Қылмыс құрамының субъективтік жағын талдау

    Қортынды 

    Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы —  бұл қылмысты іс-әрекет емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол — нақты қылмыстың заңды сипаттамасы. Жеке нақты қылмыстың зандылық түсінігі. Егер қылмыстың түсінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер — қоғамға Қауіптілік, құқыққа қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында іс-әрекеттің қоғамға Қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті белгілерінің Жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс кұрамының емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты қылмыстың кұрамы қылмыстық жауаптыдықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстык құқықта оның құқылық, әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру кажеттілігінен туындайды.

    Қылмыстық кұқық теориясында, оқулықтарда  қылмыс құрамының жалпы түсініктері  кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың кұрамының түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда  заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым болып  табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен қылмыстың нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап, көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың кұрамына тән, жиынтығында кылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни кез-келген қылмыстар кұрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар. Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті элементтерді: қылмыстың объектісін, қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарын, субъектісін атап керсетеді. Осы белгілерге орай кез келген қылмыстың құрамы осындай төрт түрлі топтағы элементтерге бөлінеді. Әрбір қылмыс құрамында оның объектісін, объективтік, субъективтік жақтарын, және – субъектіні бейнелейтін белгілері міндетті түрде болады. Осы элементтердің әрқайсысы қылмыстың құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан да осы элементтердің біреуінің жоқ болуы қылмыс құрамының, мүлде және қылмыстық жауаптылыққа негіздің де жоқ екендігін көрсетеді. Қылмыстың құрамының  жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән осы төрт түрлі элементтермен сипатталады. Қылмыстың осы немесе басқа элементтерін сипаттау тиісінше қылмыс кұрамының элементтерін сипаттау деп аталады. Мысалы, қылмыстың субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс құрамының субьективтік жағы деп аталады.

    Қылмыстың объектісі деп, сол қылмыстық  қиянаттың неге бағытталғанын, оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз. Қылмыстың объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып табылады. Қылмыстық кұқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей объект болып бөлінеді. Қылмыстың объектісін оны сипаттайтын қылмыс құрамының белгілерін дұрыс анықтаудың коғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу үшін және оны саралау үшін маңызы ерекше.³⁶

    Қылмыстың сыртқы пішінің, көрінісін сипаттайтын  белгілердің жиынтығы қылмыстың  объективтік жағын құрайды.  Объективтік  жағының белгісіне ең алдымен қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі — адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі жатады. Қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында әр түрлі және жан-жақты (мүлікті жою немесе бүлдіру, өмірді жою, қауіпті жағдайда қалдыру, т. б.). Біршама қылмыс құрамының объективтік жағы әрекет немесе әрекетсіздіктен басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен себепті байланысын көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір қатынастардың объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт, орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты саралауда объективтік жақтың осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері, яғни адам істеген коғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас сипатталады. Субъективтік жақтың белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады. Кінә екі түрлі нысанда: касақа-налық және абайсыздық түрінде (20,21-баптар) көрініс табады. Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен (ұрлық), екінші біреулер абайсыздықпен (абайсызда кісі өлтіру), үшіншіден қасақаналықпен де, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін. Кінәнің нысанының көпшілігі қылмыстық заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі. Ал көрсетілмеген жағдайда олар қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау арқылы анықталады. Кейбір қылмыс құрамының субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ниеті мен мақсаты да жатады. Мысалы, пайдакорлық ниетпен кісі өлтіру, басқа қылмыстың ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс құрамының субъективтік жағының белгілерін анықтау, қылмысты саралауда кылмыстың және қылмыскердің, қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және жаза мөлшерін белгілеу үшін аса маңызды болып табылады. Қылмыстық заң бойынша қылмыстың субъектісі болып, қылмыстық жауаптылықка тартылуда кез келген адам жатады. Қылмыстық жауаптылыққа есі дұрыс, қылмыс жасаған уақытта 16-ға, кейбір қылмыстар үшін 14,18-ге толған (14, 15-бап) жеке адамдар жатады. 
 

