Дебиторлық берешектер есеби

   Бухгалтерлік есепте қосылған  құн салығы бойынша есеп айырысуды  көрсету үшін 331 «Өтелуі тиісті  қосылған құн салығы» шоты  қолданылады.

      Алынған тауарлар мен материалдық  құндылықтар және орындалған  жұмыстар мен қызметтер бойынша  есептелінген қосылған құн сомасына 331 шот дебеттелініп, 671,687 және тағы  да басқа тиісті шоттар кредиттелінеді.

  Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен  қосылған құн салығы алыналы,  ондағы айналымы салық салу  үшін пайдаланады, егер де:

• тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші болып табылса;
• жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады, сатылған тауарларға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның негізінде.

      Қосылған құн салығының сомасы  зачетқа жатқызылатын  болып табылады, егер де:

• тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші 

      болса;

• төленген салық сомасы кеден заңдылығымен сәйкес келсе, яғни жүк кеденінің декларациясында көрсеткендей болса;
• төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін қуаттайтын болса;
• темір жол және авиа билетінде көрсетілген салық сомасы салық заңына сәйкес сомада болса;
• тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома салық сомасымен сәйкес келсе;
• бақылау-кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық сомасымен  сәйкес келсе;

    Алумен байланысты төлеуге жататын  ҚҚС болса, олар зачетқа жатпайды, егер де: тауарлар (жұмыстар, қызметтер)  кәсіпкерлік қызметке жатпайтын  шараларды жүргізумен байланысты  болса; тұрғын-үй қорларындағы  ғимараттар болса, қонақ үй  ретінде пайдаланатын ғимараттардан  басқасы; жеңіл автомобиль, негізгі  құрал ретінде алынған болса;  тегін алынған мүліктер (тауарлар, жұмыстар, қызметтер).

       Есептік кезең өткеннен кейін,  ҚҚС бойынша зачетқа рұқсат  етілген сомасы, 331 шоттың кредитінен 633 шоттың дебетіне есептен шығарылады. Бұрындары зачетқа жатқызыылған  ҚҚС сомасы зачеттан тасталады,  ол кезде 633 шотының дебетінде  және 331 шотының кредитінде көрініс  табады, бірақ қызыл жазумен жазылады.

   332 «Есептелген пайыздар» шотында субъектінің шартта қаралған жалға берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері үшін пайыз түрінде алатын сомасы сондай-ақ салынған инвестициядан алатын дивидендтерінің сомасы есептелінді. Осыған байланысты 332 «Есептелген пайыздар» шотына сәйкес бухгалтерлік жазулар мына түрде жазылады:

- Жалдағы  негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген займдар бойынша пайыздар  есептегенде 332-ші шот дебеттелініп, 724-ші шот кредиттелінеді.

- Есептелген  пайыздар бойынша борыштардың  жабылуына: 421,422,431,441,451 шоттарының тиістілері  дебеттелініп, 332 шот кредитінде  көрсетіледі.

   332 «Есептелген пайыздар» шоты бойынша аналитикалық есеп – қарыз алушы, вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және уақыттың өтуімен туындаған пайыздық қарыздары бойынша айналым ведомоснда немесе соған ұқсас машинограммасыпда жүргізіледі.

333 «Жұмыскерлердің  және басқа тұлғалардың қарыздар»  шотында дебиторлық қарыздардың  келесі түрлері есепке алынады:  есеп беруші тұлғалармен есеп  айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге  кредитке сатылған тауарлары  бойынша ұсыеылған заемдар; материалдық  шығынды өтеуі бойынша. Кәсіпорын   өз қызметкерлерін қызмет бабымен  іс-сапарға жіберіледі, дүкендерден  кеңсе жабдықтарын  сатып алады,  пошта арқылы жіберілген ақшаларды  және басқа да шығындарды төлейді.  Бұл шығындардың үнемі банк  мекемелері арқылы нақты ақшасыз  есеп айырысу жолымен төленуі  мүмкін емес.Сондықтан да шығындарды  төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол  ақша беріледі және олар сол  алған ақшасына есеп беруі  тиіс.

