Ұйымның қаржылық есебі және оның талдауы

Оған мыналар жатады:

- шығарылған акциядан түскен ақша қаражаттары және басқа да бағалы кэғаздарды сатқаннан альшган банкгік және банктік емес несиелер, басқа да түсімдер;

- алынған банктік және банктік емес несиелерді өтеуге жұмсалған акдіа қаражаттары, өз акционерлерінен акциясын сатып алу үшін жүмсалған қаражаттар, дивидентгер және басқа да жұмсалған қаражаттар.

Кәсіпорын каржылык, инвестициялық және ақшасыз операцияларды жүзеге асыруы мүмкін. Оларға: материалдық емес активтерді, жөне негізгі қүралдарды ұзақ мерзімді несиенің есебінен алу; кредиторлық қарызды кредиторға акцияны және басқа да бағалы қағаздарды беру жолымен өтеу; басқа кәсіпорынның акцияларын сатьш алынған тауарларға және дайын өнімге айырбастау жолымен алу және т.б. жатады.

Ақша каражатының қозғалысы туралы есеп беру үшін арнайы өзірленген кестелерді (таблицаны) пайдаланады, онда келесі ақпараттар келтіріледі (ақша қаражатынын қозғалысын жанама әдіспен есептеу):

- өткен және есептік жьшдағы баланс, оның барлық баптары салыстырылады және олардың әрқайсысы бойынша ауытқуы анықталады.

- өткен және есептік жылдаш каржылық-шаруашьшық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, оның барлық табыстары мен шығыстары, сондай-ақ есептік кезеннің соңындағы таратылмаған табысы (зияны) салыстырылады.

Мәліметтерді салыстырудың нәтижесінде қандайда қызмет түріне (операциондық, инвестициялық немесе қаржылык) сомалардың үлес салмағын аныктауға болады. Осы әзірленген кестелердің мәліметтеріне шолу жасап, есеп беруге түзетулер енгізу мүмкіндігі туады. Осы жанама әдіс бойынша жасалған кесте жоғарыда келтірілді.

Операциондык қызметтен түскен ақша қаражаттарының қозғалысын тікелей әдіс бойынша анықтаған кезде олардың қозғалысына әсер ететін факторлардың мазмүны ашылады, яғни ақшалай және ақшасыз жасалған операцияларынын ара жігі ашылады.

Егер де операциялар өзінің экономикалық мазмүны бойынша біртектес болып келсе, оңда олар есеп беруде бір бапқа біріктірілуі мүмкін. Тікелей әдістін. негізінде жасалған ақша қаражатынын қозғалысы туралы есеп беру нысаны төменде келтіріледі.

Қаржылық есеп беруге жасалган түсініктеме жазба. Түсініктеме жазба — кәсіпорында жасалған негізгі аналитикалык құжат. Онда, бірінші кезекте, бизнес-жоспарының барлық тауарлары бойынша негізгі себептерімен қоса, орындалу жайына қысқаша баға беріледі және есептік кезенде кәсіпорынның жұмысына оң және теріс әсер еткен жактары да ашылады.

Түсініктеме жазба қаржылық есеп берудің бір бөлігі ретінде келесі негізгі мәселелерді ашуы керек.

1. Есеп бөлігіне қатысты субьекттің есеп саясатында қаралган негізгі ережеяері (есепті ұйымдастырудың нұсқасы):

— материалдық емес активтер мен негізгі қүралдар — бағалаудың тәсілдері мен амортизацияны есептеу;

— субъекттің инвестициялық саясаты — қаржылық инвестицияның баланстық қүнын анықтау жөне қайта бағалаған үзақ мерзімді каржылық инвестицияның есептен шыкқанын, қайта бағалаудан алынған табысын шығару; инвестицияны сатқаннан алынатын табысқа шектеулер қою; қайта бағалаудың кезеңділігін сақтау т.б.с.с.;

тауарлы-материалдық запастар — запастарды есепке алудық әдісі және оларды бағалау, сатып алынған тауарларды, аякталмаған өндірісті және дайын өнімді бағалаудың өдісі;

