Екі елдің ынтымақтастығының жаңа формалары

Бүгінде Қазақстан мен  АҚШ-тың ынтымақтастығын дамытуға бағытталған 94 келісімнен тұратын құқықтық берік база жасалды. Қазақстан басшысының 8 ресми және жұмыс салаларының арқасында екі жақты байланыстарды одан әрі дамытудың негізі қаланды [7].

Елбасымыздың Америкаға  жасалған алғашқы сапары 1992 жылдың мамыр айының 18-і  мен 20-сы аралығында өтті. Осы сапар аясында ол АҚШ-тың бұрынғы Президенті үлкен Бушпен, сол кездегі Мемлекеттік хатшысы Дж. Бейкермен кездесулерінің нәтижесі егемендігін енді алған ел Қазақстан мен АҚШ-тың терезесі тең әріптестікке ұмтылып отырғандығын бүкіл әлемге паш етті. Кездесу соңында Президенттер Қазақстан мен АҚШ арасында сауда және экономикалық қарым-қатынастарды жаңа деңгейге көтеретін Америка-Қазақстан құжаттарына қол қойды. Н.Назарбаев Қазақстаннның ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылуға және Стратегиялық шабул қаруы бойынша шарттың ережелерін орындауға әзірлігін толық қуаттады.

1991 жылғы желтоқсанда  АҚШ-та жасалған «Қауіп-қатерді  бірлесіп қысқарту» бағдарламасы  қабылданды. АҚШ Президенті: Біз  деді, Қазақстанның қауіпсіздігі  Еуропа мен Азиядағы тұрақтылық  үшін өте маңызды деп санаймыз.  Президент Назарбаевтың ядролық қарусыз мемлекет ретінде ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартты сақтау жөніндегі мәлімдеген әзірлігін құптаймыз. Таяу күндерде Стратегиялық шабул қаруы бойынша шарттың хаттамасын Қазақстанмен, Украинамен, Беларуспен, Ресеймен және Құрама Штаттармен қол қою үшін жұмысқа кірісетін боламыз.

Республика Президенті Н.Назарбаев жауап сөз сөйледі: «Біз әлгінде ғана біздің елдеріміз  арасындағы экономикалық қатынастарды реттейтін негіз қалаушы құжаттарға қол қойдық. Ол сауда келісімі, инвестицияларды қауіпсіздендіру туралы келісім, күрделі қаржыларды қорғау туралы келісім. Бұл құжаттар өз кезегінде біздің елдерімізге саудада өзара тең қолайлы жағдай режимін жасау жөнінде, сондай-ақ Қазақстанның ішкі заңдарының осы келісімнің және тарифтер мен сауда жөніндегі Бас келісім ережелерінің нормалары мен талаптарына сай келуі жөнінде міндеттемелер жүктейді. Оларда басшылыққа алынған принциптер Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылық байланыстарына өркениетті түрде енуі үшін және нарықтық экономиканы құруы үшін жақсы бағдар болып табылады. Және де, біз шетелдермен ең алдымен Америка Құрама Штаттарымен ынтымақтастықты дамыта, дүниежүзілік интеграциялық процестерге толығымен қатыса отырып, біз осы жолды ойдағыдай өтетінімізге берік сенімдіміз» [8]. Оған Қазақстанның адам құқығын қорғау саласындағы барлық халықаралық нормаларды орындауға, 1969 жылғы Ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа ядролық емес мемлекет ретінде қосылуға әзірлігіміз негіз бола алады.

Біз барлық мемлекеттермен, соның ішінде мұсылман мемлекеттерімен Батыс мемлекеттерімен демократия принциптерінің негізінде тең құқылы әріптестер ретінде ынтымақтастық жасайтын боламыз. Деп атап көрсетті.

Одан соң Н.Назарбаев  Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы  Бутрос Ғали мырзаға барып сәлемдесті. БҰҰ-да өткен баспасөз конференциясында шетелдік әріптестеріміз Президентке сан түрлі сұрақтар берді. Мұнда Қазақстанның мемлекеттік егемендігі де нарық экономикасы да, БҰҰ-ның ұлтаралық жанжалдарды болғызбаудағы рөлі де, армян-әзірбайжан қақтығысы да, ТМД-ның болашағы мен ондағы Ресейдің рөлі де жан-жақты қамтылды. Осы сапар барысында Вашингтонда Қазақстан елшілігі ашылған болатын.

