Ұйымның қаржылық есебі және оның талдауы

Қаржылық есеп берудің элементтерін тану — бүл бухгалтерлік балансқа енгізу процесі немесе каржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп берудің бабы, ал ол элементгерге берілген анықгамаларына сәйкес келеді жөне мынадай тану түжырымдамасын (критериясын) қанағатгандырады:

- кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу ықгамалдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;

- баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.

Қаржылык, есеп берудің элементтерін багалау. Бағалаудың көмегімен олардың құны анықгалуы мүмкін, соньщ нәтижесінде олар (активтер мен міндетгемелер) танылады және каржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың келесі түрлері бар:

бастапқы қүны — активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген және олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады; міндетгеме келіп түскен сомасы бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының (садцарынан) калыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;

ағымдағы қүны — активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша көрініс табады, егер де осы немесе осыған үқсас актив алынса, онда ол сол сомадатөленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы бойынша көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;

сату қүны—активтер өзінің сатъшған қүны (ақша каражатының сомасы) бойынша көрініс табуы мүмкін; міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасьш білдіреді және олардың өтелуін талап етеді;

дисконтталған құны — активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының дисконтталған құнын біддіреді, ағымдағы қүны бойынша көрініс табады, ол субъектгің әдетгегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі (немесе қортындыланады);

баланстық құны — актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген күніндегі бағасы бойынша көрініс табады.

Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен міндетгемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен қоса басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.

Енді біз қаржылық есеп беруді жасаудың тәртібі мен мазмүнын және соған тіркеме ретінде берілетін түсініктеме хатгамасын қарастырамыз.

Есеп берудің негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Оны жасауға дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шотгар бойынша қаддық пен айналым аналитикалық есеп мәліметгерімен салыстырылады. Жылдын басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы бекітілген баланс номенклатурасымен жөне бөлім топтамаларымен, әрбір баптарымен (егер баланс баптарының номенклатурасында өзгерістер болса) сәйкестендірілуге тиіс.

Бухгалтерлік баланс 2 БЕС мен есеп беруді жасау бойынша өдістемелік ұсыныстарында аныкталған акдараттардан тұруы тиіс.

Баланс Бас кітапта көрсетілген шотгардың қалдығьшық негізінде жасалады. Ол міндетгеме, меншік капиталы, активтер деген бөлімдерден тұрады. Активтер мен міндетгемелер өз кезегінде ұзақ және ағымдаш кезендерге жіктеледі.

Ағымдағы активтер мен ағымдағы мшдеттемелердің өзара зачет жасалуы рұқсат етілмейді. Баланстьщ кейбір баптары басқа баптарға енгізілмеуі керек, немесе бүрып қоюға болмайды (мысалға, дебиторлық қарызды, кредиторлық қарызбен жабуға болмайды).

Сонымен, баланстағы ағымдағы активтер мен мівдетгемелерді анықтау және олардың мазмұнын ашудың каржылық есеп беру үшін маңызы зор, сондай-ақ пайдаланатындар үшін де ол өте қажет және олардың сол көрсеткіштері бойынша талдау жасалынады.

Сонымен ұзақ және ағымдаш активтер, меншік капиталы, үзақ жөне ағымдағы міндетгемелер бухгалтерлік баланста ашылуы тиіс. Жыл соңында белгіленген төртіп бойынша түгендеудің көмегімен баланстың барлық баптары расталуы тиіс.

Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы талданады. Қаржылық-шаруашылық қызметі туралы есеп беру нысаны табыс пен шығыс шотгарын ашып, оларга шолу жасайды. Қаржылық-шаруашылық қызметінің есеп беруі келесі көрсеткіштерден тұрады:

- өнімді, жұмысты, қызметгі сатудан түскен табыс; ҚҚС, акциздер және басқа міндетгі төлемдер мен салықгар шегертілген түрінде көрсетіледі, кайтарылған тауар құнын, бағадан және сатудан жасалған жеңілдіктерді қоспағанда;

- өнімнің, жұмыстың, қызметгің сатылған өзіндік құнына кәсіпорынның нақты шығындары, яғни өнімді, жұмысты, қызметті өндірумен байланысты тікелей шығындар кіреді;