—тапсырыс берушілермен және сатып алушылармен, әртүрлі дебиторлармен, еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын серікрестіктермен есеп айырысудын нысаны; күмәнді қарыздар бойынша резервтерді жасау;

— меншік капиталы — жарғылық және резервтік капиталын қалыптастыру, қосымша төленбеген капиталды табысқа жатқызу, есептік жылдағы табысты тарату, дивидендтерді төлеу т.б.;

— міндеттеме — несиелік саясатын, демалысқа шықкдн еңбеккерлердің еңбек ақысы төлеудің резервін жасау және т.б.;

— табыс және шығыс, өндірістік есеп-табыс пен шышс есебін үйымдастыру, негізгі және көмекші өндірістегі шығын есебін үйымдастырудың әдістері (жай, тапсырыс, өңдеу бойынша және т.б.); аяқталмаған өндірісті бағалау әдістері  (инвентаряық, дайын болу деңгейі бойынша және т.б.), өндірістің өзі шығарған шала фабрикаттардың козғалысының есебі (шала фабрикаттык, шала фабрикаттык емес), ұстеме шышстарын таратудың әдістері және т.б.

Егер де есепті жылда қабылданған есептік саясатга өзгерістер орын алса, онда оларды ашып және олардың негізділігін дәлелдеу керек; ал егер де олардың соңынан мәнді материалдық және қаржылық өзгерістер туындайтын болса, онда мұндай өзгерістерді бағалау (есептеу) керек.

2. Түсініктеме жазба баланс бойынша узак, және агьшдагы активтерді, меншік капиталын, үзақ және агымдагы міндеттемелерді ашып көрсетеді:

- үзақ мерзімді активтердің бөлігіне катысты:

негізгі құрал - ұзақ мерзімді жалға алынған, меншігіндегілер, уақытша әкелінгендер мен Қазакстаннан шығарылғандар; активтерді иелік етудің шектеулері; міндетгеме бойынша кепілдікке қойылған активтер; амортизацияны есептеу әдісі; запастағы немесе консервациядағы негізгі құралдар, сондай-ак әзірше өндірісте пайдаланбай тұрған негізгі құралдар және т.б.;

материалдық емес активтердің түрі, олардың амортизациясын есептеудің әдістері;

инвестиция - инвестор қожалық ететін шаруашьшық серіктестіктерінің тізімі және олардың қатыстық үлесі, табыс үлесі; инвестордын табысына пайыздардың, роялтилердін, дивидендтердің және қыскз мерзімді қаржылық инвестициялардың біршама сомасы енеді; инвестицияны сатқаннан альшатын табысқа шектеулер қоюжәнет.б.;

ұзақ мерзімді дебиторлық карыздар түрлері бойынша және топшьшанған өтеу мерзімі бойынша топтастырылады; болашақ кезеңнің шығыстары, оларды есептен шығару мерзімі бойынша есепке альшады және т.б.

- Ағымдағы активтердің бөлігіне қатысты тауарлы-материалдық запастардың түрлері бойьшша, болашақ кезеңнің шығыстары есептен шыгару мерзімі бойынша, ақша қаражатгарының түрлері бойынша, қысқа мерзімді инвестициялардың ағымдағы және баланстың құны бойынша, дебиторлык қарыздардың тотпьшанған өгеу мерзімі бойынша ашылады.

- Меншік капиталдарының бөлігіне қатысты: есептік жылда жарлық капитальша енгізілегін өзгерістер туралы ақпаратгар. Акционерлік қоғамдардың әрбір акциясыныңтүрлері бойынша келесі мәліметгерді келтіру керек: айналыста жүрген, шығарылган, жарияланған акциялардың сомасы мен саны; номиналды (атаулы) және ағымдағы акцияның қүны; есептелген дивидендтер; айрықша акциялары бойынша төленбеген диввдендтер; сатып алынған меншік акциялары (акция түрлері, саны, құны); есептік кезеңде және келешекте шығару опциондардың жағдайын және сомасын, пайдасын көрсете отырьш жарияланған акциялар.

