Кәсіпкерлік іс - әрекет қатынастарын құқықтық реттеу

3. Бірлескен кәсіпорынға қатысушы серіктестердің қосқан капитал үлесіне байланысты :

-    Енгізетін капитал үлесі бірдей серіктестердің тең қатысуымен;

-    Шетел капиталының көп үлеспен қатысуы [30; 5]. Бұл нысанда шетел серіктесі БК-ның қызметіне жоғары дәрежелі бақылауды қамтамасыз етуге ұмтылады, ал жергілікті серіктес кәсіпорында өз үлесін көбейту үшін қажетті қаржы құралдарын иеленбейді.

-    Шетел серіктесінің қатысу үлесі аз не төмен дәрежеде. Бұл нысанда БК ұлттық кәсіпорынға ұқсас, ереже бойынша мемлекет ұсынған әртүрлі жеңілдіктерді пайдаланады.

4. Қызмет түріне, яғни серіктестердің алдына қойған мақсаттарына сайкес:

  -  Ғылыми   нәтижелер   мен  тәжірибе  біріктіру,   жаңа   өнім,   ноу-хау,   құрал

- Жабдықтар   дайындау   үшін   жобалар   әзірлеу   мақсатында   құрылған   ғылыми сипаттағы БК;

- Өндіріс үрдісінде және өнімді өткізу кезіндегі шығынды төмендету мақсатында шетел инвесторы құрған өнеркәсіптік сипаттағы БК;

- Шетел серіктесінің кәсіпорнына толықтай өнімді өндіру үшін қажетті арзан шикізатты және жартылай фабрикатты жергілікті нарықтан сатып алу мақсатында құрылған сатып алушы БК;

- Бірлеске кәсіпорынға орналасқан елде және үшінші елде өнімдерін өткізуді жүзеге асыратын, жаңа нарықты игеру мақсатында құрылған - өткізуші БК;

-              Әртүрлі қызмет түрлерін байланыстыратын кешенді БК;

Бірлескен кәсіпорынды құру ережеге сай мына мақсаттардан тұрады: 

- Әлемдік жүйеде капиталалмасуын және еңбек бөлінісін толық тарту есебінен экономиканың тиімділігін арттыру;

- Озат ғылыми - техникалық жетістіктермен басқару тәжірибелерін жұмылдыру;

- Ғылыми - техникалық жетістіктердің тәжірибелік игерілуін тездету;

-  Қосымша материалдық және қаржылық ресурстарды тарту;

-  Тиімсіз импортты қысқарту.

Қазақстан Республикасының маңызды серіктестерінің бірі болып Америка Құрама Штаттары табылатындықтан, осы елдегі БК-ның құрылу ерекшеліктерін қарастырайық [31; 33].

АҚШ-тағы БК нысанында құрылатын заңды тұлғалардың негізгі түрі корпорация (согрогаііоп) мен толық серіктестік (депегаі рагіпегзһір) болады. Сонымен қатар, БК жауапкершілігі шектеулі компания нысанында да болуы мүмкін. Жауапкершілігі шектеулі компанияны құруға рұқсат етуші тұңғыш заңнамалық актілер 1977 жылы және 1982 жылы Войоминг және Флорида штаттарында қабылданды. А. Жайылған "АҚШ-тағы БК-ды құру тәжірибесі" атты еңбегінде "Бірлескен кәсіпорынның жауапкершілігі шектеулі нысанда болуы АҚШ-та бизнес жүргізуге ынталы шетел серіктестері не инвесторлары үшін құқықтық және экономикалық тұрғыдан қарағанда қолайлы болып табылатыны айқын еместігін американдық заңгерлердің өздері де айтады" деп көрсеткен [32; 29].

АҚШ-та бизнес жүргізудің ең танымал нысаны корпорация болып табылады. Корпорация  бизнеспен басқаруға қатыса алмайтын акционерлерге жататын заңды тұлға. Бұл өкілеттік акционерлермен сайланған директорлар кеңесіне тарайды [33; 498]. Сөз жоқ, әрбір штаттың заң актілері корпорацияны құруға және оның қызметіне өз талаптарын қояды, бірақ әдебиеттерде келесідей негізгі талаптары көрсетілген:

-  құрылтай құжаттарын дайындау;

-     корпорация мүшелерінің құрылтай құжаттарына қол қоюы;

-     штат     төрағасына     құжаттарды     тапсыру     және     сәйкесті алымдарды, салықтарды және баждарды төлеу;

-     корпорацияның лауазымды тұлғаларын сайлау.

