Дебиторлық берешектер есеби

Ақпарат көзі: «Қос Қанат» ЖШС-нің 2004 жылдың қаржылық мәліметтерінен алынды

   Бухгалтерлердегі қинайтын сұрақтардың  бірі – есеп беруші адамдарда  фискальды чектің болмауы. 

«Салық  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан  Респубдикасы Кодексінің 546 бабының 1-тармағына  сәйкес ҚР аумағында сауда операцияларян  жүзеге асыру кезінде немесе қолма-қол  ақша, банктік төлем карточкалары, чектер арқылы қызмет көрсеткенде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысу міндетті түрде  фискальлық жады бар бақылау чегін  беру арқылы жүргізілетіні белгілі. Ал егер тауар жеткізуші, жұмыстар, қызметтер көрсетуші көптеген ұйымдарда  фискальдық чектер берілмейтін болса, ең алдымен заңға бағынатын, БКМ  бар және фискальдық чектер беретін  жеткізіп берушілермен жұмыс істеуге  тырысу қажет. Ад мүмкіндік болмай фискальды  чек беруден бас тартса, онда кассалық орлеріне түбіртек пен шот-фактура  алу қажет, оларды заңды тұлғаның мөрімен расталған барлық деректемелері  көрсетілуге тиіс. ”Әкімшілік құқық  бұзушылық туралы„ Кодексте (ӘҚБтК) фискальдық чек бермегені үшін жауапкершілік  сатушыға жүктелгенін есте сақтау керек. Осы ӘҚБтК 215 бабына сәйкес фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын (БКМ) қолданбай тауарлар сату немесе қызметтер көрсету не салық органдарында тіркелмеген, ақауы бар машиналарды  қолдану арқылы фискальдық жады бар  БКМ-ларын қолдану тәртібін бұзу – жеке кәсіпкерлер мен лауазымды  адамдарға бестен жиырма бес айлық  есептік көрсеткішке дейін айыппұл  салуға әкеп соқтырады. Фискальдық жады бар БКМ қолданған кезде салық  төлеушінің тауар үшін төлегенінен  кем немесес артық сомаға кассалық чек бермеуі – жеке кәсіпкерлерге  және лауазымды адамдарға бестен онға дейінгі айлық есептік көрсеткіш  мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соқтырады. Әеімшілік жазалау шарасы салынғаннан  кейін жыл ішінде қайталап жасалған тап сондай әрекеттер – жеке кәсіпкерлер  мен лауазымды адамдарға оннан қырыққа дейінгі АЕК мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соқтырады.

   Салық кодексінің 517 бабына сәйкес  фискальдық жады бар БКМ қолдвну  ережелеріне бақылау жасау сатып  олушылардың емес, салық қызметі  органдарына жүктелген. Сонымен  бірге сатып алушыларда ғана  емес, сатушыларда да фискальдық  чектерді беруге байланысты проблемалар  бар. Авиа және теміржол билеттерін  сататын ұйымдардың тасымалдаушылардың  агенттері мен субагенттерінің  қызметін пайдаланбайтын кәсіпорын  жоқ шығар. Алматыдағы кәсіпкерлер  қауымдастығы осындай ұйымдарда  БКК қолдану жайында түсініктеме  беру туралы ҚР Қаржы министрлігінің  Салық комитетіне жүгінген еді. 02.12.2002ж. № НК-УНК-08-4-15-1/11333 хат  бойынша мынадай түсіпіктеме  берілді.    Салық кодексінің 846 бабының 1- тармвғының ережелері  түбертек, билеттер, талондвр, пошта  төлемі белгілерін немесе ҚР  Қаржы министрлігі бекіткен нысандар  бойынша қатаң есептесу чектеріне  теңестірілген құжаттарды бере  отырып, халыққа қызмет көрсететін  салық төлеушілердің ақшалай  есеп айырысуларына қолданылмайды.

” Фискальдық жады бар БКМ қолданбай қызмет көрсеткен кезде халыққа берілетін  түбіртектердің, талондардың, пошта  төлемі белгілерін немесе чектерге теңестірілген  қатаң есептіліктегі басқа да  құжаттардың нысандарын бекіту туралы„  ҚР Қаржы министрлігінің 23.05.2002ж. № 230 бұйрығымен қатаң есептіліктегі  құжаттар нысандарының тізбесі бекітілген. Теміржол және авиабилеттердің нысандары  бұл тізбеге кірмейді.

