Ежелгі дүниедегі саяси және құқықтық ілідер

 

Құқықты халық сенімінің  көрінісі ретінде жариялай отырып, Савиньи құқықты даярлаудан заңгерлердің рөлін де теріске шығармайды. Ғылыми тұрғыдан алғанда тарихи мектеп мемлекет және құқықты зерттеуге позитивті үлес қосты.

 

 

 

Негізгі әдебиеттер:

 

1.     История политических  и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В.С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997;1998;1999;2000.

 

2.     История политических  и правовых учений/ Под ред. Лейста О.Э. –М., 1997;1999;2000.

 

3.     История политических  и правовых учений: Краткий учебный  курс/ Под. общ.ред. Нерсесянца В.С. –М.,2000.

 

4.     Козлихин И.Ю.  История политических и правовых  учений. Новое время: от Макиавелли  до Канта. Курс лекций. СПб.,2001 (издание содержит излечение из  трудов классиков)

 

5.     История политических  и правовых учений/ Хрестоматия  / Под.ред. Малахова В.П. – М., 2000.

 

6.     История политических  и правовых учений/ Хрестоматия  / Под.ред. Лейста О.Э. – М., 2000.

 

7.     Антология  мировой политической мысли: в  5т. Т.I: зарубежная политическая  мысль: истоки и эволюция. Т.II.: Зарубежная политическая мысль: XX в.  – М., 1997.

 

8.     Антология  мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г.Ю. - Т. III: Европа Америка: XVII-XX вв. - М., Мысль, 1999.

 

9.     История философии  права. Учебное пособие СПб:  Юрид.инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

 

10.                    Сравнительное изучение цивилизаций.  Хрестоматия. Сост.Б.С.Ерасов. М.,1998

 

11.                    Кант И. Идея всеобщей истории  во всемирно-гражданском плане.  К вечному миру (Сер: "Жемчужины истории политической и правовой мысли "). - Алматы: ВШП "Әділет", 1999.

 

 

 

Қосымша әдебиеттер:

 

1.     Бачинин В.А.  История философии и социологии  права. - Санкт-Петербург, 2001

 

2.     Гобозов И.А.  Философия политики.-М.,1998

 

3.     История политических  и правовых учений (XVII-XVIII вв.). /Под  ред.В.С.Нерсесянца. М., Наука,1989

 

4.     История политических  и правовых учений XIX в. /Под ред.В.С.Нерсесянца. М., Наука,1993

 

5.     История философии  в кратком изложении.М.,1991

 

6.     Киссель М.А.  Гегель и современный мир. ЛГУ  1982

 

7.     Кривушин Л.Т.  Проблема государства и общества  в домарксистской мысли. ЛГУ  1978

 

8.     Нерсесянц  В.С. Философское учение Гегеля  о государстве и праве. //Сов.гос.право. № 9.1970

 

9.     Нерсесянц  В.С. Гегелевская философия права:  история и современность. М.,1974

 

10.                    Овсянников М.Ф.Гегель.М.,1971

 

 

 

Тақырып 12. Батыс Европадағы саяси және құқықтық ілімдер (ХІХ ғ. бірінші жартысы)

 

 

 

Саяси және құқықтық идеологияның негізгі бағыттарының жалпы сипаттамасы.

 

ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы либерализмнің саяси-құқықтық идеологиясының негізгі белгілері.

 

Бенджамин Констан (Франция) саяси-құқықтық кµзқарастары. Мемлекет және тұлға бостандығы. Билік жүйесіндегі бµліну және тең салмақтылық.

 

Иеремии Бентамның (Англия) саяси  және құқықтық идеялары. Табиғи құқық  және мемлекеттің келісім негізінде пайда болуы теориясын утилитарлы-эмпирикалық сынау. өкілді демократия концепциясы.

 

Либерализмнің неміс идеологы Л.Штейннің саяси-құқықтық ілімдері. Қоғам мен мемлекеттің арақатынасы. Билік бµлісу жүйесіндегі «таптан тыс» конституциялық монархия.

 

Утопистік социализм µкілдерінің саяси және құқықтық кµзқарастары. Клод Анри де Рувруа Сен-Симонның  саяси және құқықтық ілімдері.  Франссуа Мари Шарль Фурьенің әлеуметтік-саяси даму концепциясы. Роберт Оуэн  азаматтар тәрбиесі және заңнаманы жетілдіру планетаны саяси-құқықтық қайта құру құралы ретінде.