- ұзақ мерзімді міндетгемелерге кдтысты (өтеу мерзімі бір жылдан астам кезеңцерге жататындар): несие мен қарыз қаражатгарының камтамасыз етілуі және етілмеуі; кейінге қалдыралған салықтар; карыз каражаттары мен банк несиелері бойынша пайыздық мөлшерлемесі; қарыз каражаттарын және банкі несиелерін өтеу мерзімі және несиелік келісім-шарттардан шығатын түсініктеме бойынша басқа да талап етілетін мэселелер.

— Қысқа мерзімді міндеттемелерге қатысты (өтеу мерзімі ағымдағы жылда жасалатындар): кысқа мерзімді несиелердің сомасы; үзақ мерзімді несиенің ішіндегі қысқа мерзімге қатыстысы; салық, салым және басқа да төлем түрлеріне кіретін кредиторлық қарыздардьщ сомасы; болашақ кезеңце түсетін табыс түрлері; күтпеген жағдайлар бойынша жасалатын төлемдерді есептеу; ұзак мерзімді міндеттемелердің қайта каржыландыруға (рефинансированияға) жатқызылған бөлігі (қайта қаржыландыруға жатқызылған кредиторлық қарыздардың сомасы және мерзімі) және т.б.

3. Қаржылық-шаруашылык, қызметінің нәтижесі туралы есеп беру бойынша жазылган тусініктеме жазбада мына сурақтар қамтшуы керек:

— кәсіпорыннын барлық қызмет түрінен алынатын табыстың төмендеуіне әсер ететін факторлар; сатылған өнімнің өзіндік құнының өсуіне әсер ететін, факторлар;

—жалпы және әкімшілік шышстарының деңгейін өсіретін немесе төмендететін факторлар;

— төтенше жағдайлардан алынған табыстар мен шығыстар — есеіггік кезенде орын алған әрбір төтенше жағдайға түсінік беру керек;

— есептік кезенде орын алған және қаржылық шаруашылық қызметіне мәнді әсер ететін немесе етпейтін шаруашылық операцияларын баяндау керек.

4. Ақша қаражатынық қозгалысы туралы есеп беру бойынша жазылган тусініктеме жазбада мына сурақтар баяндалуы керек:

— операциондық қызметтен түсетін ақша каражатгарының қозғалысын ашу үшін кәсіпорын қандай өдісті пайдаланады (тікелей ме, жок әлде жанама ма);

— түсетін ақша қаражаттары мен клиент атынан төленетін ақша қаражаттары нетто-негізінде ашыла ма, әсіресе, кәсіпорынның өз ақша қаражатынан клиенттердің ақша қаражаты асып кеткен жағдайда;

— ақша қаражатының қозғалысы бойынша шектеулер жөне т.б.

Бүл арада ескеретін бір жайт, түсініктеме жазбада кейбір мөселелер бойынша қайталанып берілетін түсініктемелерге жол бермеуді қадағалау керек.

5. Түсініктеме жазбада кәсіпорынның қаржылык, қызметі мен қаржылық жагдайына жалпы бага беріяуі керек.

Бухгалтерлік есеп беру нақгы бір кезең уақытындағы қаржылық-шаруашылық қызметінің бір-бірімен байланысқан кешенді көрсеткіштерін көрсетеді.

Рефинансирования (қайта қаржыландыру) қысқа мерзімді бағалы қағаздарды ( бұл жағдайда ол кредиторлық қарызға қатысты) ұзак мерзімді бағалы қағазға ауыстыру немесе керісінше.

Бухгалтерлік есеп берудің нысаны ақпараттылығымен және кисындылығымен өзара байланысқан, ал бұл кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық жағдайы туралы ақпараттарды динамикалық тұрғысынан жан-жақты қамтамасыз етеді және қаржылық талдау үшін толық қанды базасы ретінде қаржылық есеп берудің пайдалануына өз септігін тигізеді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдісі (әдістемесі) қаржылық есеп беруге берілген ақпараттың көлеміне және максатына тәуелді болып келеді. Егер де талдаудың мақсаты шаруашылық жүргізуші субъекттің даму мүмкіндігі мен жағдайы туралы ақпараттарды көрнекті өрі жай ғана алу болса, онда талдаушы (аналитик) экспресс-талдаумен ғана шектеледі. Егер де талдаудың мақсаты шаруашылық жүргізуші субъекттің экономикалық жағдайын тәптіштеп толық түрінде талдау болса, онда қаржылық-шаруашылық қызметінің барлық талдау көрсеткіштерін пайдалануы керек.