Өзге елдердің заңнамасынан АҚШ заңнамасының айырмашылығы корпорацияны тұтас тіркеу жүргізбейтінен көре аламыз. Бірақ, көптеген штаттар жыл сайын капиталдар, лауазымды тұлғалар, директорлар кеңесі және т. б. есеп ұсынуын талап етеді.

Корпорацияның жарғылық капиталының мөлшеріне ешқандай талап қойылмайды. Корпорацияның негізгі белгілері:

      өкілетті органдардың рұқсатымен құрылады;

     заңды тұлға мәртебесін иеленеді;

     акционерлердің       жауапкершілігі,        кейбір        ерекше жағдайларды қоспағанда, шектеулі;

     корпорацияның акциясы өзге тұлғаға еркін түрде беріледі;

     корпорация     пайдасының     бір     бөлігі     акционерлерге бөлінеді.

Серіктестік  пайда табу мақсатымен меншік иелерінің бірігуі арқылы бизнесті жүзеге асыруға ұйымдасқан екі не оданда көп тұлғалардың ассоциациясы. Серіктестік толық серіктестік (partnership), жауапкершілігі шектеулі серіктестік (partnership) және сенім серіктестігі (partnership) түрінде құрылуы мүмкін.

Серіктестік - бірлескен бизнес жүргізуші тұлғалардың келісімімен құрылуы мүмкін. Бұл келісім шартқа қол қою арқылы немесе ауызша шарттасу арқылы жүзеге асады. Әдетте, серіктестік өзінің серіктерінен бөлек қызмет атқармайды. Кейбір жағдайларды қоспағанда, серіктестердің біреуі қаза болса, серіктестік таратылады.    Ал    корпорацияда    серіктестің    қаза    болуы    заңды    салдарға соқтырмайды. Корпорацияға қарағанда серіктестік пайда үшін федералдық салық төлемейді [34; 134]. Ал табыс салығын әрбір серіктес (жеке және занды тұлғалар) төлейді. Серіктестіктер серіктестерге жұмыс беруші болып табылмайтындықтан, олар серіктестіктен шыққан кезде қандай да бір жеңілдікті талап етуге құқығы жоқ.

Жауапкершілігі шектеулі компания, бұл  корпорация мен серіктестік арасындағы қандайда бір заңды тұлғаның түрін ұсынады, яғни ол корпорациядағы басымдылықты, серіктестіктегі жеңілдетілген салық салуды иеленеді.

Мұндай компанияны құру үшін штаттағы өкілетті тұлғаға құрылтай құжаттарын тапсыруы тиіс. Жауапкершілігі шектеулі компанияның мүшесі болып жеке тұлға, серіктестік, компания немесе тіпті жауапкершілігі шектеулі өзге корпорация табылуы мүмкін [35; 662].

Мұндай компанияның мүшесі салған салымының үлесіне сәйкес басқару өкілеттігін иеленеді. Сонымен қатар, олар корпорация директорлар кеңесінің өкілеттігіне сәйкес өкілеттігі бар басқарманы сайлайды.

Шетел серіктестері бизнестерін жүргізу үшін бірлескен кәсіпорынның қандай құқықтық нысан тиімді екенін өздері шешуге құқылы. Заңды тұлғалардың аталып өткен нысандары тек шетел капиталы бар кәсіпорындарға ғана емес, американдық кәсіпорындарға да таралады.

Енді, Латын Америкасы елдеріндегі бірлескен кәсіпорынды құру тәжірибесіне келейік, өйткені бұл мемлекеттердің осы салада тәжірибелері әрі қызықты, әрі бай.

Латын Америкасында шетел капиталымен бірлескен кәсіпорынның дамуы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін басталды. Өйткені, бұл аймаққа соғыс салдары әсер етпеді, соның арқасында бизнестің табысты дамуына өндіріс күшінің даму деңгейі, ресурстардың молдығы, жұмыс күшінің арзандығы қажетті жағдайлар тудырып, инвестициаланған капиталдан аса көп пайдаға қол жеткізді [36; 102] Соғыстан кейінгі қабылданған заңнама экономиканың барлық аймағында шетел инвестициясы үшін қолайлы бастама енгізді. Әсіресе шетел кәсіпорнына қатысты ереже түпкілікті өңделді, яғни шетел капиталының қатысушы мемлекеттегі қызметінің негізгі нысаны өңделген болатын. Мұндай кәсіпорындардың режимі ішкі заңнамамен анықталды. Мысалы: арнайы инвестициялық кодекс, табиғи байлықтарды өңдеу туралы заң, валюталық заң және т. б