 

Француз либерализмінің негізін  қалаушының бірі ғалым және саяси қайраткер Бенжамен Анри Констан де     (1767-—1830).

 

Констан адамдар еркін  болса өз өмірін дербес және саналы түрде өткізе алады деп сенеді. Олар қандай да бір тұлғадан тыс күштің ықпалынсыз өздерінің индивидуалдық күш-жігерінің есебінен өзіне лайықты өмір сүруге қабілетті. Осы көзкарастарға сүйене отырып, сонынан жалпы күдіретті халық егеменділігінің қажеттілігі туралы руссоистік тезиске түзету енгізеді. Оның шекарасы "жеке адамның дербестігі мен өмірінің" басталатын жерінен аякталуы тиіс.

 

Алайда, Констан мемлекеттің  әлсіз болуын қалайтын либералдардың  қатарына жатпайды. Ол билік институттарының  әлеуметтік пайдалылығының нақты шараларын қатаң анықтауға, одардың компетенцияларының шекараларын дәл бекітуге ынталы. Қазіргі мемлекет Констанның ойынша, формасы жағынан конституциялық монархия болуы қажет.

 

Индивидуалдық еркіндіктің  кепілі ретінде баспасөз бостандығына сүйсінген коғамдық пікірмен және жалпы қоғаммен кадағаланатын мемлекеттік билік институттарымен қатар құқық маңызды рөлге ие болады. Бұл — Констанның мызғымас ұстанымы.   Құқық өзінің бүкіл болмысымен еркіншілдікке қарсы тұрады. Кұқыктық нысандар "адамзат қоғамының желеп-жебеуші періштелері", "адамдар арасындағы қатынастардың жалғыз мүмкін болатын негізі". Әлеуметтік болмыстың тәсілі ретіндегі құқықтың түбірлІ мәні құқықты сақтауды саяси институттар кызметінің негізгі міндетіне айналдырады.

 

Ағылшын либерализмінің ең көрнскті өкілінің бірі Иеремия Бентам (1746—1832)  утилитаризм ("utilitas''-пайда) теориясының негізін қалады. .

 

Бентам да Гоббс сиякты құқықты сувереннің (егеменнің) еркінің  көрінісі деп есептеді. Құқық — бұл мемлекеттің бекіткен және санкциялармен қамтамасыз етілген бұйрықтар мен тыйымдар.

 

Мемлкеттік биліктің ұйымдасуы  мәселесіне келгенде Бентам демократиялық  позицияны ұстанды. Бұл оның либерализмін күшейтіп нығайтты. Ол монархия мсн мұрагерлік аристократияны сынады да, негізгі үш билік тармағы бөлінуге тиіс болатын мемлекеттің республикалық құрылымын қолдады. Бірак, Бентам бұл билік тармақтары өздерінен-өздері өмір сүріп, бір-бірінен тәуелсіз әрекет етуін қолдамады. Бентам олардың корпорациясын бір-бірімен µзара әрекетте болуын қалады, өйткені "осы өзара байланыс олардың бір-бірімен келісімге келуіне, тұрақты ережелерге бағынуына жағдай жасайды және жүйелі түрде үздіксіз қызмет етуге мүмкіндік береді. Егер биліктер мүлдем тәуелсіз болса, онда олардың арасында үнемі қақтығыстар болып отырар еді". Бентам Англияда бір палаталы парламент жүйесін енгізуді және лордтар палатасын таратуды ұсынады.

 

Бентамның бірқатар идеялары XIX—XX ғасырлардағы саяси-құқықтық ойдың дамуына ықпал етті. Мысалы, оның ұсынған заң шығарушылық және әлеуметтік мақсат пен мүдделер балансының арақатынасы мәселесі құқықтың әлеуметтік мектебінің қалыптасуына алып келді. Екінші жағынан, Бентамның қарастырған табиғи құқық және заң арақатынасы мәселесі құқықтың заңгерлік-позитивистік мектебі құрылуының алғышарты болды.