Теміржол  және авиабилеттердің нысандарын қатаң  есептіліктегі құжаттар ретінде  бекіту дұрыс емес деп есептейміз, өйткені ҚР ҚМ жоғарыда аталған бұйрығы  бойынша кәсіпкерлік қызметтің  жекедеген түрлерінің айрықша ерекшеліктеріне  байланысты БКМ қолдану қиын болған жағдайда, қатаң есептілік құжаттары  ретінде қолданылатын түбіртектер, билеттер, талондар, пошта төлемін  төлеу белгілері қатаң есептілік  бланкілері санатына жатқызылған. Теміржол және авиабилеттердің сату стационарлық үй-жайларда жүзеге асырылады, оның үстіне, жолаушы орындарының бар-жоғы туралы мәліметтер алу үшін компьютерлік жүйе қолданылады.

23.11.2002ж.  № 458-11 ҚР Заңымен Салық кодексіне  енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға  сәйкес БКМ ұғымына компьютерлік  жүйе де кіреді.

Есеп  беретін адамдар АМҚС-да ЖЖМ сатып  алған кезде фискальдық чекте  бөліп көрсетілген ҚҚС есепке жатқызу жайындағы мәселелер  бухгалтерлерде жиі туындап отырады. Осы мәселені Салық кодексінің баптары  негізінде қарастырайық. Салық кодексінің  235 бабының 1-ші тармағында, егер осы тарауда өзгеше көзделмесе (38 тарау ”Қосылған құн салығы бойынша есепке жатқызу”), тауарларды  (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) алушының  бюджет жарнасына жатқызуға тиіс салық сомасын анықтау кезінде, негізгі құралдарды қоса алғанда, алынған тауарлар, жұмыстар мен қызмет көрсетулер салық салынатын айналым мақсатында пайдаланылса немесе пайдаланылатын болса, сондай-ақ, егер мынадай шарттар орындалса:

1. тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) алушы осы Кодекстің 207 бабының 1-тармағына сәйкес қосылған құн салығын төлеуші болып табылса;
2. өнім беруші Қазақстан Республикасының аумағында өткізілген тауарларға (жұмыстарға, қызмет көрсетулерге) шот-фактура немесе 235 баптың 2- тармағына сәйкес берілетін басқа да құжатты ұсынылса, тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) алушының ҚҚС сомасын есепке жатқызуға құқығы бар деп белгіленген.

”Фискальдық жады бар БКМларын қолдану Ережелері” атты ҚР Үкіметінің 18.04.02ж. № 449 қаулысына  сәйкес ҚҚС көрсетілетін бақылау  чегінде мынадай ақпарат блуға  тиіс екендігі көрсетіледі: сатушының  СТН-ні; қосылған құн салығы бойынша  есепке қою туралы куәліктің сериясы  мке нөмірі; тауардың (жұмыстың, көрсетілген  қызметтің) атауы; қосылған құн салығының  сомасы.

2002 жылдан бастап базарларда жеке  тұлғалардан ТМҚ сатып алуға  арналған құжаттарды рәсімдеуге  талаптар өзгерді. Салық кодексінің 372 бабабына сәйкес базарларда  тауар сатумен айналысатын адамдар  бюджетпен есеп айырысуды біржолғы  талон негізіндегі арнаулы салық  режимінде жүзеге асырады (базарларда  біржолғы талон бойынша патент  негізінде арнайы салық режимін,  оңайтылған декларация негізінде  арнайы салық режимін қолданатын, сондай-ық жалпыға бірдей белгіленген  салық салу режимін қолданатын  жеке тұлғалар сауда жасай  алады. ҚР МКМ 30.03.2002ж. № ДНП-1-1-13/3002 хаты). Қолданыстағы заңдарға сәйкес  сатып алу актілерін осылайша  рәсімдеген жағдайда жеке табыс   салығы ұсталмайды, сатып алынған  ТМҚ құны 92-баптың шарттары орындалған  жағдайда шегерімге жатқызылады. (ҚР МКМ 18.07.2002ж. № ДНП-1-1-21/7242 хаты). Сондықтан базардан тауар  сатып алған кезде міндетті  түрде сатып алу актілерінде  сатушының СТН, аты-жөнін, сондай-ақ  біржолғы талонның нөмірі мен  сериясын, базардың мөрін көрсету  керек. Олар болмаған жағдайда  сатып алынған ТМҚ құнынан  төлем көзінде есеп беруші  адамнан салықты қосымша есептеу  қаупі бар. 

