Нормативті нақты шығындар есебі

Норма – бұл прогрессивті технологиямен өндірісті ұйымдастыру  жағдайындағы шаруашылық қызметтің  алдын ала белгіленген нәтиженің  сандық көрінісі. Нормативтік калькуляциялаудың  материалдар мен еңбек ресурстарының  шығыстарын техникалық нормаларын негізінде  есептейді. Олар өз кезегінде, өнім өндірісін  техникалық құжаттамаларға сәйкес белгілейді (конструкторлық бюро дайындарын детальдардың чертеждары) және субъектінің шаруашылық қызметінің барлық жағдайын реттейтін өзара байланысты жүйесін құрайды.

Нормативтік калькуляциялау әдісінің нақты өнімнің өзіндік  құнын, өндірістегі   ақауды бағалау  және аяқталмаған өндірістің көлемін  анқтау үшін қолданылады. Қолданыста жүрген нормалардың барлық өзгерістері  ай бойындағы нормативтік калькуляциялауды ескеріледі. Өндірісті игерудің барысында  және материалдық пен еңбек ресурстарын  пайдалануды жақсартудың нәтижесінде, нормалар өзгеріске ұшырауы мүмкін (әдетте ,олар төмендетіледі).

Бұл жерде есеп барлық ағымдардағы  шығындарды: шығындардың нормасы  мен нормадан бөліп көрсетеді. Анықталған ауытқулар туралы мәліметтер бұйымның өзіндік құнын басқаруға және сонымен бірге, әрбір баптар бойынша  нормалардан ауытқудың үлесін тиісінше нормативтік өзіндік құнға қосу (немесе шегеру) арқылы нақты өзіндік  құнды калькуляциялауға мүмкіндік  береді. Өнімнің өзіндік құнын  калькуляциялаумен    шығындар есебінің нормативтік  әдісі яғни айдың аяғын  күтпей ақ нақты өнімнің  өзіндік құнына ие болуға (нормадан ауытқулар олардың өзгерісі, нормативтік  өзіндік құнының алгебралық сомасы ретінде), сондай-ақ ауытқулардың себебін  үнемі талдауға (он күнде бір рет) және кінәлілерді анықтауға мүмкіндік  береді. Нормадан ауытқуларды жүйелі құжаттаудың арқасында, олардың  пайда болған ауытқуларының себептерін дер кезінде белгілеу мүмкіндіктері  туады, ол «тарихи»  калькуляциялау  тәсілдеріне  ауытқулардың  себептеріне   кінәлілер өзіндік құнының калькуляциялауын жасағаннан кейін ғана анықталады.

Калькуляциялау мен шығындар есебінің нормативтік әдісін пайдалану  кезіндегі бухгалтерлік жазулар  келтірілген. Бұған мысал ретінде  есепті кезеңде дайындалған дайын  өнімнің нақты өзіндік құны жүз  мың аб құрайды. Дәл осы сомма, нормативтік бағалау бойынша  сатылған өнімнің өзіндік құнына көшіріліп жазылады оның деңгейі  жүз жиырма мың аб-ны құрайды. Қоймада  дайын өнім қалдықтары жоқ.  Өнімді сатудан түскен  түсім – екі жүз мың аб демек, алдын ала анықталған қаржылық нәтижесі шығарылды – сексен мың аб. Нақты шығындардың нормативтік ауытқулар жеке көрсетілді де және ол өнімнің өзіндік құнына жатқызылды. Дайын өнімнің нақты өзіндік құны туралы ақпараттар дайын өнім шотының дебеті немесе кредиті бойынша жинақталады.

Әрбір тоқсанның бірінші  күнінде дайын өнім шотының нақты  өзіндік құнының нормативтіктен ауытқулары анықталады.     

 Есепті  кезеңнің аяқталуына  байланысты артық шығыстардың  сомасына қосымша жазу жазылады  (бесінші бухгалтерлік жазу) және  бір мезгілде осы сомаға қаржылық  нәтижесі түзетіліп жазылады  яғни табыс көзі осы артық  жұмсалған артық сомаға кеміді (алтыншы бухгалтерлік жазу).

Жоғарыда келтірілген  нақты өзіндік құнының нормативтіктен ауытқуларымен байланысты жазулар «Дайын өнімнің» баланстық шотында жүзеге асырылады.

Жоғарыла айтылғандай, нормативтік  есебінің әдісі негізінде нормативтік  калькуляциялау жатыр, ал оны төмендегі  кестеде жасау нысаны берілген.  Нормативтік калькуляциялаудың  сырт бетінде жоспар бойынша және әрекет етуші және қолданыстағы нормалар бойынша жасалған талдаулар келтріледі.

 Бұйым бірлігінің нормативтік калькуляциясы.

