Есеп
айырысулардың түгендеудің нәтижесінде
акт толдырылады. Актыда түгендеу
жүргізілген шоттардың аттарын,
дебиторлық борыштардың сомасын
талап ету мерзімі біткен дебиторлық
борыштарын өндіру мүмкін емес,
үмітін үзген қарыздарын көрсетеді.
Мұндай борыштарды түгендеу түрлері
бойынша есеп айырысуларды түгендеу
актілеріне дебиторлардың аталуы,
мекен-жайы, қарыз сомасы, не үшін
қарыз болғандығы, қай уақыттан
бері, қандай құжаттардың негізінде
көрсетіліп анықтвмв тіркелуге
тиісті. Анықтамада талап ету
мерзімін өткізіп алған дебиторлық
борыштарды бойынша есеп айырысуларды
түгендеудің материалдарына талдау
жасау немесе түгендеуді аудитордың
өзі жүргізгенде анықталған ауытқуларды,
сәйкессіздіктер, түсініксіздіктер
бойынша, аудиторға есеп айырысуларды
өте мұқият тексеруге, ойын
жинақтап бағыттауға мүмкіндік
береді.
2.2.
Сатып алушылар мен
тапсырыс берушiлер
борышының аудиті
Дебиторлық
борыштардың ішінде шаруашылық
қызметінде жиі кездесетіні –
дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет)
және тауарларды сату операциялары.
Баланста көрсетілген дебиторлық
борыштар баптарының ішінде үлесі
жағынан ең қомақтысы. Сондықтан
сатып алу және тапсырыс берушілермен
есеп айырысуды тексерген кезде
бағдарламада келтірілген сұрақты
жан-жақты қамтып, ауқымын кеңейте
түсу үшін мынандай мәселелерді
анықтап алу қажет:
- өнім сатуға
сатып алушылармен және тапсырыс берушімен
шарт жасалғандығын;
- түгендеу
(салыстыру) актілерімен есеп айырысу
құжаттарымен расталған сатып алушыларының
борыштарының нақтылығын;
- 30 «Сатып
алушылардың және тапсырыс берушілердің
борыштарын»
- Бөлімшесінің
шоттары бойынша жүргізілген синтетикалық
есептің дұрыстығын.
Мұндай
жағдайда аналитикалық есеп мынандай
мәселелерді қамтамасыз етуге
міндетті:
- вексельдермен
қамтамасыз кетілген ақша қаражаттарының
түсу мерзімі әлі жетпеген, сатып алушылармен
және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар
бойынша борыштардың мәліметтерін алу
мүмкіндігін, дисконтталған вексельдер
мен ақша қаражаттарыныңтмерзімінде түспегендігіне
қарамастан, банктен өткен дисконтталған
вексельдерді;
- 30 «Сатып
алушылардың және тапсырыс берушілердің
борыштары» бөлімшенің шоттары бойынша
бухгалтерлік есеп корреспонденцияларының
дұрыс берілгендігін;
- 30 «Сатып
алушылардың және тапсырыс берушілердің
борыштары» бөлімнің шоттары бойынша
аналитикалық есеп жазуларының № 11 жорнал-ордердегі
Бас кітаптағы және баланстағы жазудармен
сәйкестігін;
- талап
ету мерзімі өткен дебиторлық борыштарының
дұрыс шығысқа шығарылғандығын.
Аудитор
301 «алынуға тиісті борыштар»
шотының дебетінде көрсетілген
артылып жөнетілген өнім (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетілген
қызметтердің құнын талап кту,
құжаттарының уықтылы банк мекемелерінде
қабылғандығын және оларды төлеу
мерзімінің сақталғандығын банк
көшірмелеріндегі жазулармен салыстырылып
тексереді. Сатып алушылардің
және тапсырыс берушілердің алдын
ала сатушының есеп айырысу
шотына аударылған аванстарының жабылып,
айдың аяғында 301 шоттың дебетіндегі құны
өтелген өнімдердің құнының дұрыс анықталғандығына
көз жеткізуі тиіс.
