кінәлінің еркіне байланысты емес жағдайларда аяғына дейін жеткізілмесе, онда аяқталмаған қылмысты әрекеттердің түрлері орын алып, іс-әрекетті квалификациялау аяқталған қылмыстармен салыстырғанда өзгеше жүргізіледі және жауаптылық тағайындауда да айырмашылық болады.

Аяқталмаған қылмыстардың ерекшелігін білдіретін белгілердің қатарына мыналар жатады:

1. Аяқталмаған  қылмыстар тек қасақана, оның  ішінде тікелей қасақана әрекеттермен  жасалады. Жанама қасақаналықпен  қылмысқа оқталу немесе даярлану  әрекеттері адамның қылмыстың  орындалуын білдіретін немесе  зардапқа деген психикалық қатынасында кездеспейді. Қылмыстық кодекстегі тікелей де, жанама да қасақаналықпен анықталатын қылмыстарда тек тікелей қасақаналық орын алғанда ғана қылмысқа даярлану немесе оқталу кездеседі. Жанама қасақаналықпен қылмыс жасауға дайындалу және оқталудың мүмкін еместігі, ол қылмыстың салдарын тілемей тұрып, оған дайындала немесе қылмысты жасауға оқтала алмайтындығына байланысты болып табылады.

 Ал абайсыздықпен жасалатын  қылмыстарда қылмысқа дайындалу  немесе оқталу болмайды, сондықтан мұндай кінә нысанындағы қылмыстарда аяқталмаған қылмыстық әрекеттер болмайды.

2. Аяқталмаған қылмыстарда  кінәлінің еркіне тәуелсіз себептерге  байланысты қылмыстың орындалуы  аяғына дейін жеткізілмейді. Егер  қылмыстың аяғына дейін жеткізілмеуі  адамның қылмысты әрекеттің жалғасуын өз еркімен түпкілікті тоқтатуына немесе туындауы мүмкін зардапты дер кезінде өзінің алдын алуына байланысты болса, онда қылмысты аяғына дейін жеткізуден бас тарту ретінде бағаланады және өзге әрекеттерінде басқа қылмыстың белгілері болмаса қылмыстық жауаптылықтан босатылады.

3. Аяқталмаған қылмысты  құрайтын әрекеттер қоғамға қауіпті  деп бағаланады, себебі қылмысқа  дайындалу немесе оқталу әрекеттерінде  адамда қауіпті ой-ниет орын  алады және ол аяғына дейін  жеткізілу мақсатын көздейді, сонымен қатар заңмен қорғалатын мҹдделерге нақты қауіп туындайды және қылмыстық мақсатқа жету ҹшін осындай мүдделерге қарсы бағытталған әрекеттердің алғашқы сатысы көрініс алады.

Аяқталмаған әрекеттердің қоғамға  қауіпті болуы қылмыстық жауаптылық қолданудың заңды негізін білдіреді.

Аяқталған қылмыстармен аяқталмаған қылмыстардың басты  айырмашылығы, ол аяқталмаған қылмысты әрекеттерде қылмыстық құқықта  бейнеленген қылмыс құрамы белгілерінің толық болмауы болып табылады. Аяқталмаған қылмыстарда құрам  элементтерін сипаттайтын белгілердің ішінен тек қылмыс объектісі ғана емес, сонымен бірге субъективтік белгілерден қылмыстың мақсаты мен ниеті, ал объективтік белгілердің ішінен көпшілік жағдайларда қылмыстың орындалуын білдіретін әрекет немесе әрекетсіздік және материальдық құрамдар бойынша қылмыстың зардабы орын алмайды.

   Мұндай белгілердің аяқталмаған қылмыстарда орын алмау себебі, ол қылмыс субъектісі, іс-әрекеттің қасақана түрде жасалуы сияқты қылмыс құрамының барлық немесе көпшілік түрлеріне тән, көбінесе бірдей анықталатын белгілер болмауына байланысты. Қылмыс объектісі, қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын іс-әрекеттер, ниетпен мақсаттың, елеулі зардаптың түрі тәрізді белгілердің бір ерекшелігі, ол аталған белгілердің аяқталған қылмыстарда көрініс алатын белгілер болып саналуына байланысты болып табылады. Бұл белгілердің кейбіреулері түсіндіре кетуді талап етеді. Ең алдымен қылмысқа даярлану немесе оқталу тәрізді әрекеттерде қылмыстық заңмен қорғалатын объектіге зардап келмесе, онда қылмыстық жауаптылықты қолданудың қандай негіздері бар, қылмыстық жауаптылыққа адамды тарту үшін құрам элементтері толық болуы керек емес пе деген сұрақ туындауы мүмкін.