Экономикалық байланыстардың дамуында ерекше рөл атқарған маңызды  фактор мұнай өнеркәсібі болды. Сол  сапарда американдық Шеврон компаниясы «Тенгиз-Шевройл» бірлескен кәсіпорнын құру туралы шартқа қол қойылды. 1993 жылы Тенгиз кен орнын игеруге кіріскен американдық компанияның 1997 жылғы табысы 80 миллион доллардан асты. Нәтижесінде Қазақстанға «Мобил», «Амоко», «Экссон» сияқты американдық компаниялардың инвестиция ағыны келе бастады.

Президент Н.Назарбаевтың АҚШ-қа жасаған 1994 жылғы 13-19 ақпандағы  екінші сапары ерекше орны алады.

Ақпанның 14-інде 1994 жылы АҚШ Президенті Билл Клинтон Қазақстан  Президенті Н.Назарбаевпен кездесті, келіссөз аяқталғаннан кейін, екі елдің басшылары «Демократиялық серіктестік туралы уағдаласуға» қол қойды. Н. Назарбаев Б. Клинтонға Қазақстанның Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа ядросыз мемлекет ретінде қосылатыны туралы бекіту грамотасын тапсырды.

Бұдан кейін балған баспасөз конференциясында Американ елшілігінің  басшысы былай мәлімдеді: «Бұл менің  Қазақстан Президентімен тұңғыш кездесуім еді, бірақ ол өте жақсы  өтті. Екі ел ынтымақтастығының ең маңызды жақтарының бірі ядролық  қарудың таратылуына жол бермеу жолында олар қолданып жатқан күш-жігер Тәуелсіздіктің екі жылы ішінде Қазақстан қару-жараққа бақылау қою және «Қырғи-қабақ соғыстың» ең қауіпті мұрасын жою жөнінде өзіне қабылдаған халықаралық міндеттемелерді орындауды өзінің жетекші рөлін көрсетіп берді»[9].

АҚШ Президенті екі ел арасындағы серіктестікті нығайту  және Қазақстанның жүргізіп жатқан реформаларына  қолдау көрсету мақсатында Құрама Штаттар  Қазақстанда 1993 жылы 91 млн. салыстырғанда, 1994 жылы 311 млн. беретінін жариялады. Бұдан басқа АҚШ 1994-1995 жылдарда ядролық қару-жарақты бөлшектеуге көмектесу үшін Қазақстанға тағы да 85 млн. доллар беретіні мәлім болды. «Біз сондай-ақ, екі ел арасындағы сауданы дамытуға және инвестицияларға жәрдемдесуге уағдаластық», деп хабарлады Билл Клинтон.

Елбасы Н. Назарбаев  өз сөзінде «Президент Б. Клинтон  және мен Қазақстан Америка қатынастарының даму серпін жоғары бағалаймыз. Біздің мемлекеттерімізде әртүрлі салаларда  өзара іс-қимылды одан әрі кеңейтіп, тереңдету үшін жақсы келешек  бар деген бірауызды пікірде болдық. Біз қол қойған Демократиялық серіктестік туралы уағдаласу біздің қатынастарымызды сапалық тұрғыдан жаңа кезеңді білдіреді. Ол барынша ауқымды да ұзақ мерзімді сипатқа ие болуда. Бұл құжат саясат, экономика, әскери ынтымақтастық, ғылым мен техника, экология, денсаулық сақтау және басқа салалар сияқты бағыттарды қамтиды.

Уағдаласуда айтылған АҚШ тарапынан  қауіпсіздік кепілдігі, сондай-ақ НАТО қабылдаған «Бейбітшілік үшін серіктестік» бағдарламасы шеңберінде көпжақты ынтымақтастыққа  қатысу Қазақстан болашақта егеменді мемлекет болды деген сенімімізді нығайта түседі » деді [10].