Сатып
алушылармен және тапсырыс берушілермен
есеп айырысудың жедел дамып
келе жатқан түрі – алынған
вексельдер бойынша есен айырысу.
Вексельмен төленген операциялардың
дұрыс көрсетілгендігіне көз
жеткізу үшін аудитордан мұндай
операцияларға баса назар аудару
талап етіледі.
Сатып
алушылармен және тапсырыс берушілермен
есен айырысу үшін алынған
вексельдермен қамтамасыз етілген
борыштарын 302 «Алынған вексельдер»
шотында жүргізіледі. Вексель
бойынша өтелген қарыздарын шоттың
кредитіне IV Ақша қаражаттар бөлімінің
сәйкес шоттарының дебетінде
көрсетеді. Вексельмен есеп айырысқан
кезде қарапайым және аудармалы
вексельдер қолданылуы мүмкін.
Қарапайым
вексель бұл жасалған сауда-саттықтар
немесе орындалған жұмыстарды (қызметтер)
төлеу үшін бір жағының (вексель
берушінің ), екінші бір жағына
(вексель ұстаушыға) төлеу мерзіміне
қарай белгілі бір соманы төлеуге
жазбаша берген ақшалай қарызының
міндеттемесі.
Аудармалы
вексель (тратта) немесе беруші (трассант)
жазады да, онда дебиторға (трассат)
вексельде көрсетілген соманы, үшінші
тұлғаға (ремитентке) немесе талап
етушіге төлеу туралы бұйрығын
көрсетеді.
Бұл құжат
борыштық міндеттемеге айналып,
төлеуші (транссант) төлеуге келісім
бергеннен кейін ғана заңды
күшке ие болады. Өтпелі белгінің
(индкссамент) көмегімен әмбебеап
несие есеп айырысу құжатының
қызметін орындап, вексель бірнеше
рет қолданылуы мүмкін.
Вексельдерді
дисконттау олардың банкідегі
есебін және қаржының айналымын
елеулі жылдамдатады. Мұндай жағдайда
вексельді ұстаушының (индассамент)
қатысумен төлеу мерзіміне дейін
банкке өткізіп, банктің тәуелсіз
дисконттының пайдасына есептелген
пайыздың шығынын шегеріп тастап,
вексельдік сомасын алады.
Аудит
кезінде вексельдердің есебінің
түрлері төлеуші субъектінің
төлеу мерзімінің жетуі бойынша
борыштарды вексельдер арқылы
толтырудың негізделгендігін; алудан
үмітін үзген немесе талап
ету мерзімін өткізіп алған
борыштарды, вексельдерді сатудан
тыс зияндарына шығысқа шығарудың
заңдылығын тексеру қажет.
2.3.
Күмәнді борыштар резервтерінің
есебінің аудиті
Шаруашылықтың
басшысының шешімімен талап ету
мерзімі өткен дебиторлық борыштарды
күмәнді қарыздар резервтерінің
шоттарындағы жтнақталған қаржыландыру
көзіне жатқызу арқылы шығысқа
шығарып жабады. Демек, күмәнді
қарыздар бойынша резервтер талап
ету мерзімі біткен, қайтарылуы
сенімсіз субъектінің алшақ дебиторлық
борыштарын есептеп шығарып жабу
үшін жасалады.
Күшіндегі
салық жөніндегі заң актілерінде
күмәнді қарыздар – бұл өнім
(жұмыс, қызмет) сатудың нәтижесінде
пайда болған және табыс есептелген
күннен бастап екі жылдың ішінде
сөндірілмеген қарыздар ден көрсетілген.
Аудитор
есепті жылдың аяғында тіркеліп,
тізімделген дебиторлық борыштардың
мәліметтерінің негізінде жасалған
күмәнді борыштар резервтерінің
заңдылығын және қандай борыштарды
жабу жасалғандығын және талап
ету мерзімі өткен дебиторлық
борыштардың баланствн шығарылуын
тексереді.
