Аудиторлық мәнділік деңгейін анықтау

Аудитор қатысушыларды, акционерлерді, жарияланған жарғылық капиталға салымдар және құжатқа  сілтеу жасап нақты кіргізілген  салым туралы кесте құру қажет. Фондтық  жарнасының максималды үлесі, бір құрылтайшының 35 пайыздан аспауы керек, өйткені бір пай ұстаушы адам жалпы сұрақтарды шешкенде 35 пайыздан көп болуын болдырмау керек. Бірақ бұл талап еншілес және жекешендірілген кәсіпорындарға қатысты емес. Оларда бақылау пакет акциялары бас фирмасына немесе мүлік жөніндегі мемлекеттік комитетке жатады.

Акционерлік қоғам жалпы  жиналыстың шешімімен жарғылық капиталды  акциялардың номиналдық құнын өсіріп немесе қосымша акцияларды шығару жолымен  көбейтуге құқылы.

Аудитор мынаған көңіл  бөлген жөн, акционерлік қоғамның жарғылық капиталдың көбейтуге оны толық төлеген соң жол беріледі. Акцияларды шығару және олардың номиналдық құнын көтеріп кәсіпорынның залалын жабу үшін тыйым салынған.

Жарғылық капиталдың көбейту туралы акционерлердің жалпы  жиналысында шешіледі, барлық акционерлердің 2/3 дауыстан аз болмау керек. Жабық қоғамдардың құрылтайшылардың құжаттарында жарғылық капиталды көбейтуге басқа тәртіп болуы мүмкін.

Іске асырылып жатқан заңға сәйкес акционерлік қоғамда  жалпы жиналыс шешімі бойынша  жарғылық капиталды акцияның номиналдық құнды төмендету немесе акциялардың бір бөлігін жою мақсатымен сатып алу жолымен азайта алады, жарғылық капиталды номиналдық құнды төмендету және ауциялардың бір бөлігін өтеу жолымен азайту қоғамның жарғысында қарастырылған кезде мүмкін. Жарғылық капиталды азайту туралы шешім,  жарғылық капиталды көбейту туралы тәртіпке ұқсас болып келеді.

Акционерлік капиталдың жарғылық капиталы алынған акциялар сомасына азайғанда 5020 “Жай акциялар”  және 5010 “Артықшылығы бар акциялар”  дебеттеліп, ал 5210 “Алынған капитал” шоты кредиттеледі, бұл шотта акционерлерге сатып алынған оны әрі қарай айналымнан алу туралы ақпарат жазылған. 5210 “Алынған капитал” шоты дебеттелгенде жеке акцияларды акционерлерден сатып атынған құны көрсетіледі. Акцияларды сатып алғанда бұл шот дебеттелініп және ақша қаражаттар және т.б. кредиттеледі.

Жарғылық капиталды  тексеру сапасын жоғарылату үшін аудиторға жарғылық капиталға салым  ретінде салған мүлік және басқа  мүліктік құқытарына түгендеу жүргізгені дұрыс болады.

Фактыларға сүйенсек жарғылық капиталға салым ретінде салған іске жарамсыз негізгі құралдар және пайдалануға болмайтын өндірістік қорлар немесе мүліктік құқықты – пайдалану мерзімі өткен интеллектуалды меншік мүлік құрамында болады.

Аудитордың ең соңғы  процедурасы жарғылық капитал есебінде іске асырылып жатқан заңдармен сәйкестіріп, ауытқулар болса оны алу туралы ұсыныс беру. Егер табылған ауытқулар кәсіпорынның одан әрі жұмыс істеуі заңды болса, мемлекетке, кредиторларға, меншік иелеріне зиян келтірмесе, яғни ауытқулар мәнде болмаса, онда аудитор жағымды қорытынды беруге құқылы. Егер аудитор жарғылық капиталдың, құрылтайшылардың құжаттарында мәнді қателер жіберіліп, кәсіпорынның жұмысына күдік тудырса, мемлекетке кредиторларға және меншік иелеріне (акционерлерге) зиян келтірсе, онда ол мекеме басшылығына осы ауытқуларды түзетуге уақыт беру керек.