Демек, нормативтік есеп әдісінің негізгі қағидалары келесідей жағдайларға жатады:

ШС-лерінде әрекет етуші  нормалар мен сметалардың негізінде  әрбір бұйымдар бойынша өзіндік құнының нормативтік калькуляциясы алдын ала жасалады. Осы қағидалары ШС-де алғашқы  технологиялық, конструкторлық, қаржылық және әкімшілік құжаттамалардың негізінде есептелінген норматвтік, сметалық (бюджеттік) көрсеткіштерінен тұратын норматив бар болса ғана жүзеге асады, сонымен қатар басқарудың әртүрлі мүқтавждары үшін қолданылатын: өндірістік және коммерциялық  процестерге нормативтік шығындары сомасын белгілеу және өндіріс пен шаруашылық мақсаттарға материалдық және отын энергетикалық ресурстарды босатудың лимиттерін жасау, есептелінген еңбек ақы қоры, қызметкерлердің санын және басқару аппараттарын ұсынуға арналған шығыстарының сметаларының және ресурстарының бағасын бекіту керек. Өкінішке орай осы уақыттқа дейін отандық тәжірибеде, нормативтік базаның тек жекеленген фрагменттері әрекет етеді, көбінесе олар өткен жылдың нақты шығындарының деңгейінде (бұрмаланған  есебі бойныша) қалыптасады: өте ұзақ кезең аралығындағы ауытқуларды ғана есептеумен шектеледі, көп жағдайда олар құжатталмайды, кінәлі адамдарды да, ауытқудың себебі де анықталмай ақ олардың есебі ірілендірілген түрде жүргізіледі, нормадан тыс ескерілген ауыркулардың үлес салмағы қомақты болады және т.б. Нәтижесінде  шығындар есебінің нормативтік әдісі өзінің пайдалану аясын тарылады. 

Егер норма бүгінгі күннің талабына сай, яғни ынталандыру құралы болып танылмаса онда оны іс жүзінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығындар есебінің нормативтік әдісі ретінде пайдаланудың экономикалық құндылығы жоқ.

Пайда болу орындары бойынша  нормадан ауытқулардың себебін талдау және белгілеу. Мұндай есеп және тап  осындай есептеудің алгоритімін  сақтау, өте үлкен  еңбекті қажет  етеді, бірақ бұл бұдан кейінгі  талдау және бақылау үшін қажет болады, шығындар туралы дұрыс ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Осы арада  айтып өтетін жайт, іс жүзінде бүгінге  дейін көлікте, энергетикалық және жөндеу – құрылыстық, эксперементалдық салаларында  нормативтік базалар бұрынғыша өзгеріссіз қалпында қалап отыр.

Басқарушы есеп жүйесінде, нормативтік  әдісін пайдалану үшін, әсіресе шаруашылық етуші субъектінің әлсіз және қуатты жақтарын бағалау үшін, талдау коэффиценттерін кеңінен пайдалану  жөн. Бұндай  коэффиценттердің басым  көпшілігі Батыс елдерінің тәжірибесінен  алынса, ал қалған жартысы өзіміздің  дәстүрлі экономика саласынан да белгілі. Осындай коэффициенттар топтамасының көмегімен үстеме шығыстарының жоспарлы мөлшерлемесімен, дебиторлық пен кредиторлық берешегін, қорлардың (запастардың) және т.б. шығындарының есебін есептеп олардың бағдарламасын анықтауға мүмкіндік береді.

Жоғарыда шоғырландырып  берілген басқарушы есептің негізгі  қағидасы, студенттерге есептің мәнін, мазмұнын, құрлымын, есептеу тәсілін  үйретеді және олар өзінің алған ілімінің арқасында, басқарушы есеп  жүйесінің  келесі сатысына өткенде: басқарудың манерін, өндірісті дамытудың икемді жолдарын (тәсілдерін) және дұрыс шешім қабылдаудың  жүйесін қалыптастыра алады.     

Мемлекетіміз тұрғындарды  жоғары сапалы тамақ өнімдерімен  қамтамасыз етуде тамақ өнеркәсібіне, оның ішінде шұжық өнімдерін өндіруге жоғары талаптар қойып отыр. Шұжық  өнімдерін шығаратын ұйымдар  бәсеке қабілетті өнімді шығаруды ұлғайтуға  мүдделі және бұл өз кезегінде  олардың технологиялық жағдайына  және өндірістің алдыңғы қатарлы  технологиясын пайдалануға байланысты болады.

