Нормативті нақты шығындар есебі

Өнімдердің өзіндік құнын  анықтаудың ең қарапайым тәсілі жалпы  жиынтық шығындар сомасын өндріс көлеміне, яғни өнімдер санына бөлу. Бұл тәсілді кәсіпорын тек  бір ғана өнім түрін өндірген жағдайда пайдаланылады. Күрделірек тәсіл - шығындар баптары бойынша калькуляциялау. Мұнда тура шығындар өнімдерге тікелей  апарылады, ал жанама шығындар арнайы базалар мен бөлу коэффициенттері  арқылы өнімдер түрлері арасында бөлінеді.

Жоғарыда қарастырылған  шығындардың топтастырылуы өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау жүйесіндегі  белгілі бір функцияларды сипаттайды, бірақ шығындарды басқару есебіндегі міндеттерге толық жауап бермейді. Басқару есебіндегі басты мақсат шығындарды топтастыру арқылы басшының дұрыс, негізделген шешім қабылдауына  жағдай жасау.

Экономикалық дамыған  елдерде басқару есебін ұйымдастыру  тәжірибесі бойынша шығындар есебін жүргізу бағыттары бойынша шығындарды топтастырудың әртүрлі варианттары  қарастырылады. Шығындар есебінің бағыты дегеніміз өндірістік шығындардың  жекелеген есебін қажет ететін қызмет саласы. Ішкі ақпаратты пайдаланушылар зерттеу мәселелері бойынша ақпаратпен қамтамасыз етуді қажет ететін есеп салаларын анықтайды.

Ең алдымен үш шығындар түрлері жөнінде ақпарат жиналады: материалдық шығындар, еңбек ақы  шығындары, үстеме шығындар. Жинақталған  шығындар келесі есеп бағыттары бойынша  бөлінеді:

өндірілген өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау және бағалау  мақсатында;

басқару шешімдерін жоспарлау  және шешім қабылдау мақсатында;

бақылау және реттеу қызметтерін  жүзеге асыру мақсатында.

Осы үш есеп бағыттары бойынша  ендігі кезекте тікелей басқару  мақсаты бойынша шығындарды жіктейді.

Кәсіпорын қызметінің функциялары  бойынша өндірістік шығындар жабдықтау-дайындау шығындары болып, өндірістік, коммерциялық, өткізу, ұйымдастыру-басқару шығындары  ретінде жіктеледі.

Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі бойынша шығындар негізгі және үстеме болып бөлінеді. Негізгі шығындар өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты, материалдар, еңбек  ақы, отын және энергия және басқалары. Үстеме шығындарға өндірісті ұйымдастырумен, басқарумен және оған қызмет көрсетумен байланысты шығындар жатады.

Өнімнің өзіндік құнына қосылуына  қарай шығындар тікелей (тура) және жанама болып бөлінеді. Тура шығындар нақты өнім түріне тікелей қатысты  болғандықтан сол өнімнің өзіндік  құны құрамына кіреді. Жанама шығындар өндірісті басқару және оған қызмет көрсетумен байланысты болғандықтан өндірлген  өнім түрлері арасында арнайы есептеулер арқылы бөлінеді.

Өндіріс көлеміне қатысты  шығындар тұрақты және айнымалы болады. Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қатысы жоқ, яғни өндіріс көлемі өзгергенде тұрақты шығындар өзгермейді. Тұрақты  шығындарға жалдық төлем ақы, амортизация  шығындары жатады. Айнымалы шығындар өндіріс көлеміне тәуелді және оған тура пропорционалды өзгереді. Ал өнім бірлігіне келетін айнымалы шығындар тұрақты сипатта болады. Бұларға  материалдық, еңбек ақы, әлеуметтік аударымдар және басқалары жатады. Шығындардың тұрақты және айнымалы болып жіктелуі отандық есеп жүйесінде  өндірістік және кезеңдік шығындар түрінде  көрінеді.

Басқару шешімдерін қабылдау үшін басшы белгілі бір өнім түрін  өндіру тиімділігі жөнінде ақпараттармен  дер кезінде қамтамасыз етілуі қажет. Осыған қатысты шығындар альтернативті, дифференциалды, қайтарусыз, инкрементті, маржиналды, релевантты болып бөлінеді.

