Жобалық талдау, оның мазмұны мен міндеттері

 

 

2 қадам. Альтернативті жобалардың әрқайсысына әр мақсатқа жету үшін сандық өлшемін анықтайды (абсолютті мәнде немесе жақсысына қарай пайыздық қатынаста). Әр жоба үшін кешендік (комплекстік) критерийдің салмақталған мәнін есептейді:

 

  G₀ = 0,3 • ω₁  + 0,2 • ω₂+  0,15 • ω₃+ 0,2 • ω₄ +0,15 ω₅ .

 

3 қадам. Үздік вариантты таңдауы жалпыланған критерийдің максимум критерийі бойынша жүргізіледі.

Экономикалық  тиімділік дайын өнім мен ресурстардың мүмкін болатын сатып алу құнымен, ішкі бағамен және мемлекеттің айырықша ерекшелігі болып табылатын және әлемдік бағалармен және қағидалармен сәйкес келмейтін тағы басқа нәрселерді есепке ала отырып бағаланады.

Экономикалық тиімділікті  бағалаудың іріленген процедурасы мынадай түрге ие:

1. қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;
2. экономикалық   талдау   тұрғысынан   шығындар    мен табыстың жаңа жіктелуін жасау;
3. қаржылық мәндерді экономикалық мәндерге ауыстыру (олар  сыртқы  және  ішкі   нарық бағасы   мен шығындардың үйлеспеуіне байланысты);
4. ресурстарды  қолдану  және   өнімдер   алу   үшін   басқа мүмкіндіктердің құнын бағалау;
5. ішкі төлемдер бойынша барлық есептеулерді шығарып тастау (өйткені олар  мемлекеттің жалпы  байлығын  өзгертпейді);
6. жыл сайынғы экономикалық құралдар ағымын инвестицияның бастапқы көлемімен салыстыру (бұл нәтиже болады).

Институцноналдық  талдау

Институционалдық  талдау инвестициялық жобаның ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкімшілік тұрғыда есепке алынуы мен сәттілікпен орындалу мүмкіндігін бағалайды. Инвестициялық жобаның осы бөлімі сандық та, қаржылық та емес болып табылады. Оның негізгі мақсаты – инвестициялық жобамен бірге жүретін сыртқы және ішкі факторларының жиынтығын бағалау.

Ішкі факторларды  бағалау әдетте келесі нұсқау бойынша  жүреді.

1. Өндірістік менеджмент мүмкіндігін талдау. Менеджменттің нашар болуы кез келген, тіпті жақсы жобаны күйретуі мүмкін екені белгілі.
2. Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны іске асыру үшін тартылатын еңбек ресурстары, жобаның ішінде қолданылатын технологиялардың деңгейіне сәйкес болуы  керек.  Кәсіпорын үшін жаңа отандық немесе шетелдік технологияны қолданған жағдайда бұл мәселе өзекті болып табылады. Кәсіпорындағы өндіріс мәдениеті жасалған жобаға сәйкес келмейтін жағдайлар қалыптасуы мүмкін, сол кезде не жұмысшыларды оқыту, не жаңа жұмысшыларды жалдауға тура келеді.
3. Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестициялық жобаның осы бөлімі неғұрлым қиын, өйткені бұл мәселе бойынша қазақстандық кәсіпорындарда тәжірибе толығымен жоқ. Кәсіпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылым жобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсіпорында шешім қабылдау процесі қалай жүріп жатқаны мен оларды орындау жауапкершілігінің бөлінуі қалай жүзеге асып отырғанын талдау қажет. Әзірленіп жатқан инвестициялық жобаны басқаруды дербес басқару құрылымына бөлуіміз керек екендігін ұмытпаумыз керек, яғни кәсіпорын бойынша иерахиялық құрылымнан матрицалық иерархиялық басқару құрылымына тұтас өту керек.

Сыртқы факторларды  талдағанда негізгі басымдылықтар  келесі аспектімен шарттасылған.