Резервтік капитал (қор) қазіргі күші бар заңдарға және құрылтайшылық  құжаттарына сәйкес құрылады. Резервтік  капитал болжамаған зияндарды жабу, сонымен қатар инвесторларға табыстарды төлеуге, егер ондай мақсатта табыс жетпесе үшін құрылады. Басқа сөзбен айтқанда резервтік капитал бұл – кәсіпорынның сақтандыру капиталы. Резервтік капиталдың қаражаттары кәсіпорынның тоқтаусыз жұмыс істеуіне кепілдік түрінде шығады және үшінші тұлғалардың мүддесін қорғайды. Мұндай қаржылық көзі соңғыларға келешекте кәсіпорын өзінің міндеттерін өте алатынына сенім білдіреді.

Резервтік капиталдың құрылуы  міндетті немесе өз еркімен құрылу мүмкін. Бірінші жағдайда Қазақстан  Республикасының заңдарына сәйкес құрылады, ал екінші жағдайда – кәсіпорынның құрылтайшылық құжаттарына немесе оның есеп саясатына сәйкес құрылады. Қаржылық есеп берудегі концептуалдық негізде қаржылық есеп беруді дайындау және көрсету “резервтің құрылуы жарғы немесе заңмен көзделген мекемені және оның кредиторы зиян салдарлары үшін қосымша қорғау”. Егер кәсіпорынның құрылтайшылық құжаттарында резервтік қорды құру көзделмесе, онда кәсіпорын оны құруға құқысы жоқ.

Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес резервтік капиталды  міндетті құру көзделмесе, резервтік капиталды жинақталған аударым сомасы баланс бабы бойынша “Резервтік капиталда” көосетіледі. Осылайша  ашық акционерлік қоғам зияндарды жабу үшін резервтік капитал құру керек, ол ұйымның жарғылық капиталының 15 пайызынан кем болмауы қажет[28].

Қоғамның резервтік  капитал мемлекеттік тіркеу кезеңінен  бастап екі жыл ішінде құрылу керек. Ол қоғамның таза табыстан жыл сайын  аударым ретінде құрылады, көлемі акционерлік қоғамның жалпы жиналысымен  орнатылады.

Егер қандайда төлемдерден  қоғамның резервтік капиталы жариялаған жарғылық капиталдың 15 пайызынан кем болса, онда қоғам резервтік капиталды белгіленген көлемге дейін толтыру керек.

Резервтік капиталдың құрылуы  және оның көлемі туралы ақпарат қолданушыларға шешім қабылдауға маңызды болғандықтан, аудитор құрылтайшылар (акционерлер) табысты аудару және көлемі туралы шешімі, сонымен қатар резервтік қор есебінен зияндарды есептен шығару негізі бар екендігін орнату керек. Резервтік капитал 5400 бөлімше шоттарында 5410 “Заңмен белгіленген резервтік капитал” және 5460 “Басқада резервтік капитал”. Бұл бөлімше шоттарында ұйымның резервтік капитал жағдайы туралы ақпарат жинақталады, заңға және құрылтайшылық құжаттарға сәйкес құрылған.   Резервтік капитал аударымдары 5410 “Заңмен белгіленген резервтік капитал”, 5460 “Басқа резервтік капитал” шоттар кредитінде, және 5510“Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)” дебетінде көрсетіледі. Резервтік капиталды пайдалану келесі жазулар негізінде бақыланады: дебетінде 5410“Заңмен белгіленген резервтік капитал” және 5460“Басқа резервтік капитал”, ал кредиті бойынша 3030 Қатысушылардың дивидендтері мен кірістері бойынша есептесу” – есеп беру мерзімінде табыстың жетпеуінен немесе жоқ болғанынан серіктестіктің қатысушыларына дивидендтерді және табысты төлеу, бөлімшесінің “Өзгелер” шоты, 5510 “Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)” бөлімше алдыңғы жылы немесе есеп беру кезеңінде кәсіпорынның зиянның жабу жазулар негізінде бақыланады.

Солай резервтік капиталды  тексергенде аудитор оның жыл  басында және жыл аяғында баланста көрсетілген “Резервтік капитал” бабы, №13 журнал-ордердің мәліметтері бойынша бас кітапта көрсетілген 5410 “Резервтік капитал” шотының қалдықтары дұрыс құрылғанын және пайдаланғаны орнату[29].

Меншікті капиталдың маңызды элементі қосымша төленген капитал болып табылады, ол меншік акцияларды сатқанда номиналды құнынан жоғары болған соманы көрсетеді. Ақпаратты жинақтау үшін 5310 “Қосымша төленген капитал” шоты қолданылады. Акция бойынша сый ақы, яғни меншік акцияларды сатқанда оның құны номиналдық құнынан жоғары сома 5310 “Қосымша төленген капитал” шоты кредиттелініп, ақша қаражаттары (1010?1030)  шоты дебеттелінеді.