Кәсіпорын ресурстарының  шектеулі болуы оның мүмкіндіктерін де шектейді. Әрбір ресурстар бірлігі  оны пайдаланудың тиімділігі арқылы сипатталады. Белгілі бір ресурстар  мөлшеріне сәйкес келетін өндіріс  көлемі болады. Бір өнім пайдасы  үшін екіншісінен бас тартумен байланысты шығындар альтернативті шығындар деп  аталады. Альтернативті шығындар ресурстар  шектелген жағдайда ғана орын алады, ресурстар шексіз болған жағдайда альтернативті  шығындар нөлге тең болады.

      Дифференциалды шығындар екі баламалы  шешімдерді қарастыру барысында шығындардың айырма мөлшері. Мұндай шығындарды қосымша немесе өсімше шығындар деп те атайды.

Қайтарусыз шығындар - бұрын  қабылданған шешімдер бойынша өткен  кезеңдерде орын алған шығындар. Олар болашақ шығындарға әсер етпейді. Мысалға, материалдар мен жабдықтардың сатып  алу кезіндегі бастапқы құны.

Инкрементті шығындар қосымша  шығындар болып табылады, яғни қосымша  өнімдер партиясын өндірумен  байланысты пайда болады. Қандай да бір шешімдер нәтижесінде тұрақты  шығындардың көбеюі инкрементті  шығындар болып табылады.

Маржиналды шығындар қосымша  өнім бірлігін өндірумен байланысты шығындар. Маржиналды шығындардың инкрементті  шығындардан өзгешелігі олар өнім бірлігіне  қатысты есептеледі.

Релевантты (мәнді, маңызды) шығындар дегеніміз қарастырылып отырған  басқару шешімдеріне қатысты  шығындар. Өткен кезеңдер шығындары  релевантты бола алмайды, себебі оларды өзгерту мүмкін емес.

Реттеу және бақылау дәрежесіне байланысты реттелетін және реттелмейтін; тиімді және тиімсіз; бақыланатын және бақыланбайтын болып бөлінеді.

Толық  реттелетін  шығындар өндіріс және бөлініс  сфераларында пайда болады. Бұл жауапкершілік  орталықтарында тіркелген, мөлшері, деңгейі  менеджердің реттеуіне байланысты анықталатын шығындар.

Тиімді шығындар жұмсалған  шығындар нәтижесінде өндіріліп  шығарылған өнімдерді сату нәтижесінде  табыс алынатын өнімділігі бар шығындар.

Бақыланатын шығындар дегеніміз  басқару субъектілері тарапынан  бақылау мүмкін болатын шығындар. Жалпы кәсіпорын бойынша шығындарды бақылау жүйесі тиімді қызмет атқаруы  үшін алдымен шығындар қалыптасатын жауапкершілік орталықтарын анықтап, шығындарды жіктеп, одан кейін шығындарды басқару есебінің жүйесін пайдалану  қажет.

1.2 Нормативті және нақты шығындардың өнімнің өзіндік құнына        әсері

Шығындардың пайда болу уақыты мен өнімнің өзіндік құнына жатқызылуына қарай жіктелуі өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнын калькуляциялауда маңызы зор. Бұл белгісі бойынша  шығындар ағымдағы, алдағы есепті кезең  шығындары, болашақта болуы мүмкін шығындар болып бөлінеді. Ағымдағы шығындар есепті кезеңде орын алған  өндірістік шығындардан құралады, ал алдағы есепті кезең шығындарына  есепті кезеңде орын алған, бірақ  алдымыздағы есепті кезеңге тиісті шығындар сомасын көрсетеді, болашақта  болуы мүмкін шығындарға есепті кезеңде  әлі болмаған, бірақ өнімнің өзіндік  құнын дұрыс анықтау мақсатында жоспарлы мөлшерде жалпы шығындарға қосылатын шығындар. Мысалға, жұмысшылардың кезекті еңбек демалысына ақы төлеумен байланысты, бір реттік төлемдер түріндегі шығындар. Ал экономикалық шығындарға біз жалпы, барлық шығындарды жатқызамыз, оның ішінде фирманың өз меншігіндегі сатып алынбайтын өндіріс факторларын пайдаланғандағы айқынсыз шығындар да бар. Бұл факторларға меншік иесінің  еңбегін, жерді, капиталды – барлық нарық құны бар және оларды балама қолданғанда төлем алуға болатын фаторларды жатқызамыз. Сонымен, экономикалық шығындарға біз фирманың өз ресурстарын қолданғандағы табысы да кіреді.