 

XIX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында  либералдар буржуазиялық тәртіптерді  (жеке меншік, кәсіпкерлік еркіндігі,  бәсекелестік және т.б.) дәріптеп жаткан тұста Батыс Европада бұл тәртіптерді аяусыз сынға алып, қанаушылықтан кұтқаратын қоғамның жобаларын ұсынған ілімдер де пайда болды. Капита­листік қоғамның қайшылықтарын ашып әлеуметтік теңсіздікке, әділеітілік пен еркіндікке негізделген қоғам туралы ілімнің — утопиялық социализмнің классиктері қатарына Сен-Симон, Ш. Фурье және Р. Оуэн жатады.

 

Анри дс Сен-Симонның (1760—1825) мемлекет және құқыққа көзқарасы оның тарихи прогресс концепциясымен анықталады. Оның пікірінше адамзат қоғамы бір кезеңнен екіншісіне өте отырып, µзінің "алтын ғасырына" ұмтылады.

 

Тарихтың позитивті кезеңіне индустриализм жүйесін (экономиканы  талантты өнеркәсіпкерлердің басқаруы) енгізу дәстүрлі мемлекеттік-құқықтық нысандарды бұзуды қажет етпейді. Мо­нарх институты, өкімет (министрліктер) және әкімдік мекемелер сақталады. Бірақ, бүкіл зайырлы билік жаңадан құрылған пар­ламент — өнеркәсіпшілер Кеңесіне шоғырланады. Сен-Симоінның пікірінше, жеке меншіктік қатынастар индустриализм жүйесімен толық сыйыса алады. Бірақ Сен-Симон тек өнеркәсіпшілер тобының ғана емес, бүкіл халықтың экономикалық мүддесінің жақтаушысы болды.

 

Шарль Фурье (1772—1837). Ш.Фурье  төрт козғалыстың (материалдық, органикалық, жануарлық және әлеуметтік) ұқсастығын және олардың негізі — "тартылыстың  жалпы негізгі заңдылығын" таптым деп есептеді. Қоғамда бұл универсалды заңдылық адамдардың әр алуан құмарлықтарының ойыны арқылы әрекет етеді. Осы құмарлықтарды тауып, сипаттап жіктеу жаңа әлеуметтік тәртіптерді енгізуді қамтамасыз етуге қабілетті оңтайлы құралды табуды, қазіргі қоғамды радикалды түзетудің жалғыз жолын білдіреді. Тарихтың үдемелі дамуы ол қоғамның келуін жакындатады.

 

Ірі ағылшын социалисі Роберт Оуэн (1771—J858) өнеркәсіптік төңкеріс және оның салдарынан туған таптық қақтығыстар дәуірінде өмір сүрді. Бұл оның реформаторлық көзқарасына ықпал етті. Оның көзқарастар жүйесіндегі негізгі орынды адамдардың мінез-құлқы туралы шешім алады. Оуэннің пікірінше, адамның мінез-құлқы индивидтің табиғи ұйымдасуы мен оны қоршаған ортаның өзара әрекетінің нәтижесі болып табылады.

 

Өмірде орын алған капиталистік қатынастар сыртқы орта­ның факторы  ретінде қазіргі адам өміріндегі қараңғылық, надандық, зұлымдық, мешкейлік сияқты барлық күнәһарлықтар үшін жауапты. Бүкіл әлеуметтік зұлымдықтардың негізгі көзі — жеке меншік. Р. Оуэн Сен-Симон мен Фурьеге қарағанда жеке меншіктік қатынастар құрылысына батыл қарсы шықты.

 

 

 

Негізгі әдебиеттер:

 

1.     История политических  и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В.С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997;1998;1999;2000.

 

2.     История политических  и правовых учений/ Под ред. Лейста О.Э. –М., 1997;1999;2000.

 

3.     История политических  и правовых учений: Краткий учебный  курс/ Под. общ.ред. Нерсесянца В.С. –М.,2000.

 

4.     Козлихин И.Ю.  История политических и правовых  учений. Новое время: от Макиавелли  до Канта. Курс лекций. СПб.,2001 (издание содержит излечение из  трудов классиков)

 

5.     История политических  и правовых учений/ Хрестоматия  / Под.ред. Малахова В.П. – М., 2000.

 

6.     История политических  и правовых учений/ Хрестоматия  / Под.ред. Лейста О.Э. – М., 2000.