Аудиторға қосымша төленген капиталдың көлемін дұрыстығын анықтап, 5310 “Қосымша төленген капитал” бабы бойынша  баланс қалдықтарын және №13 журнал-ордерді сол шоттың кредиті бойынша қалдықтарын салыстыру керек.

Аудитордың көңілін  бөлетін меншікті капиталдың басқа  элементі қосымша төленбеген капитал  болып табылады, ол өндірістік қайта  бағалау кезіндегі негізгі құралдардың  және ұзақ мерзімді инвестициялардың бастапқы құны өскенін көрсетеді. Негізгі құралдарды және ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалау сомалардың қозғалысы және бар болуы ақпарат 5410 “Қосымша төленбеген капитал” бөлімшесіндегі 5420 “Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынатын қосымша төленген капитал” 5440 “Инвестицияларды қайта бағалаудан алынатын төленген қосымша капитал” шоттарында жинақталады.

Аудитор жоғарыда көрсетілген  шоттардағы ұзақ мерзімді активтердің  қайта бағалаудан болған операциялардың дұрыстығын тексеру керек. өндірістік қайта бағалаудан болған негізгі құралдардың және ұзақ мерзімді инвестициялардың бастапқы құны өсу сомасы берілген шоттары кредиттелініп,  “Негізгі құралдар”, “Инвестициялар” және  “Қаржылық инвестициялар” бөлімше шоттары дебеттелінеді, ал дебетінде – қайта бағаланған негізгі құралдардың түзетілген тозу сомасы (“Негізгі құралдардың тозуы” бөлімше шоттарында сәйкес корреспонденция); істеп жатқан мерзім ішінде бөлінбеген табысқа апармаған есептен шыққан негізгі құралдарды қайта бағалау сомасы (“Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)” шотымен корреспонденциясы); есептен шыққан ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қайта бағалау сомасы (1 “Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)” немесе “Негізгі емес қызметтен алынатын кіріс” бөлімшесінің “Инвестициялардың, қаржы инвестицияларының істен шығарылуына алынатын кіріс” шоттар корреспонденция) көрсетіледі. Кредиттік айналым  “Қосымша төленбеген капитал” бөлімше шоттар бойынша 13 журнал-ордерде көрсетіледі. Аудиторға баланстың “Қосымша төленбеген капитал” бабы бойынша қалдықтарды бас кітаптағы шоттарының қалдықтарын және жоғарыда айтылған журналдың мәліметтермен салыстыру керек.

Меншікті капиталдың негізгі буынның бірі бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) болып табылады.

Тексеріс кезінде аудитор  бухгалтерлік баланстың осы бабына қатты көңіл бөлу керек. Біріншіден жылдың басындағы және жылдың соңындағы қалдықтарды бас кітаптың  “Есепті кезеңдегі бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)”, “Алдыңғы жылдардағы бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)” шоттары бойынша және №13 журнал-ордерді, мұнда осы шоттардың кредиттік  айналым көрсетілген. Содан кейін осы шоттардағы шаруашылық операциялардың дұрыстығын тексеру керек. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарымен сәйкес ұйымның қаржы шаруашылық қызметінің жиынтық сомасы  “Жиынтық кіріс (зиян)” шотында анықталады. Кредиті бойынша 6 “Табыстар” бөлімінің шоттарында алынған табыстың қорытынды сомасы көрсетіледі, ал дебеті бойынша корреспонденция 7 “Шығындар” бөлім шоттарында алынған шығындардың қорытынды сомасы көрсетіледі. “Жиынтық кіріс (зиян)” шот бойынша дебеттік және кредиттік айналымдары сәйкестіргенде таза табыстың (зиянның) сомасы анықталады, ол “Есепті кезеңдегі бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)” шоты кредиттелінеді, ал егер зиян болса онда кері бухгалтерлік жазу жазылады, яғни  “Есепті кезеңдегі бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)” шот дебеттелінеді, ал  “Жиынтық кіріс (зиян)” кредиттелінеді.

Қорыта келгенде аудиторға  бөлінбеген табыстың көлемін бағалау  керек. Бұл алдыңғы есеп беру кезеңдермен  салыстыру жолмен жүргізіледі, бұл  берілген көрсеткіштің динамикасын және өзгеру тенденциясын көруге болады. Талдау үшін есеп беру жылдың мәліметтері ғана емес, сонымен қатар алдыңғы жылдардың мәліметтері қолданылады.