- жалпы табыс -өнімді, жұмысты, қызметгі сатқаннан түскен табыстан өнімнің нақты өзіндік қүнын алып тастағаннан соң шығатын қаржылық нәтижесі; - кезең шығыстары - өнімнің, жұмыстың, қызметтің өндірістік өзіндік қүнына енбейтін шығыстар: жалпы және әкімшілік шығыс, сату бойынша шыгысы, пайыздарды төлеу бойынша шығыстары;

- негізгі қызметтен түскен табыс (зиян) - жалпы табыс пен кезең шығыстарының айырмасы;

- негізгі емес қызметген түскен табыс (зиян) - кәсіпорынның негізгі кызметімен байланысты емес операциялардан алынған табысы (негізгі қүралдарды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды сатқаннан, субсидии т. б.).

- салық салынғанға дейінгі әдеттегі қызметінен алынған табысы - негізгі және негізгі емес қызметтерін біріктіргеннен алынған табыс;

-табыс салығы бойынша шығыс — 11 БЕС салынған, соның ережесіне сәйкес есептік кезең үшін анықталған табыс салығы бойынша шығысы;

- салық салынғаннан кейінгі әдеттегі қызметінен алынған табысы (зияны) — салықсалынғанға дейінгі табыстан табыс салығы бойынша шығысын шегергеннен соң алынған табысы (зияны);

- төтенше жағдайдан алынған табысы (зияны) — есептік кезенде орын алған төтенше жағдайдың сальдоланған нәтижесі;

- таза табыс (зиян)- есептік кезенде кәсіпорынның алған кэржылык нәтижесі. Сонымен, қаржылык-шаруашылыққызметінщ нэтижелері: 70 (6010) - "Негізгі қызметтен түскен табысы", 72 (6210) - "Негізгі емес қызметген тұскен табысы", 80 (7010) - "Сатылған тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны", 81(7110) - "Тауарларды (жұмысгарды, кызметгерді) сату барысында жұмсалған шығындары", 82 (7210) - "Жалпы және әкімшілік шығындары 84 (7400) - "Негізгі емес кызмет шығындары, 85 (7710) - "Табыс салығы бойынша шықкан шығындары", 71 (6020) - "Сатылған тауарлардын кайтарылуы және сатуга байланысты шегерімдер, соңцай-ақ баға шегерімдері", 86 (6310) -"Төтенше жағдайдан және тоқгатылған операциядан келген табыстары (зияндар)",

Кесте 9 - Кірістер мен шығындарды қорытынды кіріс (зиян) шотына есептен шығару, желтоқсан 2008 жыл 

87 (6410) - "Басқа ұйымдарға үлестік қатысудан түскен табысы (зияны)" шотгарының деректерінің негізінде шығарылады. Басқаша айтқанда, есеп беруге қажетті барлык деректерін бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс тапқан мәліметтерден тікелей алынады.

Ақша қаражатынын қозғалысы туралы есеп беру. Есеп беру 4 БЕС талаптары бойынша жасалады. Есепте негізгі (немесе операциондық), инвестициялық және қаржы жөніңцегі қызметін жүзеге асыру нәтижесінде альшған ақшалай қаражат ағыны (тасқыны) туралы барлық деректері, сондай-ақ қаржы қызметінде пайдаланылатын таза ақшалай қаражаты, ақшалай қаражаттың және олардын эквивалентгерініқ таза көбеюі, жылдың басындағы және аяғындағы ақшалай қаражат пен оның эквиваленттері көрсетіледі.

№4 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес субъекттер жасаған "Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп" заңды тұлғаның каржылық жағдайындағы өзгерісті бағалауға мүмкіндік береді, бұл оларды есепті кезең ішівдегі операциондық (кіріс алатын негізгі қызмет пен инвестициялық және қаржы қызметтеріне жатпайтын өзге де қызметі), инвестициялық (ұзақ мерзімді алашақтарды сатып алу мен сату) және қаржылық қызметі (жеке капиталы мен заем қаражатгарының мөлшері және құрамындағы өзгеріс нэтижесі болып табылатын зақцы тұлғаның қызметі) тұрғыдан алғанда қаражаттардық түсуі мен жұмсалуы туралы хабарламамен қамтамасыз етеді. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп субъектгің есепті жылдың ішіндегі қаржьшық есебінің құрамында беріледі.