 

7.     Антология  мировой политической мысли: в  5т. Т.I: зарубежная политическая  мысль: истоки и эволюция. Т.II.: Зарубежная политическая мысль: XX в.  – М., 1997.

 

8.     Антология  мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г.Ю. - Т. III: Европа Америка: XVII-XX вв. - М., Мысль, 1999.

 

9.     История философии  права. Учебное пособие СПб:  Юрид.инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

 

10.                    Сравнительное изучение цивилизаций.  Хрестоматия. Сост.Б.С.Ерасов. М.,1998

 

 

 

Қосымша әдебиеттер:

 

 

 

1.     Бачинин В.А.  История философии и социологии  права. - Санкт-Петербург, 2001

 

2.     Гобозов И.А.  Философия политики.-М.,1998

 

3.     Застенкер  П.Е. Очерки истории социалистической  мысли.М.,1985

 

4.     История политических  и правовых учений XIX в. /Под ред.В.С.Нерсесянца. М., Наука,1993

 

5.     История социалистических  учений. /Сб.статей,М.,1984

 

6.     Луковская  Д.И. Политические и правовые  учения: историко-теоретический аспект. - Л.,1985

 

 

 

ХІХ ғ. ІІ жартысы – ХХ ғ-ғы саяси және құқықтық ілімдер

 

 

 

Тақырып 13. Батыс Европадағы ХІХ ғ. ІІ жартысы – ХХ ғ. саяси және құқықтық ілімдері

 

 

 

ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы саяси және құқықтық идеологияның негізгі белгілері мен басты бағыттары.

 

Батыс Европадағы марксизмнің  саяси және құқықтық ілімі. Карл Маркс пен Фридрих Энгельстің саяси және құқықтық кµзқарастарының қалыптасуы. Мемлекет, құқық және экономиканың арақатынасы. «Коммунистік партия Манифесті». Мемлекет және тµңкеріліс. Пролетариат диктатурасы мемлекеті идеясы. Марксизм мемлекеттің жойылуы шарттары туралы. Энгельс мемлекеттің пайда болу белгілері және нысандары, мемлекеттік және құқықтық қондырманың экономикалық базиске ықпалы туралы.

 

Позитивизмнің негізін салушылардың саяси және құқықтық тұжырымдамалары. Огюст Конттың саяси-құқықтық ілімі. Мемлекет пен құқықтың тарихи дамуы.  Социократия теориясы. Субъективті құқық міндет және әлеуметтік қызмет ретінде.

 

Герберт Спенсердің саяси  және құқықтық ілімдері.  Мемлекеттің органикалық теориясы. Мемлекет функциялары мен органдарының дамуы, олардың типтері.

 

Заңдық позитивизм. Джон Остин (Англия). К.Бергбом және П.Лабанд (Германия). «ұғымдар юриспруденциясы». Құқық заң ретінде. Мемлекеттің заңдық белгісі. Құқықтық мемлекет идеясы.

 

Әлеуметтік позитивизм.  Рудольф фон Иерингтің (Германия) мемлекет және құқық туралы ілімі. «Мүдделер юриспуденциясы». Құқық заңдық қорғалған мүдде ретінде. Әлеуметтік күштер құқығыүшін күрес.

 

Людвиг Гумплович (Австрия) саяси және құқықтық ілімі. Күш кµрсету теориясы. Мемлекет эволюциясы. «Қазіргі мәдени мемлекет».

 

Құқық және мемлекет туралы Фридрих Ницше ілімі. Мемлекет мәдени және әлеуметтік даму құралы ретінде, оның типтері. Құқықтың элитарлы тұжырымдамасы. Құқық, теңсіздік, жеңілдіктер. Соғыс пен бейбітшілікке кµзқарастары. Тµңкеріліс мәдениетке қауіп ретінде.

 

Маркстік ілім бойынша  адамзат қоғамының өмір суруінің шарты — материалдық игіліктерді үнемі өндіріп отыру болып табылады. Маркстің айтуынша қоғам дамуы өндірістік қатынастар мен өндіргіш күштердің дамуының сипаты мен деңгейіне сәйкес келуіне байланысты болмақ. Бұл тарихи прогрестің итермелеуші күші болып табылады.