Бухгалтерлік шығындарға өндірістің есеп беру кезеңіндегі нақты  шығындары жатады және олар шығарылатын  өнімнің өзіндік құнының құрамына кіреді. Оған мыналар жатады: шикізат  пен материалдар құны, жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысы, амортизациялық өтемдер, жал төлемі, салықтар.

Дайын өнімнің өзіндік  құны - кең көлемді, көп түрлі және өзгермелі экономикалық категория. Ол – кәсіпорынның өнімдерді өндіру мен сату шығындарын көрсететін сапалық  көрсеткіш. Өзіндік құн төмендеген сайын пайда мен өндіріс рентабельділігі  сәйкесінше жоғары болады. Кәсіпорын  үшін өнімнің өзіндік құнын анықтау  қажет, себебі сол арқылы өндіріс  пен жеке өнім түрлерінің рентабельділігі, ішкі өндірістік шаруашылық есеп, өнімнің  өзіндік құнын азайту жолдары, өнімнің  бағасы, енгізілген жаңа техника, технологияның  экономикалық тиімділігі, осы көрсеткіш  бойынша жоспардың орындалуы  анықталады.

Өнімнің өзіндік құны кәсіпорын  жұмысына тікелей тәуелді және тәуелсіз әртүрлі шығындардан құралады.

Өнімнің өзіндік құны жөнінде  шынайы ақпарат алудың бір шарты  өнім құнына кіретін шығындардың  ғылыми негізделген түрде жіктелуі.

Шығындарды жинақтаудың  процестік калькуляциясының жобасын  талдай келе есептік процесті үш кезенге  бөлуге болады.

а. Өндірістің шартты көлемін  есептеу.

б. Өнім бірлігірің өзіндік  құнын есептеу.

в. Өзіндік құнның жиынтық  кестесі.

Бірінші кезең. Өндірістік процесті натуралды бірлікте,ал қалған екеуі  –құндық көрскткіште беріледі.осы  аналитикалық кестедегі ақпараттарды пайдалана отырып, дайын өнімге жатқызылатын шығынның бөлігін ,сосын есепті кезең  аяғында аяталмаған өндіріске жатқызыла-тын бөлігін анықтауға болады.

     Бірақта Шеремет  А Д ұсынған аналитикалық кестесін  жасау теория тұрғысынан орынды  болғанымен бірақ ол  тәжірибе  талабына сай емес Бұл мыналармен  байланысты: біріншіден материалдар  шығындары бір процесстің аясында  жасалады  және барлық процесс  бойында теңдей бөлінбейді;

Екіншіден ағымдағы сатып алу бағалары пайдаланбайды демек оның баламалы шығындары көрсетілмейді; үшіншіден аяқталмаған өндіріс тұрақты түрде ынталандырушы қоры болғандықтан қондырғылардыпайдаланғанның есебінен тұрақты шығындардың бір бөлігін қалыптастырады; төртіншіден тұтас барлық есептеулер біздінше шартты сипаттағы есептеуді береді Сондықтан бұл анықтама даулы Отандық өндірісте өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндіріс шығындарын есептеу үшін жартылай фабрикатсыз және жартылай фабрикатты құрама варианттарын қолданады Өндіріс шығындарының құрама есебі бірінші не екінші варианттарын тек негізгі өндірісте аяқталмаған өнім болған жағдайда ғана қолданады яғни кейбір фабрикаттардың өзіндік құнын аяқтаудың қажеттілігінен туындайды Бұл жартылай фабрикаттардың бір бөлігін ыртқа өткізумен байланысты болуы мүмкін Ол кезде бухгалтерияғажартылай фабрикаттарды өндірудің құрама шығындарын жасау қажет және оның да өзіндік құны аяқталуы тиіс