Аяқталмаған қылмыстардың ерекшелігінің  бірі, ол әдетте заңмен қорғалатын объектілерге зардап келмеуі немесе зардап келгенде де кінәлінің ойындағыдай емес, одан төмен деңгейде туындауы болып табылады. Мысалы адамды қасақана өлтіру мақсатын көздегенмен, оның еркінен тәуелсіз жағдайда мұндай зардап туындамай, тек жәбірленушінің денсаулығына зардап келуі мүмкін. Аяқталмаған қылмыстарда заңмен қорғалатын объектілердің бұзылу дәрежесі екі түрлі болады деп түсіну керек.

Біріншісінде, қылмысқа даярлану және оқталудың нақты зардаптар  тудырмаған жағдайларында қылмыстың  объектісі нақты бұзылмағанымен, бірақ оған бұзылу қауіпі болады немесе оған қатер туындайды. Мемлекет мұндай жағдайда да есі дұрыс, жауаптылық жасына жеткен адамның қоғам, адамзат құндылығына қасақана түрде қатер төндіргені үшін әрекекетсіздік таныта алмайды және жауаптылық қолданудың субъективтік негізі пайда болады.

Екіншісінде, қылмыскердің ойындағыдай объектінің түрі бұзылмағанмен, бірақ оған ұқсас немесе төменгі  мөлшерде зардап келуі арқылы маңыздылығы  қылмыскердің көздегенінен көрі жеңілірек  объекті бұзылғанда, аяқталмаған  қылмыстардың да зардаптарсыз болмайтындығы анықталады.

 Мұндай зардаптар келгенде  де немесе қорғалуға жататын  объектілерге нұқсан келтірілгенде  де іс-әрекеттің аяқталмаған қылмыс  ретінде бағалану себебі, ол қылмысты  квалификациялау ережесінде кінәлінің қасақаналығының бағыты қолданылатынына байланысты. Сондықтан аяқталмаған қылмыстарда да зардаптар болады, бірақ ол зардаптың түрі мен көлемі кінәлінің мақсатындағыдай түрде немесе көлемде болмайды. Көпшілік жағдайда ол көздеген мөлшерден аз болады. Бірақ қылмысқа оқталу деп бағаланатын кейбір әрекеттерде кінәлінің қасақаналығына кірген объектіден де құндырақ қоғамдық қатынасқа немесе ауыр зардаптарға соқтыратын кездері бола алады. Мұндай оқталу әрекеттері объектіден қателесу жағдайында кездеседі. Мысалы қылмыскер 96 баптың 1 бөліміне жататын жай кісі өлтіру қылмысын жасауды көздегенмен, бірақ қателесу салдарынан жүкті әйелді өлтіруі мүмкін. Мұндай жағдайды кінәнің аралас нысанымен жасалған қылмыс деп бағалауға болмайды. Кінәнің аралас нысаны деп бағалау үшін квалификациялау кезінде қолданылатын ҚК бабында бұл туралы арнайы бөлім болуы керек. Ал 96 бап немесе жалпы қылмыстық заң, объектіден қателесу үшін арнайы баптар немесе оның бөлімдерін келтірмейді. Демек мұндай жағдайлар үшін квалификация тәртібі қылмыстық құқықтық ереже бойынша шешілуі керек және жоғарыда келтірілген қателесіп жүкті әйелді өлтіру қылмысы абайсыздықта қаза келтіру емес, кісі өлтіру қылмысы ретінде квалификациялануға жатады. Қылмыстық құқықтың квалификацияға байланысты бір кемшілігі ретінде қылмысқа оқталу деп бағалағай отырып, біз қылмыскердің нақты келтірген және өзі ойлағаннан да көрі ауыр зардаптар келтіргені үшін жазаны қаталырақ тағайындай алмайтындығымыз болып табылады. Өйткені қылмыстық заң оқталу әрекеттері үшін кінәлі айыпталып отырған баптың санкциясындағы жазаның ең жоғарғы мөлшерімен салыстырғанда төрттен үшінен асырмауды талап етеді. Жоғарыда келтірілген мысалдағы қылмысты әрекеттерді қылмыстар жиынтығы ретінде де бағалауға болмайды,

себебі мұндай жағдайларда кінәлі адам қасақаналықпен сипатталатын бір қылмысты жасауды көздейді, тек осы қылмыстың орындалу мазмұнында айырмашылықтар орын алады, екіншіден қылмыстық кодексте жүкті әйелге абайсыздықта қаза келтіруді қарастыратын бап жоқ, 96 бап субъективтік жағы бойынша тек қасақаналықпен сипатталатын қылмыс болып табылады.