Мемлекеттік саясат, мұнда нақтырақ талдау үшін келесі позициялар бөлінеді:

• тауарлар  мен  шикізатты   импорттау және  экспорттау шарттары;
• шетелдік   инвесторлар   үшін    құралдарды    салу   және тауарларды

экспорттау мүмкіндіктері;

• еңбек туралы заңдар;
• қаржылық және банктік реттеудің негізгі ережелері;
• бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардың тартылуын керек ететін жобалар үшін неғұрлым маңызды болады.

2. Мемлекеттің мақұлдауы. Берілген факторды мемлекеттің экономикалық масштабтарының маңызды міндеттерін шешуге бағытталған ірі инвестициялық жобалар үшін қарастыру қажет. Бұл жерде мақұлдау үшін уақыт факторы неғұрлым маңызды. Кейде   жоба   техникалық,    қаржылық   және   экономикалық жағынан мінсіз болса да, жобаға ақшаларын қазір салуға дайын инвесторлардың болғанымен,  мемлекеттік шешім   1-2 жылға тоқтатылған немесе кешіктірілген жағдайы ең қауіпті болып көрінеді. Нәтижесінде инвестор ақшасын басқа жобаға салады.

Тәуекелді талдау

Тәуекелді талдаудың  мәні мынада. Жіберілген сапасына тәуелсіз болашақтың   әрқашанда   белгісіздік   элементі   бар. Мысалы, керекті мәліметтердің көп бөлігі қаржылық талдау үшін (шығындар элементтері, бағалар, өнімнің сатылу көлемі және т.с.с.) белгісіз болып табылады. Болашақта болжаудың жақсы жаққа да, жаман жаққа (пайданың төмендеуі) да өзгеруі мүмкін. Тәуекелді талдау барлық өзгерістерді, қай жағына болса да, есепке алуды қажет етеді.

Жобаны іске асыру  процесінде келесі элементтер өзгеріске  ұшырауға бейім: шикізат пен қосалқы бөлшектердің құны, капиталдық шығындардың құны, қызмет етудің құны, сатудың құны, бағаның құны және т.с.с. Нәтижесінде шығатын параметр, мысалы, пайда кездейсоқ болады. Тәуекел ықтималдық таралу мен ықтималдықтар түсінігін қолданады. Сонымен тәуекел теріс пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең. Жоба факторларының өзгеріс диапазоны қаншалықты кең болса, жоба тәуекелділігі соншалықты жоғары.

Кейде тәуекелді  талдау процесінде төмендегі нұсқау бойынша жүргізілуі мүмкін сценарийді талдаумен шектеледі.

1. Инвестициялық жобаның неғұрлым белгісіз параметрлерін таңдайды.
2. Әр параметрдің шектік мәні үшін жоба тиімділігіне талдау жүргізеді.
3. Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:

• базалық;

• белсендігі неғұрлым төмен;
• белсендігі неғұрлым жоғары (міндетті түрде емес).

 

 

2. «Қазақстан Даму Банкі» АҚ-ның инвестициялық жобаларын талдау

 

«Қазақстан Даму Банкі» АҚ (бұдан әрі – Банк) – 2001 жылдың мамырында Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Даму Банкі туралы» 2000 жылғы 28 желтоқсандағы №531 жарлығы негізінде «Қазақстан Даму Банкі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Осы заңға сәйкес ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстан Даму Банкі құрылды.

Банктің миссиясы – Қазақстанның бәсекелесе алатын шикізаттық емес экономика секторының дамыту ісінде мемлекетке көмектесу.

Банктің мәртебесі – Қазақстан экономикасының шикізатсыз секторын қаржыландыратын ҚР Үкіметінің инвестициялық институты.

Банктің міндеттері:

• Экономикаға тікелей инвестициялар тарту 

• ҚДБ-нің несие рейтингтерi: «ұзын» және «арзан» ақшаларды тарту;  
• Сенімді серіктес: сапалы сараптама және әкімшілік қолдау; 
• Елеулі тәжірибесі: мемлекеттiк бағдарламалардың агенті.