Күмәнді
қарыздар бойынша резервтерді
құру, оларды жұмсау және олардың
қозғалысы туралы ақпарат жинақтау
үшін бухгалтерлік есептің типтік
жоспарында 31 «Күмәнді борыштар
бойынша резервтер» бөлімшесіеің
дәл осылай аталатын 311 синтетикалық
шоты қаралған.
Жасалған
резервтің көлемі борышкерлердің
қаржылық жағдайы (төлем қабілеттілігі)
ескеріле отырылып, олардың қарызды
тұтастай немесе бөліп төлеу
мүмкіндіктерін бағалау арқылы
анықталады.
Жасалған
күмәнді резервтер сомасына 821 «Жалпы
және әкімшілік шығындары» шотын
дебеттеп, 311 «Күмәнді борыштар бойынша
резервтер» шотын кредиттейді.
Күмәнді
деп танылып, өтеу мерзімі біткен
дебиторлық борыштарды субъектінің
бвлвнсынан шығысқа шығарғанда 311
«Күмәнді борыштар бойынша резервтер»
шотының дебетінде 30,33,35 бөлімшелердің
тиісті шоттарының кредитінен
көрсетеді.
Күмәнді
қарыздарды жабуға жасалған резервтің
жұмсалмаған сомасына 821 шотының
дебетіне, 311 шотының кредитіне қызылдап
жазу әдісінің қолданылып, стороно
жасалып жабылғандығын тексереді.
Жылдың
соңында жасалған резерв бойынша
қалдық тек қана ағымдағы жылғы
күмәнді деп танылған дебиторлық
борыштардың сомасынан тұратындығын
тексеру қажет.
Жасалған
резервтің есебінен субъектің
шеккен басқада зияндарын жабуға
жұмсалғандығын; егер орын алған
жағдайда олардың заңдылығын, есепті
жылдың соңында қалған қалдықтың
негізділігін тексеру қажет.
Аудиторлық дебиторлық борыштардың
есебін тексерудің еншілес (тәуелді)
серіктестіктердің дебиторлық
борыштарының бухгалтерлік есеп
шоттарында операцияларының дұрыс
көрсетілгендігін және олардың
есеп шоттврында регистрларындағы
мәтіметтерінің Бас кітапқа және
балансқа дұрыс жазылғандығын
тексерумен ұштастырып жалғастырады.
Еншілес
(тәуелді) серіктестіктермен бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардың
ағымдағы дебиторлық борыштарының
түрлері бойынша ақпараттарын
жинақтау үшін, бухгалтерлік есеп
шоттарының типтік жоспарының
кестесінде 32 «Еншілес серіктестіктердің
борыштары», 322 «тәуелді серіктестіктердің
борыштары» және 323 «Бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардың
борыштары» синтетикалық шоттары
қаралған.
Бақылау
жүйесінің тетігін қолына ұстап,
көп салалы өндірісті дамытумен,
қызмет көрсету түрлерін кеңейтумен
айналысатын негізгі субъектіге,
капиталды өте тиімді пайдалапуға,
шаруашылық есеп жүргізу бастамаларын
күшейтуге, еңбектің өнімділігін
арттыруға, басқаруды тиімді ұйымдастыруға,
өз мұқтаждықтарын жартылай фабрикаттармен,
басқа да бұйымдарымен қамтамасыз
етуге, шаруашылық ұжымдарын ауыл
шаруашылық және тағы басқа
да өндіріс салаларының өнімдерімен
жабдықтауға мүмкіндік береді.
Еншілес
(тәуелді) серіктестіктердің
дебиторлық борыштарын тексерген
кезде, оларға ұзақ мерзімді
түрінде салынған ақша –қаражаттай,
материалдық-құндылықтай инвестицияларының
жатқызылмағандығын анықтау қажет.