22.09.2000ж.  № 1428 ”Мемлекеттік бюджеттің  есебінен ұсталатын мемлекеттік  мекемелердің қызметкерлерін ҚРсының  шегіндегі қызметтік іссапарлары  туралы Ережелерге” сәйкес қызметтік  іссапарға жіберу үшін басшы  қол қойған бұйрық негіз болып  табылады. Іссапарға орындарында  болудың нақты мерзімі баратын  пунктіне келген күн және пункттен  қайтқан күн туралы іссапар  куәлігіндегі белгілер бойынша  айқындалады. 

Іссапардан  қайтқаннан кейін қызметкер бес  күннің ішінде ақшалай қаражаттың нақты  шығыны туралы аванстық есепті табыс  етуге міндетті. Аванстық есепке белгіленген  тәртіппен рәсімделген іссапар  куәлігі, тұрғын үй жалдағаны және жол  жүру шығындары туралы құжаттар қоса тіркеледі.

2002 жылдан бастап қызметтік іссапарлар  кезінде және өкілдік шығындар  бойынша өтемақы сомаларын шегерудің  жаңа нормалары енгізілген. Салық  кодексінің 93 бабына сәйкес қызметтік  іссапарлар көзіндегі өтемақыларға  мыналар жатады:

броньға шыққан шығындарға шығындарға ақы төлеуді  қоса есептегенде, іссапар орнына және кері қарай жол жүруге нақты жұмсалған  шығындар; броньға шыққан шығындарға шығындарға ақы төлеуді қоса есептегенде, тұрғын үй жалдауға нақты жұмсалған  шығындар; Қазақстан Республикасының  аумағында тәулігіне екі айлық  көрсеткіштен аспайтын мөлшерде іссапарда  болған кезде төленетін тәулікақылар; ҚР Үкіметі белгілеген нормалар шегінде  ҚР шегінен тыс жерлерде іссапарда  болған уақыты үшін төленетін тәулікақылар.

Өкілдік шығындарды шегерімге жатқызу үшін растайтын құжаттар болуы керек. Бұйрық, шақырылған адамдардың тізімі, қабылдайтын тарап адамдарының  тізімі, қонақтарды тіркеу жорналы, жүкқұжат шоттары, нақты жасалған шығыстар бойынша  ақы төленгені туралы құжаттар болуы  керек.

     Жалпы әкімшілік – шаруашылық  шығындары және қызметтегі іс-сапарлары  үшін есеп беруге  тиісті тұлғаларға  берілген сомаларға: 333-ші шот  дебеттелініп, 431,441,451 шоттарының тиістілері  кредиттелінеді.

     Жұмысшыларға берілген займ /қарыз/  сомаларына: 333-ші шот дебеттелініп, 431,441,451 шоттарының тиістілері кредиттелінеді.

      Есепті кезеңде жоғалған, бүлінген  немесе іздеуге салынған жетіспеушіліктерге  кінәлі тұлға табылып және  оның төлеуге тиісті сомасына: 333-ші шот дебеттелініп, 611 шот  кредиттелінеді.

      Есеп беруге тиісті тұлғалар  өздерінің борыштарын өтеген  уақытта: 101-106, 121-126, 141-144, 201-206, 208 және 222 шоттарының тиістілері дебеттелініп, 333-ші шот кредиттелінеді.

      Есеп беруге тиісті тұлғалардың  аванс ретінде алған сомаларының  пайдаланғаннан қалған қалдығы,  жетіспеушілік бойынша кінәлі  адамдардың төлеген сомалары, жұмысшылардың  алғаг қарыз сомаларының қайтарылуы  ақша қаражаттары шоттарына келіп  түскенде: 431, 441, 451 және 681 шоттарының  тиістілері дебеттелініп, 333-ші шот  кредиттелінеді.

     Есеп беруге тиісті тұлғалардың  субъектінің есебінен шығарған  шығындарының сомасына: 811, 821, 938, 948 шоттарының  тиістілері дебеттелініп, 333-ші шот  кредиттелінеді.

    Жабдықтаушыларға оларлан алынған  ақау материалдарды қайтаруға  байланысты дебиторлық борыштың  пайда болуына: 334 шот дебеттелініп, 202-206 және 208 шоттарының тиістілері  кредиттелінеді.