• Экономиканың басым секторларының жобаларын қаржыландыру;       

• Елеулі экономикалық әсер ететін жобаларына назар аудару; 
• ҮИИДБ шеңберiнде Үкіметпен мақұлданған жобаларын қаржыландыру. 

Басым салалардағы ірі  жобаларды жүзеге асыру: энергетика, көлік, металлургия, химия және фармацевтика, мұнай химиясы, мұнай өңдеу, машина құрылысы, басқа да салалар (құрылыс  материалдары, туризм, агроөнеркәсіптік кешені және т.б.). 

Қазақстанның даму банкінің несиелік құралдары 

• Инвестициялық жобаларға арналған қарыздар: 5-тен 20 жылға дейін, ең төменгі сомасы - 5 млн. $;
• Қаржылық лизинг: 3-тен 20 жылға дейін, ең төменгі сомасы - 1 млн. $; 
• Жобалық қаржыландыру; 
• Кепілдерді беру; 
• Мемлекеттік жобаларға агенттік қызмет көрсету.

Банктің негізгі міндеттерінің  бірі экономиканы диверсификациялауға, оның шикізаттық бағытталуынан шегінуге жағдай жасайтын жобаларды қаржыландыру болып табылады (Қойылған мақсаттарға  қол жеткізу үшін Үкімет мамандандырылған даму институттарын құрды). Банк Қазақстан  Республикасы Үкіметінің 2003-2015 жылдарға арналған Индустриалдық-инновациялық даму стратегиясын, сондай-ақ бірқатар салалық және мемлекеттік бағдарламаларды  жүзеге асыру бойынша негізгі  даму институттарының бірі болып  табылады.

Банк қызмет еткен күннен бастап Банктің 996,8 млн. АҚШ доллары қатысуымен жалпы сомасы 2 105,2 млн. АҚШ долларын құрайтын, 49 инвестициялық жобаларды қаржыландыруға мақұлдады, оның ішінде 2009 жылы Банктің 449,5 млн. АҚШ доллары қатысуымен жалпы сомасы 933,4 млн. АҚШ долларын құрайтын 13 инвестициялық жобаны мақұлдаған еді.

2010 жылғы 1 қаңтарда Банктің қызмет етуінің басынан бастап мақұлданған инвестициялық жобаларды игеру 425,6 млн. АҚШ долларын құрады, соның ішінде 2009 жылы - жыл басынан 30% ұлғайып, 98,7 млн. АҚШ долларды құрады.

Индустриалдық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру кезеңінде  мақұлданған 38 инвестициялық жоба ішінен:

• 15 жоба экспортқа бағытталған жоба категориясына жатады;
• 7 жоба өндірістік және көлік инфрақұрылымын дамытуға бағытталған; - 6 жоба өнеркәсіптің басқа салаларында бәсекеге қабілетті өнімдерді шығаруға бағытталған;
• 5 жоба Қазақстан Республикасында 2005-2007 жылдарға арналған Мемлекеттік тұрғын үй құрылысын дамыту бағдарламасын жүзеге асыру шегінде құрылыс материалдарының өндірісін кеңейтуге бағытталған;
• 4 жоба Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасы шегінде инфрақұрылымдық жобалардың құрылысына тиісті;
• 1 жоба Банктің сыртқы нарықтарға шығуына бағытталған.

Қазақстан аумағының кешенді  дамуы және олардың Индустриалдық-инновациялық даму стратегиясының іске асырылуына тартылуы мақсатында Банк Қазақстанның барлық аймақтарында несиелеуді жүзеге асырады. Аймақтық құрылымдағы ең үлкен үлестік салмағы Маңғыстау (16%) және Қызылорда облыстарына (15%), сонымен қатар аймақаралық жобаларға тиісті .

Банктің облыстар бойынша  несиелеу көлемінің біркелкі болмауының объективті себептері бар. Айталық, көмірсутекті шикізатқа бай Атырау облысында, өндіру салаларында маманданған  бірқатар өнеркәсіптік облыстарда (Қарағанды, Павлодар және басқа) несиелеудің шағын  көлемі тікелей шетелдік инвестициялардың үлкен көлемімен өтеледі, бұл  инвестициялар соңғы жылдары дәстүрлі түрде нақ осы аймақтарға түсіп отырады.

