Дебиторлық берешектер есеби

Тиісті  адамдардың қолдары және ұйымның  мөр таңбасы

 
 

   Егер вексель бойынша есеп  айырысу бір жыл мерзім аралығында  жүргізілетін болса, ремитент  алынған вексельді баланстың  актив бөлімінің өтімділігі жоғары  активтер бабында көрсетуі керек.  Соған сәйкес вексель беруші  осы соманы өз балансының қысқа  мерзімді міндеттемелер бөліміндегі  берілген вексельдер бабында  көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі  болып вексель бойынша төлем  жүргізілетін уақыт алынады, яғни  вексель қызметінің аяқталатын  уақыты есептелінеді. Вексельді  пайдаланылуы барысындағы міндеттері:

• дебиторлық  қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
• шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға дебиторлық қарыздарды нақты дәлелдеу;
• пайыз түрінде төлем алу үшін негізі;
• айналымға жіберілу мүмкіндігі.       

      Дебиторлық қарызды жабу ретінде  вексель ұстаушының алған векселі  бухгалтерлік есепте 302шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 

       Жасалу үлгісі және қолданылуы  бойынша вексельдер жәй және  аударылмалы деп аталатын екі  түрге бөленеді.

   Жәй вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-ақ міндеттейтін құжат болып табылады.   Жәй вексель борышкердің жазбаша міндеттемесі болып саналады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік міндеттемесінің сомасы, төленетін мерзімі мен жері, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек.

    Айналым үдерісі кезінде вексель  бір адамнан екінші адамға  арнайы тіркеліп жазылғаннан  кейін ғана беріледі. Табыстау  жазбасы вексельдің теріс жағында  немесе қосымша парағында жазылады.

  Аударылмалы вексель - /тратта/ кредитордың /транссангтың/ қарызкерге /трассатқа/ белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесес жеке тұлғаға /ремитентке/ төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналынады. Яғни оның жәй вексельден ерекшілігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы жазбаша бұйрығын бере алады.

    Вексельдерді сонымен қатар  пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге болады.

     Пайыздық вексельдердің атаулы құыныда төленетін пайыз сомасы өз алдына бөлек көрсетіледі.

     Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді, бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.

302 шотта  пайыздық та, пайыздық емес те  есептелінеді.   Пайыздық  вексель  бойынша 302 шотында , 1 «Вексель  бойынша алынатын пайызы» деп  аталатын субшоты ашылады.

    Пайыздық  емес вексель  бойынша  қосымша шот ашылуы мүмкін.

2«Вексельдің   алынған сомасынан марапаттау  сомасынан шегерілген (дисконт)», 3 «Вексель  бойынша   марапаттау сомасы (дисконт)».

  Алынған вексель бойынша   марапаттау  сомасы толық көлемінде, олардың  алған кезінде келесі қалыпта  көрініс табады:

1 кесте

Алынған вексельдер бойынша марапаттау сомасының  көрінісі

Ақпарат көзі: В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі, 253 бет.

   Вексельдер өздерінің түрлері  бойынша коммерциялық, қаржылық және қазыналық болып үш түрге бөлінеді.

   Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол өнімді тұтынушы, яғни сатып алуш кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі ретінде рәсіделеді.

   Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісім шарттарға жатпайтын әр түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.

   Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар Мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады.   Қазыналық вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға сатылады. Олар банк арқылы ақша рыногында пайдаланылады.

  Вексельдер эмитенттер бойынша:      қазынашылық және жекеше.

Төлем түрі бойынша: жәй және аударылмалы.

Төлем кепілдігінің барлығына қарай: қамтамасыз етілген және  қамтамасыз етілмеген.     

Төлем тәртібі бойынша: мерзімдік вексель және ұсынушылық вексель болып бөлінеді.  Вексельдерді толтыру және рәсімдеу белгіленген ережені сақтауды керек етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба яғни вексель деген жазу жазылып, оның ұсынылған күні мен орны, вексельдің сомасы, пайызы, төлеу мерзімі көрсетілуі қажет. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі болып төлем мерзімі саналынады. Ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель бойынша төһлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыруы қажет. Аексельмен есеп айырысу есебі арнайы ” Алынған вексельдер” шотында жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс берушілермен арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу операциялары жайлы ақпараттар жинақталады.

Сатылған  тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:

      Дт «Алынған вексельдер» шоты

      Кт «Алынуға тиісті борыштар»  шоты

Ал  вексель бойынша сатып алушылардың  борыштарының жабылуына, яғни ақша келіп  түскен мерзімінде /пайызсыз/:

      Дт «Ақшалар» шоты

      Кт «Алынған вексельдер» шоты  түріндегі бухгалтерлік жазуы  жазылады.

     Айта кететін бір жағдай көптеген  уақыттарда вексельде көрсетілген  сома бойынша пайыз мөлшері  жылдық мерзімге негізделеді.  Мысалы, 500000 (бес жүз мың) теңгеге  алты айға вексель алынып және  оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз  көлемінде төлем төлеу көрсетілген  болды деп есептейік. Осы жағдайда  біздің вексель бойынша адуға  тиісті сомамыздың мөлшері былай  есептелінеді:

      500000+500000х5%х6/12=500000+12500=512500 теңге.

      Егер осы сомадағы вексель  алты айға емес тоғыз айға  жазылып берілген жағдайда алынуға  тиісті сома мына санға тең  болады:

      500000+500000х5%х9/12=500000+18750=518750теңге.

2 кесте

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары  шоты бойынша жүргізілетін операциялар

Ақпарат көзі: Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жоспарын қолдану жөніндегі әдістемелік  ұсынымдар.

                        ҚР Қаржы министрінің 2002 жылғы  18 қыркүйектегі № 438 бұйрығымен  бекітілген.

  Жоғарыда қарастырылған мысалымыз  бойынша бухгалтерлік жазуларымыз  келесі түрде жазылады:

  а) вексель алғанды:

Дт  Алынған вексельдер шоты                           500000тг.

Кт  Алынуға тиісті борыштар шоты                  500000тг.

  ә) вексель бойынша сатып алушылардың  борыштары есептелген пайыз сомасымен  бірге өтелгенле:

Дт  Ақшалар шоты                             512500 тг.

Кт  Алынған вексельдер шоты          500000 тг.

Кт  Пайыз бойынша кірістер шоты     12500 тг.

  Шаруашылық субъектісіне басқадай  операциялар бойынша тиісті дебиторлық  борыштар төмендегідей шоттарда  есептелінеді:

  331 «Алынуға тиісті қосылған құн  салығы»;

  332 «Есептелінген пайыздар»

  333 «Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың  борышы»

  334 «Басқалары»

Бұл шоттарда 30 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер» бөлімшесінің шоттарында есептеуге  жатпайтын /сатылған тауарларға, көрсетілген  қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын/ есеп айырысу операциялары есептелінеді.

   331 «Алынуға тиісті қосылған құн салығы» шоты субъектінің сатып алынған негізгі құралдары, материалдары тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға алынған.Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама салық болып саналады. Осыған орай ол тауардың құны қосылып, оның бағасын көтереді. Сондықтан бұл салықты сатып алушылар төлейді. Жанама салықтар бюджетке тауаралрды сатып алатын заңды және жеке тұлғалардан түспейді, осы тауарлар сатушылардан түседі. Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық сомасы да жоғары болады. Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар  /жұмыстар мен қызметтер/ үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.