Қоғам дамуы табиғатпен тығыз байланысты

     Бұрғылау  мұнаралары тұрған жерлердің территориясыні ластануы:

- өсімдік дүниесінің түрі мен  саны азайған немесе мүлде  жойылған;

- қазылған қазаншұңқырлар, орлар, төбешіктер пайда болып рельеф келбеті күрделі өзгеріске ұшыраған;

- темір қалдықтары, сынықтары шашылып  белгілі бір территорияны алып  жатыр;

- бұрғылау мұнаралары мен құбырлар  алынбай қалып кетіп жерді  пайдалануға жарамсыз жасауда;

- бүрғылау объектілерінің нормативтен 2-3 есе асып түсе территорияны пайдалануы;

- ауыр техниканың топырақтың өсімдік өсетін қабатын зақымдауы.

     Экономика салаларындағы өнеркәсіп кәсіпорындарының айнала ортаға тастаған калдықтары жылдан-жылға  өсіп экологияны экономикалық зиянын ұлғайтып отыр. Өнеркәсіптегі технологиялық процестер кезінде пайда болып үйіліп калған қалдықтар көлемі – 1 миллиард тонна болып отыр. Өндіріс  калдықтарының қоршаған ортаға әкелетін экология- экономикалық зияны:

- өндіріс калдықтары құрамындағы  улы заттар жер асты үсті су көздері мен топырақты ластап уландырады;

- өндіріс қалдықтары  ауаға улы  зиянды қоспаларды бөліп шығарады;

- өндіріс калдықтары құрамында  экономиканың бас салаларына  қажетті басқа элемештер әлі  де бар;

- жабайы жан-жануарлар миграциясы  болады;

- флора саны мен түрі азайды;

- қоғамдық және жеке меншік  малдардың ауру түрі көбейіп саны артады;

- ауыл шаруашылық есімдіктері  мен дақыддарының өнімді төмендеп, сапасы нашарлайды;

     - өнеркәсіп кәсіпорындарындағы негізгі  қорлардың тозу процесі жылдамдай түседі, жұмыс істеу мерзімі қыскарады;

     - косіпорындағы жұмыс жасайтын  жұмысшылардың және тұрғын халық  арасында жүмысқа жарамсыз күндері  өседі;

     - тұрғын халықгың әлеуметтік-экономикалық  жағдайына тікелей әсер етіп, қосымша шығындарды қажет етеді.

     Зерттеулер көрсетіп отырғандай, өңдіріс қалдықтарынан қосымша өнімдер шығару үшін, барлық елдерде көп күш жұмсап, әртүрлі жолдар қарастырылуда. Бұл   қалдықтарды   пайдаланғанда, қосымша энергия көзін алуға және қоршаған орта тазалығын сақтап, экология мен экономиканың үйлесімділігін табу өте маңызды  проблема. Қазақстанның қалалары мен елді пунктгерінде жыл сайын 13,9 миллион текше метр тұрмыстық қалдықтар жиналады екен. Осындай орасан зор көлемдегі тұрмыстық қалдықтардың қоршаған ортаға тигізіп жатқан экологиялық зиян ауқымы зор және күн өткен сайын қатерлі сипат алуда. 2001 жылы тұрмыстық қалдықгарға бөлінген жер республика бойынша 1156 га кұрады. Ал, тұрмыстық қалдықтардың құрамына көз салсақ: 30-45 пайызы тамақ қалдықтары, 20 пайызы – қағаз, 4-6 пайызы - әйнек, 3-6 пайызы – металл, 2-5 пайызы полимер материалдары.

     Бүгінгі таңда әлемде жер қойнауынан 100 млрд. Тонна кен өндіріледі, 800 млрд. Тоннадан аса әртүрлі темір балқыгылады, 60 тонна аса табиғатта жоқ синтетикалық материалдар өндіріледі, егістікке 500 млн. Тонна минералдық тыңайтқыш және 3 млн. Тонна әртүрлі улы химикатгар енгізіледі. 13 пайыздан аса өзендер ағысы шайынды, жылына 700 млрд. М³ өндіріс пен тұрмыстық қалдықтар су көздеріне тасталынады. Мұхиттарга тасталатын қалдықтар көлемі 17,4 млрд. тонна болып отыр.