1.4         Консолидалынған (консолидацияланған) қаржылық есеп беруді жасау

Есептік кезең біткен соң шаруашылық жүргізуші субъект қаржылық есеп беруді жасайды. Шаруашылық жүргізуші субъекттің қүрамында Қазақстан Республикасының аймаіында және онан тысқары жерлерде тұратын еншілес немесе тәуелді серіктестіктері бар болса, өзінін қаржылық есеп беруімен қоса, консолидалынған (консолидацияланған) есеп беруді жасайды, яғни бірнеше занды түлғаньщ есеп беруін біріктіреді.

Заңды тұлға (коммандалық және толық серіктестік, жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестік, акционерлік қоғам) егер де басқа (негізгі) заңцы тұлғаның өзінін, жарлық қорьша салған салымдарының басым көпшілігін иеленсе жөне қабылданатын шешімдердің басым бөлігін анықтау мүмкіндігіне ие болса, онда олар еншілес серіктестік ретінде таньшады.

Занды тұлға (коммандылық және толық серіктестік, жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестік, акционерлік қоғам) егер де басқа (қатысушы, артықшылығы бар) занды тұлғаның бар болғаны 20% дауыс беретін акциясына ие болса немесе сондай деңгейде қатысушьшық үлесі бар болса, тәуелді серікгестік ретінде танылады.

Негізгі және еншілес заңцы түлғалардың консолидацияланған есеп беруі. Занды түлға басқа кәсіпорынның акциясын сатып алу арқылы өз қызметін жүзеге асыруы мүмкін; егер де сол сатып алынған акциясы 50%-тен астам болса, онда инвестицияланған объектіге бақылау жасау мүмкіндігін алады. Инвестор бақылауды белгілейтін болса, онда ол кәсіпорын негізгі зақды тұлға болып танылады, ал бақыланатын (инвестицияланған) кәсіпорынды еншілес кәсіпорын деп атайды. Негізгі кәсіпорында және барлық еншілес кәсіпорында бірігіп, біріккен заңды түлғалар тобын қүрайды және олардың мәліметі бойынша консолидацияланған есеп беруін жасайды.

Қаржьшық есеп беруді пайдаланушылар олардың топтасқан бөлігін емес, тұтас бөлігін білуге мүдделі болып келеді. Бұндай қажеттілік консолидацияпанған есеп беруге қойылатын талапты кұшейтеді.

Консолидацияланған есеп берудің құрамына: консолидацияланған бухгалтерлік балансы, консолидацияланған қаржылық-шаруашылыққызметініц нәтижесі туралы есеп беру, консолидацияланған ақша каражатының қозғалысы туралы есеп беруі және түсініктеме жазбасы кіреді.

№ 13 БЕС сәйкес "Консолидацияланған есеп беру және еншілес серіктестіктегі инвестицияның есебі" негізгі занды тұлға жергілікті және шетелдегі еншілес заи түлғалардың консолңаалынған (консшидацияланған) қаржьшықесеп беруі енгізіледа, тек мыналарды қоспағанда: егер де еншілес серіктестік жақын арада сатуға арналса және оларды бақылау уақытша сипатта болса немесе олар катаң түрде ұзақ мерзімді шектеулі жағдайда әрекететіп тұрса, онда бұл аталған жагдайларда жүрген сетіктестіктердщ мәліметі консолидалынған қаржылық есеп беруге қосылмайды.

Негізгі кәсіпорын өз кезегінде, еншілес кәсіпорында болуы мұмкін, онда ондай кәсіпорындар консолидацияланған каржылык есеп бермеуі мүмкін, егер де оны негізгі кәсіпорын талап етпесе.

Негізгі занды тұлға және оның еншілес занды тұлғасы қаржылық есеп беруді келесі жолмен консолидациялайды (яғни, біріктіреді):