     Банктегі шоттан қателесіп, есептен  шығарылған сомаға: 334 шот дебеттелініп, 431, 432 және 441 шоттарының тиістілері  кредиттелінеді.

     Құны акцептелген, төленген тауарлы-материалдық  қорлармен айналымнан тыс активтер  қоймаға келіп түскенде, олардың  жетіспеушілігі  мен бағалардың  сәйкессіздігі нәтижесінен болған, сондай-ақ арифметикалық қателіктерге: 334 шот дебеттелініп, 671 шот кредиттелінеді.

     Ағымдағы жал бойынша алынуға  тиісті жал төлемдері мен айыппұлдарға, өсімақыларға: 334 шот дебеттелініп, 727 шот кредиттелінеді.

     Төтенше жағдайлардан болған  залалдардың орнын толтыру бойынша  дебиторлық борыштың пайда болуына: 334 шот дебеттелініп, 862 шот кредиттелінеді.

  Сонымен қатар 334 шотта төленуге  тиісті жал төлемдері жайлы  ақпараттар, бюджетке және бюджеттен  тыс ұйымдарға артық төленген  сомалар, жабдықтаушылармен мердегерлерге  деген   шағым талап сомалары, тауарлы-материалды қорлардың жетіспеушілігі, өсімақылар, тағы да басқалар  есептелінеді.           

1.3. Күмәндi дебиторлық борыштар 

    Қазіргі таңда сатылған тауарлар  мен көрсетілген қызметтер үшін  уақытылы есеп айырыса алмай  немесе алынуға тиісті сомалардың  бір бөлігі ғана өтеліп, қалған  бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде  жиі қездесетіні белгілі. Жалпы  борышкердің белгіленген мерзім  аралығында төлем жасай алмау  фактісі осы берешек соманың  жабылмай қалатындығын білдірмейді.  Мұндай жағдайлардың алғашқы  нысандары болып борышкер кәсіпорынның  банкрот болыр қалуы  немесе  ол субъектінің таралуы, сондай-ақ  борышты талап ету мерзімінің  өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың  келісім-шартқа сәйкес белгіленген  мерзімде төлемеген шоттары  «күмәнді қарыздар» деп аталады.

      Күмәнді қарыздарға – уақытысында төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатқызылады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күдікті қарыз болып саналынады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштардың есептен шығарудың екі тәсілі бар.

    Біріншісі- тікелей есептен шығару  әдісі, мұнда шығындар заңда  қаралған төлемді талап ету  мерзімі өткеннен кейін есептен  шығарылады.

   Екіншісі – резервтік әдіс, бұл  жағдайда шығындарды өтеу үшін  алдын ала резервтік қор қарастырылады.

    Тікелей есептен шығару әдісі  бухгалтерлік есеп тұрғысынан  қолйлы болып саналмайды. Өйткені  ол кірістер мен шығындарды  сәйкестілікке келтіре алмайды,  яғни күмәнді борыштарды тауарлар  жеткізіліп берілген немесе қызметтер  көрсетілген сәтінде емес, оның  күдікті деп танылған есептік  мезетінде ғана шығындарға жатқызылады.  Субъектілер күмәнді қарыздарға  шығындардың есебінен резерв  жасай алады. Күмәнді қарыздар  бойынша резервтердің есебі 311 «Күмәнді қарыздар бойынша резервтер»  шотында жүргізіледі. Күмәнді  қарыздар бойынша резервтер есеп  беретін жылдың соңында жабдықтаушылар  мен сатып алушылар арасындағы  дебиторлық борышқа түгендеу  жүргізу нәтижесіне сүйене жасалынады. Азаматтық кодекстің 1-бөліміндегі  178 бабына сәйкес борыштың өтімділік  мерзімінің жалпы уақыты үш  жыл болып белгіленді. Үш жыл  ішінде өтелінбеген борыш күмәнді  қарыздарға жасалынған резерв  сомасының есебінен есептен шығарылады. 1997 жылғы 12 желтоқсандағы Қазақстан  Республикасының «Қазақстан Республикасының  кейбір заң актілеріне өзгерістер  мен толықтырулар енгізу туралы»  заңына сәйкес «күмәнді қарыз»  сөзі, «күмәнді талаптар» - деп  өнімді /жұмысты, қызмет көрсету/  сату нәтижесінде түзетілген және де табыс есептелгеннен кейінгі екі жыл ішінде өтелмеген талаптарды айтамыз.