   Аванс тек басшының жарлығымен  және қажеттілік жеткен кезде  есеп беруге тиісті адамдарға  және қызмет бабымен жіберілген  тұлғаларға беріледі. Есеп беруі  тиісті адамдарға берілген сомалар  оны қуаттайдын құжаттарының  негізінде жұмсалады және белгіленген  мерзімде бухгалтерияға тапсырады.

   Аванс есептерін бухгалтерия  тексереді, сонан соң оларды  субъектінің басшысы бекітеді. Дұрыс  рәсімделмеген аванс есептері  және оларға қоса тіркелген  құжаттар қайта рәсімдеу үшін  есеп беруші адамдарға қайтарылады.

      333 «Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борыштары» шотында жұмысшылар мен басқа тұлғалардың дебиторлық борыштары  жайлы ақпараттар жинақталады. Бұл шотта жұмысшылар мен басқа тұлғаларға қарызға қызметтегі іс-сапарлары және басқадай шығындары үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталынатын сомалар есептелінеді.

     Кәсіпорын жүргізетін барлық  шаруашылық операциялар дәлелді  құжатттармен рәсімдеоуге тиіс. Бұл құжаттар бастапқы есеп  құжаттары болып есептелінеді, бухгалтерлік  есеп солардың негізінде жүргізіледі.  Бастапқы есеп құжаты – операцияның  немесе оқиғаның жасалу фактісін  тіркейтін құжат. Бастапқы есеп  құжаты оперыцияны жасау кезінде  жасалады, ал егер оны жасау  мүмкін болмаса, ол аяқталғаннан  кейін дереу жасалады.

Бастапқы  есеп құжаттары мынадай міндетті деректемелерді қамтуға тиісті:

• құжаттың аталуы;
• жасалған күні;
• өз атынан құжат жасалған ұйымның атауы немесе кәсіпкерлің аты-жөні;
• операцияның немесе оқиғаның мазмұны;
• операцияның немесе оқиғаның барлық өлшемі (саны мен құны жағынан);
• операцияны жасауға және оны жасаудың дұрыстығына жауапты адамдардың қызметінің атауы, аты-жөні және қолдары (оқиғаны растайтын).

  Аталған деректемелердің болуы  бастапқы құжаттарға заңдық күш  береді. Операциялардың немесе оқиғаның  сипатына, Қазақстан Республикасының  нормативтік құқықтық актілерінің  талаптарына және есепке алу  ақпараттарын әзірлеу әдістеріне  қарай қосымша деректемелер енгізілуі  мүмкін. Сөйтіп, жоғары аталған деректемелердің  барлығы бастапқы кассалық құжаттарды  және есеп беруші адамдардың  аванстық есептерін жасаған кезде  қажет.

Ақшалай қаражаттар есеп беруші адамдарға жеткізіп берушілердің қызметі мен жұмысына ақы беруге, бланкілер, ЖЖМ сатып  алуға, базарлар мен дүкендерде тауар  сатып алуға, іссапар шығындарына  неғұрлым жиі беріледі.

    Қазақстанның халық шаруашылығында  кассалық операцияларды жүргізудің  уақытша тәртібіне сәйкес шаруашылық  субъектілері кассалық қызмет  көрсетуді жүзеге асыратын банк  мекемесімен келісім бойынша  субъект бастығы белгілеген мөлшерде  және мерзімге операциялық, шаруашылық  және басқа шығындар үшін қолма-қол  ақшаны есеп беруге кассадан  береді. Есеп беруге берілген  қолма-қол ақшаның жұмсалмаған  бөлігі алынған мерзімі аяқталғаннан  кейінгі 3 күннен кешіктірместен  кассаға қайтарылуға тиіс. Қолма-қол  ақшаны есеп беруге алған тұлға  жұмсалған сомалар туралы есептемені  мерзім аяқталғаннан кейінгі  5 күннен кешіктірместен бухгалтерияға  өткізуге тиісті. Есеп беру сомаларын  жұмсау туралы есептемені белгіленген  уақытта тапсырмаған және авапстың  пайдаланылмаған қалдығын кассаға  қайтармаған тұлғалардан бухгалтер  заңда көзделген тәртіпке сәйкес  аталған борышты жалақысынан  ұстап қалуға құқылы. Қолма-қол  ақшаларды берудің және оларды  іссапар шығыстары үшін пайдаланудың  тәртібі қолданыстағы заңдармен  реттеледі.