Сондықтан, Банктің Солтүстік  Қазақстан облысындағы мәнді  жобаларды қаржыландыруы маңызды, бұл облыста, сонымен қатар кедей  халықтың үлесі салыстырмалы жоғары, бірақ халықтың көп қоныстануы мен  өсімімен ерекшеленетін Оңтүстік Қазақстан  және Алматы облыстарында инвестициялардың, соның ішінде тікелей инвестициялардың ең төмен көлемі байқалды. Банктің  қатысуымен инвестициялық сипаты жоғары емес Жамбыл облысында да инфрақұрылымдық  жобаларды жүзеге асыру осы аймақтағы  өнеркәсіптің дамуын ынталандыруға  мүмкіндік береді.

Осылайша, өндірістерді нақ  осы облыстарда құра отырып, Банк аймақтық әлеуметтік-экономикалық диспропорцияның  жойылуына жағдай жасайды. Банк қатысатын  қаржыландыруға мақұлданған инвестициялық  жобалардың салалық құрылымы көлік және байланыс (18%), электр энергиясын, газ бен суды өндіру және тарату (13,2%), тоқыма және тігін өнеркәсібі (7,4%), басқа металл емес минералдық өнімдерді шығару (27,7%), машиналарды және жабдықтарды шығару (4,3%) және тамақ өнеркәсібі (5,3%), химия өнеркәсібі (4,7%), кокс, мұнай өнімдері мен ядролық материалдар өндірісі (2%), целлюлоза-қағаз өнеркәсібі, баспа ісі (8,4%), ауыл шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығы (1,6%), көп салалы жобалар (6,1%), электр жабдығын, электрондық және оптикалық жабдықты шығару (1,1%), металлургия өнеркәсібі (0,1%) секілді экономиканың мәнді секторлары жатады.

Көлік және байланыс

Еліміздің индустриалдық-инновациялық даму стратегиясында өнеркәсіптің және экономиканың басқа салаларының  бәсекеге қабілеттілігі көбіне өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның даму жағдайына байланысты екені белгіленген.

Көлік саласындағы басты міндет көлік инфрақұрылымы дамудың  шектеуші факторына айналатындай жағдайды болдырмау мақсатында, еліміздің  экономикалық өсуінің жоғары қарқынына  сәйкес жүк және жолаушы ағындарын  кеңейтуді және жетілдіруді қамтамасыз ету болып табылады. Басқа маңызды  міндет елдің көлік әлеуетін максималды дамыту болып табылады.

Банк инвестицияларының едәуір бөлігі (18%) көлік және байланыс саласына тиісті, бұл салалар Қазақстан  Республикасының көліктік транзиттік әлеуетінің дамуына, қазақстандық өнім экспортының ілгері жылжуына және кеңеюіне әсерін тигізеді, және олар капитал  сыйымды болып табылады.

Мысалдардың бірі ретінде солтүстік  бағыттағы Ақтау Теңіз Халықаралық Сауда Портын кеңейту бойынша инвестициялық жобасын келтіруге болады. Осы жобаны іске асыру Каспий маңындағы басқа порттарға бәсекеге түсуге қабілетті, бүкіл қазіргі заманғы талаптарға сай келетін ірі теңіз портын құруға, сауда кеме жүзуін нығайтуға және Ұлттық флотты дамыту бағдарламасын жоспарлы түрде жүзеге асыруға, экспорттық-импорттық және транзиттік тасымалдардың тұрақты өрлеуіне, сыртқы экономикалық қызметті кеңейтуге жағдай жасайды. Бұл Қазақстан экономикасының ілеспелі салалары үшін мультипликативтік әсерді қамтамасыз етеді, көлік-логистика саласындағы басқа жобалардың жүзеге асырылуына ықпалын тигізеді.