Ет және шұжық өнеркәсібі тұрғындарды тек сапалы өніммен  қамтамасыз етумен шектелмейді, сонымен  қатар олардың нарықта жоғары деңгейде дамуы тұрғындарды тұрақты  жұмыс орындарымен қамтамасыз етуді  жүзеге асыратын сала болып саналады. Сондықтан, біз Қазақстан Республикасындағы  соңғы бес жылда өндірілген ет және шұжық өнімдерінің көлемін  толық анықтау үшін төменде берілген 1 кестеде көрсетілген. 

1 кесте – Республика  бойынша ет және шұжық өнімдері  өндірісінің көлемі

Жоғарыда берілген 1 кестенің мәліметтері республика бойынша ет және шұжық өнімдері өндірісінің көлемі соңғы жылдары жоғары деңгейде өндірілгенін байқатады. Яғни республика бойынша барлық ет өнімдері 2006 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 22,3 пайызға өскен. Соның ішінде ет және еттен жасалған аралық тамақ өнімдері 2006 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 1,4 пайызға, ал шұжық өнімдері 217,6 пайызға жоғарылаған. Демек, жалпы республика бойынша шұжық өнімдері өндірісінің деңгейі қарқынды дамып келеді деп қорытынды шығаруға болады. Яғни, бұл еліміздің тұрғындарының ет және шұжық өнімдеріне деген сұранысының жоғарылағанын көрсетеді.  

Шұжық өндірісінде екі  калькуляция жасалады: шикізатты (жартылай фабрикатты) бөлшектеудің өзіндік құнын  есептеу және дайын шұжық өнімдерін  өзіндік құнын есептеу.

Жартылай фабрикаттардың нақты өзіндік құнының калькуляциясы  шикізаттың әр түрі – сүйектегі  сиыр еті, сүйектегі шошқа еті, сүйектегі  қой еті және басқа шикізаттар бойынша жасалынады. Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастырудың әсіресе өндірістік ресурстардың рационалды пайдалануын  күнделікті бақылауды қамтамасыз ететін және шұжық өнімінің тиімділігін  арттыру үшін өндіріс шығындары  есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызы аса зор. Соған байланысты біз  зерттеу жүргізілген «Алматы  ет» ЖШС-нің нақты мәліметтері  негізінде шұжық өнімдерін өндіруге байланысты еттің өзіндік құнын  анықтаудың тәсілін 2 кесте арқылы ұсынып отырмыз.

Біздің ойымызша, шұжық  өнімдерін шығаратын кәсіпорындарда өэдерінің ұйымдық-технологиялық  ерекшеліктерін ескере отырып, өндіріс  шығындары жайлы ақпараттарды шығындарды пайда болу орнымен қатар, шұжық  өнімдерінің жекелеген түрлері, пайдаланылған материалдың және еңбек ресурстарының түрлерінің белгіленген нормалары және нормадан ауытқу туралы ақпаратты алуды қамтамасыз ететін өндіріс шығындар есебінің тәртібі  қажет, яғни шығындарды есепке алу мен  бақылаудың нақтылығын күшейтетін өндіріс  шығындар есебінің нормативтік әдісін қолданған дұрыс.

Нормативтік әдістің негізгі  ұстамы бұл - әрбір өндіріс учаскісі бойынша жоспарлы-өндірістік нормаларды тағайындау болып саналады. Өндірістік нормалармен барлық өндірістік процестер, негізгі шикізаттар мен көмекші  материалдар, еңбек ақы шығындары, өндіріс құрал-жабдықтарын пайдалануға  байланысты шығындар мен үстеме шығыстардың  деңгейі қарастырылады.

Шұжық өнімдерін шығаратын  кәсіпорындарда басқарушылық есепті ұйымдастыру  кезінде басты назарды шұжық  өндірісінің келесідей ерекшеліктеріне  аудару қажет: ет категориясы мен  семіздігін көрсете отырып, өлшеу-жөнелту  құжатын дұрыс толтыру; жібіту кезіндегі  ет өнімдерін есептен шығару тәртібін сақтау; бөлшектеу мен сіңірден тазартудан алынған ет өнімдері мен қалдықтарды  өлшеу және құжаттау; етті бөлшектеу кезіндегі шығымы, сонымен қатар сіңірден тазарту кезіндегі сорттар бойынша шығымы нормаларының орындалуын бақылау; технология мен рецептураны сақтау, шұжық өнімдерінің ылғалдылығына талдауды іске асыру; рецептура журналының мәліметтерін, шикізатты жұмсау нормалары әртүрлі, бірақ сату бағалары бірдей шұжық атауларының өзгеріп кетуін анықтау мақсатында шұжық өнімдерін жіберу мәліметтерімен салыстыру; бастапқы жиыны бойынша шикізаттың тұздау бөліміндегі партиялық есепке алынуының дұрыстығын анықтау.

      2 кесте  – Еттің өзіндік құнын анықтау  тәсілі