Іссапарға жіберілген қызметкерлердің:

1. іссапар орнына дейінгі және одан кері қарай тұрақты жұмыс орнына дейінгі жол жүру шығындарын;
2. тұрғын үй-жайды жалдау шығындарын;
3. тәулік ақысын;
4. ұсынылған құжаттарға (сақталым, кеңсемен, офиспен сөйлесудің шоты және т.б.) сәйкес өзге шығындарын шаруашылық субъектісі өтейді.

    Қызметкер іссапардан орылғаннан  кейінгі 3 күннің ішінде іссапарға  байланысты жұмсалған сомалар  аванстық есептеме тапсыруға  міндетті. Аванстық есептемеге қоса  берілетіндер: белгіленген тәртіппен  рәсімделген іссапар куәлігі,  жол жүру құжаттарының түбіршегі,  үй-жайды жалдау туралы құжаттар (шоттар).

    Басшылар іссапарға байланысты  белгіленген нормадан тыс қосымша  төлемдерді кәсіпорын қарамағында  қалған пайда есебінен жүргізуге  рұқсат етеді.

   Қызметкерді шетелге іссапарға  жіберген кезде шетелдік валютадағы  іссапар шығындарын өтеудің тиісті  нормаларын басшылыққа алу керек.

  Есеп беретін адамдармен есеп  айырысудың жинақтамалы есебі  333 - «Қызметкерлермен басқа да  адамдардың борышы» шотында жүргізіледі.  Шот активтік, дебеттік қалдығы  есеп беретін субъектіге берешек  сомасын көрсетеді. Шоттың дебеті  бойынша өндіріп алынған артық  шығыс сомасы мен шығыс касса  ордері негізінде беруге қайтадан  берілген сомалар көрсетіледі. Кредиті бойынша аванстық есептемеге сәйкес пайдаланылған сомалар мен кіріс касса ордері бойынша пайданылмағандар ретінде көрсетілген сомалар көрсетіледі.

1. Шаруашылық  шығындарына, операция мұқтаждықтарына,  іссапарларға 

есеп  беруге қолма-қол ақшалар берілгенде: Дт 333   Кт 441,431

2. Аударым  жолымен есеп беруге сомалар  берілді (ұшаққа билет сатып  алу):

Дт 333   Кт 441,431

3.Жол  жүру билеттері сатып алында  және чекпен төленді:

  Дт 333  Кт 422

4. Есеп  беретін тұлға сатып алған  ТМҚ кіріске алынды:

Дт 201-206,208,223,222   Кт 333

5. Аванстық  есептемелер тапсырылған бойда  есеп беру сомаларын есептен  шығару:   Дт 821,938   Кт 333

6. Есеп  беретін сомалар бойынша:  Дт 331  Кт 333

7. Жұмсалмаған  есеп беру сомаларын қайтару:  Дт 451,452  Кт 333

8. Жұмсалмаған  есеп беру сомаларын жалақыдан  ұстап қалу: Дт 681  Ет 333

9. Есеп  беретін тұлға алдындағы кәсіпорынның  берешегі (артық шығын өтелмейді):    Дт 333   Кт 682

   Заңды тұлғалардың жұмысына, қызметіне  ақы төлеу, олардан тауар сатып  алу кезінде бастапқы дәлелді  құжаттарды: шот-фактураны, жүкқұжатты, тауар чегін, ақы төленгенін  дәлелдейтін фискальдің чекті  қоса тіркей отырып, аванстық  есеп жасау қажет. Аванстық  есептерде және бухгалтерлік  есептің тиісті тіркелімдерінде  растайтын құжаттар болған жағдайда (касса № 7 жорнал-ордер бойынша  – қызметкерлер мен басқа да  адамдардың берешегі), мынадай жазбалар  бойынша жүзеге асырылады:

3 кесте

Қызметкерлер  мен басқа да адамдардың берешегінің бухгалтерлік жазуы