Дебитордық борыштарға инвестицияоардан
тыс ақша-қаражаттар, дайын өнім,
тауарлы материалды құндылықтар
берілген құндылықтар бойынша
есеп айырысулар жатады.
Аудитор
еншілес (тәуелді) серіктестіктердің
және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық борыштарының
аналитикалық есебінің тізімдемеде
немесе машинажазбаларда жазу
операциялары көп, ірі субъектілерде
№ 280 үдгідегі дебетіндегі негізгнде
дебиторлармен және несие берушілермен
есеп айырысу карточкаларында
жүргізіогендігіне көз жеткізіп,
анықтауға тиісті.
Айдың
басындағы және қалдақтарының
және айлық айналымның карточкада
жинақталып, Бас кітапқа жазылатын
тізімдемеге немесе машинажазбаға
қондырылғанына бақылау жүргізіп,
оларға қоса тіркелген шаруашылық
онерацияларын растайтын құжаттарын
тексереді.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктермен
бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың
дебиторлық борыштарының бухгалтерлік
есеп шоттарымен қатар, несиелік
борыштарының бухгалтерлік есеп
шоттарының типтік жоспарының 64
«Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің
несие бойынша қарыздар» бөлімшесінің
шоттарында (641-643 шоттар) серіктестіктерден
алынған шикізат, дайын өнім, басқа
да материалдық құндылықтардың
құны оларға осындай және басқадай
түрде берілген тауарлы- материалдықтардың
құнына өзара жатқызу туралы
екі жақты келісімді растайтын
хаттамамен танысып, бухгалтерлік
есепте айырбастау операциялары
сияқты көрсетілгендігін анықтау
қажет.
Дебиторлық борыштарға аудиторлық
тексеру жүргізген кезде аудитордан
баланстың «Басқа да дебиторлық
борыштар» бабына ерекше назар
аударуды талап етеді. Бұл
аталған бап бойынша жылдың
басындағы және аяғындағы қалдықтары
бухгалтерлік есеп шоттарының
типтік жоспарындк қаралған 33 «Басқа
да дебиторлық борыштар» бөлімшесінің
мынандай сиететикалық шоттарында
көрсетіледі:
- 331 «Орын
толтыруға тиісті қосылған құн салығы»;
- 332 «Есептелген
сыйақылар»
- 333 «Жұмыскерлердің
және басқа тұлғалардың борыштары»
- 334 «Басқа
да борыштар»
Бұл аталған
дебиторлық борыштарды аудитор
жеке-жеке тексеруге тиісті. Орын
толтыруға тиісті қосылған құн
салығына тексеру жүргізгенде
аудитор мына мәселелерді анықтап,
алуға тиісті:
- баланста
көрсетілген мәліметтері мен Бас кітаптағы
және есеп регистрларындағы мәліметтерінің
сәйкестігін;
- жабдықтаушылар
мен мердігерлерден сатып алынған тауарлы-материалдық
құндылықтарды, атқарылған жұмыстар мен
көрсетілген қвзметтер үшін ақы төлеген
(төлеуге келісім берген) шоттар бойынша
қосылған құнға салынған салықтың көрсетілгендігін;
- қоймаларға
құндылықтардың нақты түсуіне қарай (атқарылған
жұмысты көрсетілген қызметі қабылдау)
кіріске алынып, 331 шотының дебетінде көрсетілген
ҚҚС сомасы, осы шлттың кредитінен 663 «Қосылған
құн салығы» шотының дебетінде шот-фактураның
негізінде жазылғандығы;
- қоймаға
түспеген және кіріске алынбаған материалды
құндылықтарды қабылдау актісі бойынша
қабылданбаған, атқарыдған жұмыстар және
қызметтердің акцептелген (төлеуге келісім
берген) шот-фактуралары бойынша 331 шоттың
дебетіне жазуларының жазылғандығын.