Осы елдердің заңнамаларында шетел кәсіпорнына, бірлескен және ұлттық кәсіпорындарға нақты анықтама берілген. Бұл кезде таза сандық белгі есепке алынған: егер кәсіпорын капиталының 80% ұлттық салымшы иеленсе, онда кәсіпорын шетел капиталымен құрылғанына қарамастан ұлттық кәсіпорын болып есептеледі. Шетел кәсіпорыны болып ұлттық салымшы кәсіпорынның жалпы капиталының 51% төмен мөлшерін иеленуі танылады [37; 13]. Бірлескен кәсіпорында ұлттық салымшының үлесі 51%-80% дейінгі мөлшерді құрайды.

Ұлттық және шетел капиталымен қатысудың пайыздық қатынасын сақтау туралы талап тәжірибеде капиталда үлесі көп меншік иесі тарапынан кәсіпорын қызметіне бақылау тағайындауды білдірмейді. Шетел салымшылары тарабынан жабық бақылау жүргізу мүмкіндігі есебінен Мексика, Аргентина, Анд пактасы елдерінің (Боливия, Колумбия, Эквадор, Венесуэла, Перу) инвестициялық заңдарында   кәсіпорынның   коммерциялық,    басқарушылық,    техникалық   және әкімшілік қызметіне шын және тиімді бақылауды кәсіпорынның номиналды иегерінің жүзеге асыруы үшін міндетті талаптары көрсетілген.

Шетел капиталымен бірлескен кәсіпорын әртүрлі сауда серіктесі түрінде құрылады. Латын Америкасының азаматтық және сауда кодексінде кәсіпкерлердің қызметін ұйымдық нысанда пайдаланатын сауда серіктестерінің мүмкін түрлерінің тізімі енгізілген. Мысалы: Аргентинада ұлттық және шетел кәсіпкерлері үшін серіктестердің келесі түрлері қолданылады: толық және сенім серіктестері; жауапкершілігі шектеулі қоғам; акционерлік, кооперативтік, аралас қоғам; уақытша компания (белгілі бір мәселені орындау үшін арнаулы уақытқа құрылған); көпшілік-жеке компания [38;115].

Сауда серіктестігінің ұқсас түрлерінің тізімі 1937 жылғы "Сауда серіктестігі туралы" Мексиканың жалпы заңында көрсетілген. 1916 жылғы "Сауда серіктестігі туралы" Перу заңы толық және сенім серіктестігін, сенім акционерлік серіктестігін, акционерлік қоғамды, жауапкершілігі шектеулі қоғамды құруға рұқсат берді. Венесуэла Сауда кодексі төрт мүмкін нысанды көрсетумен шектелген: сенім серіктестігі, сенім акционерлік қоғамы, акционерлік қоғам және жауапкершілігі шектеулі қоғам [39; 40]. Латын Америкасы елдеріндегі сауда серіктестерінің әртүрлілігіне қарамастан, оларды бөлудің жалпы түріне тұлғаларды біріктіру, капиталдарды біріктіру және аралас бірігу жатады.

Латын Америкасы елдерінің заңнамасында сауда серіктестерінің ұйымдық нысанының тізімі кең болғанымен, шетел салымшыларының арасында кеңінен танымал болып акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі қоғам және аралас қоғам табылады [40; 51]. Осылайша көптеген еншілес кәсіпорындар Латын Америкасының экономикасына негізделіп трансұлттық корпорациялар ұйымдастырылды.

Бұл кәсіпорындардың барлығы капиталдарының бірігуімен, заңды тұлғаның қасиетімен, кәсіпорын мүшелерінің жеке мүлкінен тыс кәсіпорынның мүліктік оқшаулығы негізінде ерекшеленеді. Жеке мүліктің болуы  заңды тұлғаның өз міндеттемелері бойынша өзіндік мүліктік жауапкершілікке тартылуын болжайды. Бірақ, акционерлік қоғамда және жауапкершілігі шектеулі қоғамда бұл ерекше сипатты иеленеді және кәсіпорынның берілген түрінде қатысушыларға кәсіпкерлік тәуекелдің мөлшерін алдын-ала белгілеуге рұқсат етеді [41; 15]. Тәуекелді шектеу -экономиканың тұрақсыз жағдайында кәсіпкерлердің шаруашылық қызметіне жеткілікті жағдай жасаушы немесе ынталандырушы.