     Әскери  өнеркәсіптік-өндірістік кешендердің  Қазақстанның 21 миллион гектар жерін  көп жылдар иемденіп, полигондарда небір қару түрін сынақтан өткізіп  жатуының үлкен экономикалық зиян-зардабын тартудамыз. Еліміздегі әскери полигондар: Атырау мен Батыс Қазақстан облысындағы Ресейдің «Капустин-Яр» полигоны. Оның кұрамында: ракета полигоны, ядролық космостық алаңдар, қарулардың жаңа түрлерін сынайтын алаңдар және ракеталарды жою алаңдары. Бұл полигонның алып жатқан аумағы мен жүргізіп жатқан мынақ  түрлері бойынша дүниежүзіндегі ешкавдай елде теңдесі жоқ. Ігеі полигрн: «Азғыр». Осы екі полигон Атырау мен Батыс облысының 3 миллион гектардан астам жерін пайдаланып жыл сайын небір әскери қаруларды сынап, табиғат компоненттері ауа, су, топырақгы  улауда.  Осы   ашылған   полигондарды   29 рет ядролық жарылыс жүргізілген, оның 17-сі Азғырда жер астында, 12- Нарын құмында жер үстінде. Бұлардан басқа 24 мыңнан астам зенитті өзін-өзі басқаратын ракеталар ұшырылып жарылған. Қару-жарақ пей әскери техниканың 177 түрі сынақган өткен. Жақын және орташа қашықгықгағы ракеталар осында жойылды.  «СС-20» деп аталатын жойылған ракеталардың саны – 619, оның әрқайсысының салмағы 51 тоннадай, адамға қауіпті заттардан тұрады.  «Тайсойған» полигоны Атырау облысының Қызылқоға ауданы жерінің 750 мың гектар жерін алып жатыр. Осында ракеталардың барлық түрлері сынақтан өтеді. Мамандардың зерттеулері бойынша,  полигон территориясы,  оның маңы, өсімдігі мен жануарлары, топырағы, су көздері адамға қауіпті ракета    отындарының қалдығымен, ауыр металдармен мықтап ластанған.    Германияда Сарыөзекке алып келіп баллистикалық ракеталарды жаруы т.б. 
 

                                          7. Қала мен адамның денсаулығы. 

      Қазіргі кезде адамның экологиялық ортасы – қала. Ол ең ірі және табиғи ортадан өзгеше, көптеген параметрлері бойынша экстремалды деуге болатын орта. Қалада техногенді қуаттың орасан зор концентрациясы жиналады.

    Дүние жүзінің қалаларында қазір ғаламшарымызды мекендейтін халықтың шамамен жартысы  шоғырланған. Соңғы 45 жылда қала халқының саны  729 –дан  2540 млн. адамға дейін өсті, яғни 3,5 еседей, ал олардың халықтың жалпы санындағы үлесі 29 дан 44% дейін артады. Сонымен қатар, қалалардың іріленуі жүріп отыр.  1995 жылдың соңына қарай дүние жүзінде халықтың саны  1 млн. астам халқы бар 320 қала және  5 млн астам халқы бар 48 қала болған.

    Бірақ урбанизация процесі тек қала  халқының немесе қалалардың мөлшері  мен санының артуымен ғана шектелмейді. Сонымен қатар, бұл процес қоғам  өміріндегі қалалардың рөлінің артуынан, көптеген адамдардың өмір сүру салтының өзгеруіненде көрінеді.

    Қалалардағы адам экологиясына тән нәрсе –  бұл табиғи экологиялық факторлардан оқшаулану болып табылады. Қажетті  мөлшерде өсімдіктер сумен және тірі топырақпен қамтамасыз етілген.адамның  биологиялық табиғаты мен оның табиғатқа қарсы іс-әрекеттерінің нәтижелері арасында қайшылық әсіресе, қала жағдайында шиеленісі түседі.

    Қазіргі кезде қала – күрделі әлеуметтік-экономикалық ағза. Ол демокрафиялық, экономика-географиялық сәулеттік факторлардың әсерінен, қоршаған экономикалық кеңістік пен табиғи ортаның алуан түрлі өзара нәтижесінде қалыптасады. Көбінесе, қалалармен қоғамдық процестің көптеген белгілерін байланыстырады. Бірақ қала өркниеті қолайлы жағдайлар, тұрмыстың жеңілденуіне әкелгенімен, коммуникация тығыздығы, әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндіктері тек барлық жағынан қолайлы емес.

    Қала  ортасы адамның басты сапасы –  оның денсаулығына қолайсыз әсер етеді. Атмосфераның, судың, азық-түліктің , күнделікті қажет заттардың өнеркәсіп пен  транспортың қалдықтарымен ластануы, электромагнитік өріс, вибрация, шу, тұрмыстың химияландыруы, уақаттың жетіспеуі, дұрыс тамақтанбау, зиянды әрекеттердің кеңінен таралуы – осылардың барлығы қосылып адамның денсаулығын нашарлатады.

    Қала  халқының басым бөлігі қаладан тыс, табиғи жағдайда өткізуге тырысады. Бірақ мұндай жерлерде мүмкін болатын реакциялық қысым артады да, олар қаланың жалғасына айналады. 
 

                                          

                                                   ҚОРЫТЫНДЫ. 

     Табиғат — адамның күнкөріс көзі. Бірақ оны есеп-қисапсыз шашьш-төгіп, ластап, бүлдіріп пайдалануға тиіс емеспіз. Ол — келер ұрпақтардың мекен-тұрағы, несібесі, көзбен көріп қызықтап, көңіл тойдыратын қуанышы.

      Сондықтан бүгінгі ұрпақ келешектегі ұрпақтардың  несібесін есепсіз жеп тауысып,  бүлдіріп  кетсе,  күнәнің үлкені сол  болары хақ.