Пайдаланылған әдебиеттер 

1. Қазақстан Респуб Консти. 30.08.1999. А.: Жеті Жарғы, 2002. – 100 б. 
2. Қазақстан Республика Қылмыстық кодексі. Алматы, Жеті Жарғы, 1999 
3. Международная конвенция о борьбе с захватом заложников. 17.12.1979. 
4. Гришанин П.Ф., Владимиров В.А. Преступление против общественной безопасности, общественного порядка и здоровья населения. М., 19635. Ұлттық қауіпсіздік туралы ҚР Заңы №233 / Қазақстан заңдары, 1998 №9 
1. Гаухман Л.Д. «Борьба с гасильственными посягательствами». М.: «Юридическая литература», 1969. 120 с. 
2. Иванов В.Н. «Уголовное законодательство Союза ССР и союзных республик: единство и особенности». М.: «Юридическая литература», 1973. 208 с. 
3. Данилин И.Н. «Уголовно-правовая охрана общественного порядка». М.: «Юридическая литература», 1973, 200 с. 
4. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Учебник. / Под ред. И.Ш.Борчашвили и С.М.Рахметова. В 2-х частях. Часть 2. – Алматы: Институт «Данекер», 2000. – 481 с. 
5. Ағыбаев А.Н. «Қылмыстық құқық» Ерек бөл: Алматы: Жеті Жарғы, 2000. . 
6³⁶7. Уголовное право. Особенная часть. Учебник / Под ред.профессора В.Н.Петрашева. – М.: Издательство Приор, 1999. – 608 с.  
8. Уголовное право. Особенная часть. Учебник для ВУЗов. Отв.ред. И.Я.азаченко, З.А.Незнамова, Г.П.Новоселов. – М.: Издательская группа Инфра. М.-Норма, 1997. – 768 с.. 
9. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: учебник / Под ред.проф.Б.В.Здравомыслова. – Изд.2-е, перераб.и доп.- М.: Юрист, 2000. – 552 с. 
10. Российское уголовное право. Особенная часть: Учебник / Под ред.М.П.Журавлева и С.И.Никулина. М.: Издательство «Спарк», 1998. 495с  
11. Российское уголовное право. Особенная часть. / Под ед. В.Н.Кудрявцева, А.В.Наумова. – М.: Юрист, 1997. – 496 с. 
12. Угловное право Казахской ССР. Особенная часть. Уч.пособие. Часть 2 / Под ред. Г.Ф.Поленова. А.: Мектеп, 1981. – 224 с. 
13. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. / Жауапты ред.С.М.Рахметов, Т..Бапанов. Алматы, ЖШС «Баспа», 2001. – 704 б. 
14. Досмамбетов Б. К вопросу о понятий захвата заложника. / Фемида №12 2000 г. с.25-28 
15. Егоров В.С. Уголовная ответственность за преступление против общественной безопасности и общественного порядка. М.: Московский психолого-социальный инст; Воронеж: Издатель МПО «Модек», 2000. – 64 с. 
16. Уголовное право: Ч.Общая , ч.Особ. Учебник / Под общ.ред.Л.Д.Гаухмана, Л.М.Колодкина и С.В.Максимова. М.: Юриспруденция, 1999. – 784 с. 
17. Новое уголовное право России. Особенная часть. Учебное пособие / Под ред.Н.Ф.Кузнецова. М.: Зерцало, ТЕИС, 1996. – 156 с. 
18. Панов В.П. Международное уголовное право. Учеб.пособие. М.: Инфра – М., 1997. – 320 с. 
19. Скобликов П. Критерий добровольности освобождения похищенного и заложника. / Законность, 2002 №7 (813). 
20. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. А.: Жеті Жарғы, 1999. – 320 б. 
21. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы: Жалпы бөлім. / Жауапты ред. Е.О.Алауханов, С.М.Рахметов. А.: Жеті Жарғы, 2001. – 272 б. 
22. Досмамбетов Б.Ы. О совершенствований уголовного законодательства об ответственности за захват заложника (В свете норм международного право и законодательства арубежных стран). / Вестник КазНУ им.аль-Фараби. Серия «Международные отношения и международное право», 2003 №3 (11). 
23. Досмамбетов Б. Расплата за заложника / Мир закона, 2002 №10. 
24. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. М.: Проспект, 1997. – 760 с. 
25. Комментарий к УК РК / Отв.ред. Борчашвили И.Ш., Караганда, 1999 
26. Ткаченко В.И. Преступление против обществен безопасности. М.: 1984,  
27. Карпец И.И. Преступл междуна характ. М.: Юридиче литер, 1979. – 262 с. 
28. Расследование отдельных видов преступл. Уч.пос. О.Баев. Воронеж, 1986 
29. Курс Советс уголовн права. Ч.Особ. / Отв.ред. Н.А.Беляев. Т.4. Л.: 1978 
30. Матышевский П.С. Ответственность за преступление против общественной безопасности, общественного порядка и здоровья населения. М.: 1964 
31. Кудайбергенов М.Б. Международное уголовное право. А.: 1999 
32. Ефимов М.А. Борьба с преступлениями против общественного порядка, общественной безопасности и здоровья населения. Минск. 1971 
33. Гришанин П.Ф., Владимиров В.А. Преступление против общественной безопасности, общественного порядка и здоровья населения. М., 1963 
34. Дурманов Н.Д. Уголовная ответственность за преступление против общественной безопасности и здоровья населения. М.: 1962 
35. Апенов С.М. Қылмысты квалификациялаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006 ж Оқулық.