     Жартылай фабрикатсыз  варианты кезінде өндіріс шығындарының есебі өз өндірісінде өндірілген жартылай фабрикаттардың өзіндік құнын бір құрылымдық бөлімнен келесі бөліміне жасалатын аударылымдар бухгалтерлік шоттарға жазбай-ақ жүзеге асырылады Ал олардың қозғалысын бақылау жасау үшін бухгалтерия жедел түрде тек натуралдықкөрсеткіштерін пайдаланады. Жартылай фабрикаттарды бөлшектер детальдар мен тораптарды узелдерді дайындау шығындары цехтар бойынша шығыстар баптарында есепке алынады.  Қосылған шығындар жеке әрбір цехтар бөлістер бойынша бейнеленеді ал шикізаттың бастапқы құны тек бірінші бөлістің өнімнің өзіндік құнынажатқызылады Бұл вариянт кезінде дайын өнім бірлігінің өзіндік құны цехтардың бөлістердің шығындарынан тұрады және олардың әрбіреуінің дайындау процесіне қатысу үлесі ескеріледі содан соң олардың қосу жолымен өндіріске кеткен шығындардың құрама есебі қалыптастырылады.

     Процестік әдістің мынадай ерекшеліктері бар.

• жекелеген тапсырыстарға қарағанда бөлімшілер бойынша өндірістік шығындарды қуаттайды
• тапырысты орындау үшін қажет болатын уақытты емес жылдық есептік кезеңнің бойында есептеп шығарылатын шығынды есептеуді көздейді

  Әрбір бөлімшелер үшін жеке аналитикалық аяқталмаған өндіріс шоттарын ашады .

Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігімен  қажеттілігі туралы шешімді қабылдау нормалар мен шығыстар сметасын дайындау мен үнемі түзеу жөніндегі  ұйымның мүмкіндіктерін талдауға негізделуі тиіс. Басқаша айтсақ, ұйымдық құрылымда  негізгі нормамен нормативті қалыптастыруды нақты шығындардың нормативтерден ауытқуы талдауды, іс жүзіндегі норманы  түзеу мен енімді емес шығындарды жою туралы ұсыныстар әзірлеуді, өнімнің нақты өзіндік құнын  азайтуды жүзеге асыратын арнайы бөлімшенің (жоспарлы бөлім, экономикалық қызмет және т.б.) бар болуы қарастырылған. Мұндай жағдайсыз есептің нормативті тәсілін енгізу ұйымға нақты пайда  әкеле алмайды. Екі тәсіл де түпкілікті шотта өнімнің нақты өзіндік  құнын анықтау мен көрсетуге  бағытталған, бірақ біріншісі - шығындарды тікелей есептеу жолымен, ал екіншісі - нормадан ауытқу арқылы көрсетеді.

Өндірістік кәсіпорындарда өнімдердің өзіндік құнын есепке алу және калькуляциялауды әртүрлі  әдістер арқылы ұйымдастыруға болады. Барлық әдістер жиынтығы бірнеше  белгілері бойынша жіктеледі: шығындарды бақылаудың оперативтілігіне қарай; өндіріс  процесіне қатысына қарай; өнімнің  өзіндік құнына қосу толықтығына  қарай.

1) шығындарды бақылау  оперативтілігі бойынша нақты,  нормативті және жоспарлы өзіндік  құн бойынша есеп жүргізу болып  бөлінеді. Нақты өзіндік құн бойынша  есеп жүргізудің өз артықшылықтары  мен кемшіліктері бар. Артықшылығы  есеп жүргізудің қарапайымдылығы  болса, кемшіліктері: пайдаланылған  ресурстар саны мен олардың  бағасын бақылау нормативтерінің  болмауы; ауытқулардың орнын,  жауаптылардың, себептерін анықтаудың  мүмкін еместігі; өндіріс процесі  кезінде шығындарды есептеу мүмкін  еместігі.

Нормативті өзіндік құн  бойынша есеп жүргізу барысында  шығындардың қандай болғанын ғана емес қандай болуы қажет екенін анықтауға  болады. Бұл әдістің негізгі артықшылығы:

бюджет құрастыру арқылы шығындарды бақылаудың мүмкіндігі;

нақты шығындарды нормативті мөлшермен салыстыру мүмкіндігі;