Қылмысқа дайындалу  және квалификация тәртібі

Қасақаналықпен  жасалатын, оның ішінде тікелей қасақаналықпен жасалатын қылмыстар кейде алдын  ала дайындалу арқылы жасалады.Сондықтан  мұндай кінә нысанымен жасалатын қылмыстардың  аяқталуына дейін сатылардан немесе белгілі бір кезеңдерден өтуі жиі кездеседі 195. Егер кінәлінің қылмыс жасау туралы шешімі пайда болған кезден бастап, оның орындалған кезіне дейінгі уақыт аралығындағы әрекеттерді анықтап, оларға құқықтық баға берсек, онда қылмыстың ең алғашқы кезеңі ретінде қылмыс жасау туралы қасақаналықтың, шешімнің пайда болғанын келтіруге болады. Қылмыстық құқық ережесі бойынша қылмыс жасау туралы адамда қасақаналық болғаны немесе шешім қалыптасқаны үшін қылмыстық жауаптылық болмайды. Бірақ бұл кезде адамда қылмыстық заңда қарастырылған қандай қылмыс түрін жасайтындығы белгілі болады. Қасақаналықтың пайда болуы ретінде адамның белгілі бір қылмыс түрін жасау туралы шешімі болып, бірақ ол қылмысты орындауға бағытталған әлі ешқандай әрекеттерді жасамауы болып табылады. Қылмыс жасау туралы қасақаналықтың пайда болғаны ҹшін қылмыстық жауаптылықтың болмау себебі, біріншіден мұндай кезеңде адамның ойында қалыптасқан шешімді іс жүзінде анықтаудың мҹмкін болмауына байланысты. Қылмыс жасау туралы адамда тілек, шешім орын алғанмен, бірақ бұл тілектің,шешімнің бар екендігін анықтау ҹшін, ол көрініс алуы қажет, яғни кемдегенде ол адам қылмыс жасайтындығы туралы мәлімдеме жасауы немесе белгілі бір сөздер айтуы керек. Екіншіден, адамда қылмыс жасау туралы шешім, қасақаналық болғанымен, ол әрі қарай жалғаспай, қылмысты жасау туралы шешімінен бас тартуы да мүмкін.

Міне осындай  себептерге байланысты қасақаналық  пайда болғаны үшін жауаптылық болмайды. Адам қылмысты әрекеттер жасайтындығы туралы қоғамға немесе жәбірленушіге хабарлағанда да қылмыстық заңның Ерекше бөлімінің баптары бойынша квалификация жасауға немесе жауаптылыққа тартуға барлық кезде заңды негіздер бола бермейді. Себебі қылмыс жасайтындығы туралы ойының, шешімінің бар екендігін хабарлау әрекеттері ҚК 24 баптың 1 бөліміндегі қылмысқа дайындалу әрекеттерін білдіретін белгілер қатарына жатпайды. Қылмысты деп танылған әрекеттерді жасайтындығын жариялау немесе оған шақыру- ҚК Ерекше бөлімі баптарында тікелей көрсетілген жағдайда ғана қылмысты деп танылады және аяқталған қылмысты білдіреді. Мысалы 157 баптағы басқыншылық соғысты тұтандыруға насихат жүргізу және жария тҹрде шақыру, 164 баптағы әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік, немесе діни араздықты қоздыру. Мұндай қылмыстарда кінәлінің осындай қылмыстар туралы шешімінің бар екендігін жариялауының өзі, осы баптардың диспозицияларындағы әрекеттерге сәйкес келеді. Мұндай ережеге сүйене отырып, қылмыс жасау туралы қасақаналықтың пайда болғанын жариялау қандай жағдайларда қылмыстың жасалғанын білдіреді немесе неліктен қылмыстық заңның кей баптарында қасақаналықтың пайда болғанын жариялау қылмыс деп бағаланған деген сұрақ туындауы мүмкін. Мәселе кейбір қылмыс түрлерінде қылмыстың орындалуы негізінен осындай әрекетті жасау түрінде анықталатындығына байланысты болып отыр. Жоғарыда келтірілген қылмыс түрлеріндегі қылмыскердің шешімі, оны жариялау әрекеттері бір адамның емес, бүтіндей бір нәсілдің, ұлттың, дін өкілдерінің заңды мүдделеріне, олардың тең   құқықтылығына зиян келтіреді және екіншіден, қылмыстың нақты орындалуы, яғни заңмен қорғалуға жататын объектілерге ауыр зардаптар келтіру үшін өзі ғана емес, көпшілікті қатысуға шақырады. Жеке адамның өміріне, денсаулығына немесе меншігіне, абыройына қарсы бағытталған әрекеттерді жасайтындығын да жариялау қылмыстың орындалғанын білдіреді.