Шетел капиталымен құрылған кәсіпорын Латын Америка елдерінің ұлттық заңнамасымен қарастырылған ережеге сай ұйымдастырылады. Ол кәсіпорынның құқықтық жағдайын (ол заңды тұлға болып табылады ма? табылса оның құқықтық әрекеті және органдарымен мәміле жасау тәртібі, оны құру және тарату мәселелері) және оның ұлтына тәуелді жеке статутын анықтайды [42; 4]. Заңды тұлғаның ұлтын белгілеу аумақтық акт негізінде белгіленуі мүмкін. Бустаманте кодексі әсер ететін елдерде заңды тұлғаның ұлтын анықтау мәселесімен қақтығыспайды, өйткені сауда  қоғамының ұлты  қатысушылардың еркіне тәуелді және ережеге сайкес акционерлердің ( акционерлік қоғамда ) жалпы жиналысы өткен орнымен не басшы және әкімшілік органдар орналасқан жермен анықталады.

1940 жылғы халықаралық сауда құқығы туралы Монтевидео шартын ратификациялаған елдер (Аргентина, Бразилия, Парагвай, Перу, Уругвай, Колумбия) отырықшылдық қағидасын қолдай отырып, компанияның ұлтын оның сауда қызмет орталығы орналасқан жермен белгілейді [43; 29].

Компанияның басым көпшілігі орналасқан мемлекет құқығымен шарт мазмұны мен бекіту тәртібі, мүшелер арасындағы құқықтық қатынас реттеледі.

Қазіргі кезде ҚР-да БК-ның қызметіне серіктес елдер ретінде әлемнің 90-ға жуық елдері қатысуда. Қызмет етуші БК-ның көпшілігі Еуропа және Азия мемлекеттерінің фирмаларымен құрылған.

Сонымен қатар, 70-тей БК өз қызметін американдық фирмалармен жүзеге асыруда. Аса белсенді қызметтестікті БК бағытында Түркия, Қытай, Ресей, Германия, Оңтүстік Корея, Италия, Пәкістан, АҚШ орнатуда. Бұл елдермен Қазақстан сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы шарт жасап қана қоймай, капитал енгізуді өзара қорғау және көтермелеу туралы келісімді бекітті. Сөз жоқ, тиісті халықаралық шарттар Қазақстанда қолайлы инвестициялық климат тудыруға әсер етті.

АҚШ әлі де елімізге капиталдарын енгізуде белсенділік көрсетіп отыр. Бұл күнде 230-дан астам Қазақстан-Американ БК-дары тіркелген. ҚР-ның Сыртқы Істер Министрлігінің баспасөз қызметінің хабарламасы бойынша елімізде Американдық инвестицияның көлемі 1,9 млрд доллардан тұрып, бұл шетел инвестициясының жалпы сомасының 28% құрайды.

Қазақстан экономикасындағы БК-дар болашақта дамудың жарқын көрнісі ретінде мұнай өндіру өнеркәсібінде қызмет етуде.

Қазақстанда шетел инвестициясын өндіруші салаға тарту тенденциясы экономикадағы қызметтерінің тиімділігі шектелгенге дейін сақталуда. Бұл жағдай көптеген шетел сарапшыларының пікірі бойынша "голландиялық аурудың" пайда болу қауіпі төніп тұр, яғни экономиканың белгілі бір жеке салалары инвестиция есебінен қанығу қауіпі.

Мұндай қатынастар маңызды инвестициялық заңнаманың дамуын ұсына отырып, экономиканың инвестицияланбай қалып қойған салаларына БК қызметін ұйымдастыру қажеттігін көрсетеді.

Академик А. В. Венедиктов "ұжым ілімін" [44; 665] алға тартты. Бұл ғалымның айтуы бойынша мемлекеттік занды тұлғаның артында екі ұжым тұрады делінген: а) мемлекет атынан барлық халық; ә) аталған занды тұлғаның жұмысшылары мен қызметкерлерінің ұжымы.

Ал, ғалым Д.М.Генкин "әлеуметтік ақиқат" [45; 56] теориясын ұсынады, яғни онда ол қоғамдағы тауар айналымы қатынастарының тарихи-экономикалық заңдылығын басшылыққа ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық құқықпен жанама түрде қажеттілікке орай реттелетінін айтады. Профессор Ю.К. Толстой "директор ілімін" алға тартты [46; 88], оның пікірінше, мемлекеттік заңды тұлғанын еркін білдіруші — директоры болып табылады.