      Қолмен  істегенді, мойынмен көтеретін кез  келді. Ендеше, "Үйірсіз құс болмас, жалғыз ол кез келген аңға жем болады.  Қасқыр да үйірімен күшті. Жалғыз бұлақ әлсіз, көптеген бұлақ өзенге айналса, ол тасты жарып, тауды бұзады!" деп, Төле би көрегендікпен айтып еді. Ел біріксе алынбайтын қамал, жеңілмейтін қиындық, шешілмейтін түйін жоқ.

      Бала  алдымен отбасында, балабақшада, одан соң мектепте болады. Сол көздері табиғатқа мейірбандықпен қарауға, оны тағылықпен бүлдірмеуге, суық қолдардың білгенін істеулеріне жол бермеуге тәрбиелеу арқылы  бәрін  қайта  қалпына  келтіруге  болады.

      Бұған қол жеткізу жолы — жүйелі, үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру.

      Бүгінгі таңда, жас үрпаққа үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі мемлекеттік деңгейде қойылып отыр. Ол "Қазақстан-2030" даму стратегиясында басты орын алады.

      Профессор Нүрғали Сарыбеков "Ұрпақтар игілігін сақтап қалудың педагогикалық жолдары" атты мақаласында экологиялық білім мен тәрбиенің бағыттарын анықтап берді.

      Экологиялық білім берудің мақсаты — жеке адамның бойына табиғатқа деген  ізгілік қатынастарды қалыптастыра отырып, адам -> қоғам -> табиғат арасындағы толық үйлесімділік рухыңда тәрбиелеу.

      Адам  шыр етіп дүние есігін ашқан күннен бастап табиғатпен етене жақын өмір сүреді. Күнделікті үйдегі мал-жанға қарап жас төлдердің сүйкімділігін сезініп, қылығын қызықтап, құстарға жем шашып, бала-пандарын күтіп, жақсы көріп, бауыр басып өскен бала есейе келе табиғаттың ажырамас  бір бөлшегіне  айналады.

      Қазіргі таңда география, биология, физика, химия, т.б. пәндер экологиялық мазмұндағы тақырыптарды қамтып экологиялық білім  беруде. Экологиялық проблеманы ғаламдық жағдайда қозғап отырғандықтан, оны  жеке адам, жеке мемлекет өздігінен шеше алмайды. Сондықтан оны дүниежүзілік және отандық тәжірибелер көрсетіп отырғандай, көпшілікке жаппай экологиялық білім мен тәрбие беру арқылы жүзеге асыруға болады. Экология курсын жеке пән ретінде оқыту көптеген  проблемаларды  шешер  еді.

           Ұсынылып отырған ғылыми жобада сынып оқушыларының таным ерекшеліктеріне сәйкес табиғат құбылыстарын тікелей көріп, бақылап, қабылдауы арқылы меңгеруі керек деген ұстаным басшылыққа алынды. Әрі табиғатты танып-білудің логикалық әдіс-тәсілдері (талдау, салыстыру) сарамандық, топ саяхаттарда іс-жүзінде қолдану, бекіту көзделген. Бұл бағдарлама бастауыш сыныптарда таңдау курстары бойынша жұмыс жүргізетін мұғалімдерге арналған.

               6—9 сыныптарда биология пәнінен сабақ үстінде экологиялық білім мен тәрбие беру мақсатында жыл бойына 6,7-сыныптарда 17 сағаттан тұратын, 9-10 сыныптарда 34 сағаттан тұратын экологиялық  сабақтар  бағдарламасын жасадым.

             Экологиялық білім көпшіліктің  санасына айналадағы ортаны сақтаудағы  жауапкершілік идеясын ұялатып, қоғамның әр мүшесін табиғатқа аялай қарауға үцретеді. Табиғат бір-бірімен тығыз байланыста болатын өте күрделі комплексті қосылыс. Ал адамзат сол табиғаттың бір бөлігі, ол үнемі онымен байланыста болған күнде ғана тіршілік ете алады. Жас бүлдіршіндерді табиғатты қорғай білуге тәрбиелеу, біздің азаматтық борышым 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Құрманов Қ. «Физикалық география  терминдері мен ұғымдарының орысша-қазақша  анықтамалық сөздігі» - Алматы. Рауан, 1993 ж.

2 Лемешев М.Я. «Регионалыюе природопользование   на  пути   к гармонии» - М.: Мысль, 1991 г.

3. Саданов А.К., Аскарова У.Б. и др. Практикум по экологии. Алматы, 1999

4. Саданов А.К., Аскарова У.Б. и др. Экология. Учебник для студентов ВУЗов. Алматы, 2001 г.

5. Гиляров А.М. Популяционная экология. — М., 1995 г.

6. Банников А.Г., Рустамов А.К., Вакулин А.А. Охрана природы — М., 1985

7. Фурсов В.И. Охрана природы в сельском хозяйстве.—Алматы, 1987 г.

8. Сагимбаев Г.К. Экология и экономика.— Алматы.: Каржы-каражат, 1997.

9. Иштаева Ф.Қ., Костарева Л.Г., Набидоллина Ш.С., Молдағалиева Ж.Е. Экология. Оқу құралы. – Астана: Фоллиант, 2008.- 160бет