3.3 Серіктестіктегі меншікті капиталға талдау

Ұйым капиталы  - бұл  қаржылық – шаруашылық қызметті қаржыландырудың  көзі. Ұйымның жиынтық капиталының көлемі бухгалтерлік баланстың пассивінде  бейнеленеді. Жиынтық капитал меншікті  және тартылған капиталдан тұрады[30].

«Меншікті капиталдың  өзгерісі туралы есептілікте» ұйымның  меншікті капиталының жағдайы мен қозғалысы көрсетіледі.

Қаржыландыру  құралдарының оңтайлы  құрылымын  құру процесінде маңызды рөльді экономикалық рентабельділік  көрсеткіші  алады.

Оны мына  формула  бойынша  есептейді:

Мұндағы

Тm – таза табыс көлемі.

Мк + Тк – қаржыландыру  көлемі (жиынтық капитал)

Бұл көрсеткіш серіктестікте  есепті жылда  0,95 құрастырды.

Ұйымның  капиталындағы  өзгеріс есепті мерзімде шығарылған акцияларды  сатып алатын (солардың пайдасына  дивиденттер төленетін) Меншік иелерімен жүргізілетін операйиялар нәтижесінде, сонымен қатар  бөлінбеген табыстың жинақталу есебінен, әртүрлі мүлік түрлерін бағалау нәтижесінде  жүреді. Жалпы  түрде бұл өзгерістер таза активтердің өзгерісінде немесе меншікті капиталдың физикалық көлемінде  бейнеленеді.

Меншікті капиталдың өзгерісі келесілердің нәтижесінде  пайда  болады:

• акциялардың эмиссиясы және  диведенттер бойынша меншік иелерімен есептесу;
• кіріс және шығыс туралы есептілікте танылмайтын табыстар мен шығыстар;
• жинақталған (бөлінбеген) табыс;
• есеп саясатындағы өзгеріс.

    Өнім өндірісін  ұйымдастырудың қажетті шарты  ретінде оны материалдық ресурстармен  қамтамасыз етілуі есептеледі. Материалдық  ресурстарды тұтыну процесінде  олардың материалдық шығындарға  трансформациялануы жүзеге асырылады, сондықтан да отын, шикізат, материалдар, энергияны т.б. үнемді пайдалануы өнімнің өзіндік құнын төмендетеді. Шығындар құрамында «материалдық шығындар» элементі сырттан сатып алынатын шикізат пен материалдардың құнын бейнелейді, олар өндірілетін өнім құрамына кіріп, оның негізін құрайды, немесе өнімді дайындау барысында (жұмысты орындау, қызметті көрсету) қажетті компоненті болып табылады. Сонымен қатар бұл бап бойынша төмендегілердің құны бейнеленеді:

• қалыпты технологиялық процесті қамтамасыз ету үшін өндіріс процесінде пайдаланылатын сатып алынатын материалдар, сондай-ақ басқа өндірістік пен шаруашылық қажеттерге (сынақ жүргізу, бақылау, күту, жабдықты, ғимаратты, құрылысты, басқа негізгі қорларды жөндеу мен іске қосу), жөндеу үшін қажетті қосалқы бөлшектердің құны;
• сатып алынатын комплектіленуші бұйымдар мен жартылай фабрикаттар;
• сыртқы кәсіпорындармен орындалатын өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтер;
• табиғи шикізат (материалдық – шикізат базасының ұдайы өндірісіне бөлулер, суға төлемдер, жер рекультивациясы);
• сырттан сатып алынатын отынның барлық түрлері;
• сатып алынатын энергияның барлық түрлері (электрлік, жылу, ауа жүйесі, суық жүйесі және т.б.).

    Жалпы айтқанда, «материалдық шығындар» элементі  бойынша бейнеленетін материалдық ресурстар құны – оларды сатып алу бағалары (қосымша құнға салықты ескермей) негізінде, қамсыздандыру мен сыртқы экономикалық ұйымдармен төленетін үстеме бағалар; биржалар мен брокерлер қызметінің құны; кедендік төлемдер; сыртқы ұйымдармен жүзеге асырылатын тасымалдау үшін, сақтау мен жеткізу үшін төлемдер негізінде құралады.

ҚР – ның «Бухгалтерлік  есеп пен қаржылық есеп беру туралы»  заңында бұл терминге мынадай  анықтама берілген: «Меншікті капитал  – субъектінің міндеттемелері шегерілгеннен  кейінгі активтері».