Ақша қаражаттарының қозғалысы операциондық, инвестициялық және қаржьшық қызметі тұрғысынан алган мағлүматгардың мазмүнын ашу үшін керек, мүның өзі заңды түлганың қаржы жағдайын және қызмет түрлерінің ықпалын бағалауға мүмкіндік береді.

Инвестициялық қызметген түсетін ақша қаражаттарының қозғалысын ашып көрсеткен кезде тура әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай түсім каражатгары мен төлемдердің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не жанама

Операциондық қызметі - заңцы тұлғаның табыс алатын негізгі қызметі жөне инвестициялық пен каржылық қызметтеріне қатысы жоқ басқадай қызметі; Инвестициялық қызметі - ұзақ мерзімді активтерді алу және сату; Каржылық қызметі - заңды тұлғаның меншікті капиталының жөне несие қаражатының мөлшері мен құрамындағы өзгерістері. әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай түсім каражаттары мен төлемцердің негізгі түряері ашып көрсетіледі, не жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында таза табыс пен зиянға ағымдағы активтер мен міндеттемелерге, ақша операцияларының өзгерістеріне, сондай-ақ. Инвестициялық немесе қаржылық қызметтің нәтижесі больш табылатын кірістеріне немесе зияндарына қарап түзетулер енгізіледі.

Операциондық қызметтегі ақша қозғалысьш анықтау үшін тікелей және жанама әдістер пайдаланылады.

Тікелей әдісте ақша қозгалыстарының негізгі турлері ашылады. Мысалға, өмімді сатудан түскен түсімнен сатып алынған материалдардың барлық төлем түрлерін, КДШ (көлік-дайындау шьныстарының) төлемін, несие үшін пайыздықтөлемдерін, бюджетке таесілі төлемдерін шегереді.

Операциондық қызметге тікелей әдісті пайдаланған кезде ақша қаражатының түсуі мен шығуының нәтижесі: өнімді, жұмысты, қызметгі сатқаннан түскен түсімнен, алынған аванстан, пайыздан, дивиденттен, роялтиден және т.б. табыстардан; жабдықгаушылармен және мердігерлердің қарызын төлегеннен, берілген аванстан, төлеген жалақыдан, бюджет пен бюджетген тыс төлемдерінен және т.б. шығыстарынын тұрады.

Жанама әдістер—бұл әдісте таза табыс немесе зиян өзгерген агымдағы активтер мен мівдеттемелеріне, ақшасыз операцияларына, сондай-ақ өткен жьшдармен салыстыра отырып, қаржылық және инвестициялық қызметгердің нәтижесі болып табылатын табыстар мен шығыстарға түзету (корректир) жасалады. Бұл әдісте баланс мәліметтері мен қаржылық-шаруашылық қызметінің нэтижесі туралы есеп беру мәліметтерін негізге алады. Бұл әдіс қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп берудің әрбір баптарына түзету енгізуді көздемейді. Тек қана таза табыс сомасын өткен жылдармен салыстыру арқылы есептік кезеқнің көрсеткіштеріне тұзетулер енгізіледі.

Инвестициялық және қаржылық қызмет. Инвестициялык қызмет — ұзақ мерзімді активтерді сатып алу, сату және берілген несиені өтеу және алу. Инвестициялық қызметке мыналар жатады:

- негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және басқа да ұзақ мерзімді активтерді сатудан, каржылық инвестицияны сатудан, басқа кәсіпорындардан алынған қарыз қаражаттары және басқа да түсімдер;

- негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және баскд да ұзақ мерзімді активтерді сатып алуға жұмсалған ақша қаражаттарының шышсы;

- қаржылық инвестицияларды алу, басқа кәсіпорындарға қарыз ақша беру, басқа да төлемдер.

Инвестициялық қызмет бухгалтерлік баланстық ұзақ мерзімді активтерінің құрамына кіреді. Оган каржылық инвестицияға әсер ететін операциялар да кіреді. Инвестициялық қызмет каржылық-шаруашылык қызметінің нәтижесі туралы есеп беруінде көрініс табады, онда ол акцияларды сатудан алынған табыс немесе шығыс ретінде көрінеді, сондай-ақ негізгі қүралдарды және басқа да сатудың нәтижесі көріністабады.

Қаржылык қызмет меншік капиталы мен қарыз капиталының құрамы мен мөлшерінің өзгерісінің нәтижесі болып табылады.