Президент Назарбаевтың содан  кейінгі кезекті, яғни, 1997 жылғы 17-23 қараша аралығында өткен ресми сапар  шеңберінде АҚШ-тың сол кездегі  Президенті Билл Клинтонмен және Вице президенті Альберт Гормен, сондай-ақ, АҚШ әкімшілігінің бірқатар лауазымды тұлғаларымен өткен кездесулер барысында Каспий маңындағы мұнай-газ кен орындарын пайдалану жөніндегі келісімге,  Қазақстан мен АҚШ арасында экономикалық әріптестік іс- қимыл бағдарламасына және басқа да бірқатар маңызды деген құжаттарға қол қойылды. Нақ осы сапар барысында АҚШ-тың бұрынғы Президенті Билл Клинтон әлем алдында Қазақстанды АҚШ-тың Орталық Азиядағы стратегиялық әріптесі деп жариялады.

Қазақстан-Америка бірлескен комиссиясы құрылып, табысты жұмыс істеуде. 1994-1996 жылдарғы бастапқы кезеңде комиссияға Елбасы Н.Ә.Назарбаев пен АҚШ Вице-президенті А.Гор жетекшілік етті. Қазақстан-Америка екі жақты уағдаластықтарын іске асыруды талдайтын және бақылайтын комиссияның жұмысына екі елдің атқарушы билігінің жоғары лауазымды өкілдері қатысады. Халықаралық қауіпсіздік пен стратегиялық тұрақтылық мүддесіндегі бірлескен жұмыс, жаһандық жаңа сынақтар мен қатерлерге қарсы тұру, өңірлік жанжалдарды шешуге жәрдемдесу, сауда-экономикалық байланыстарды дамыту, саяси қайраткерлер мен азаматтық қоғам арасындағы байланыстарды кеңейту екі жақты ықпалдастықтың басым бағыттары болып табылады.

      Қазақстан мен  АҚШ осы жылдары екі жақты  қатынастардың өзекті мәселелері  және халықаралық проблемалар бойынша биік және жоғары деңгейдегі Қазақстан-Америка жемісті диалогын сақтай алды және оған сенімділік сипаты мен айрықша практикалық маңыз бере білді. Екі ел сыртқы саяси ведомстволары басшыларының арасында тұрақты негіздегі байланыстар жүзеге асырылып келеді. АҚШ президенттері Дж.Буштың, Б.Клинтонның, кіші Дж.Буштың әкімшіліктерімен өзара ықпалдастық кезеңінде екі жақты, сондай-ақ көп жақты тұрғыда ондаған кездесулер өткізілді. Министрліктер мен ведомстволар басшыларының кездесулеріне жүйелі сипат тән. Іскер адамдар арасындағы байланыстар жолға қойылып отыр.

      Президент Н.Ә.Назарбаевтың 2001 жылдың желтоқсанындағы АҚШ-қа  ресми сапары екі жақты қатынастар  үшін айрықша маңызды болды.  Н.Ә.Назарбаевтың АҚШ Президенті  Дж.Бушпен кездесуінің нәтижесінде “Қазақстан-Америка жаңа қатынастары туралы” бірлескен мәлімдемеге қол қойылды. Бұл құжатта екі елдің ұзақ мерзімді стратегиялық әріптестікті нығайтуды жақтайтындығы атап өтілді. Сондай-ақ Қазақстан мен АҚШ арасындағы энергетикалық әріптестік туралы декларация қабылданып, ол энергетика саласындағы екі жақты ынтымақтастықтың бұдан былайғы басымдықтарын айқындап берді.

     2005 жылдың қазанында  АҚШ Мемлекеттік хатшысы Кондолиза  Райстың Қазақстанға сапары өзара  қатынастардың сенімділік сипатын қуаттады, Мемлекетхатшы елдің саяси басшылығымен жемісті келіссөздер жүргізіп, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің студенттері алдында сөз сөйледі. Ол өз сөзінде Қазақстанның мемлекеттік құрылыс саласындағы табыстарын атап өтіп, біздің республика өңірде, халықаралық қауіпсіздікті сақтау мен экономикалық дамуда жетекші ұстанымда тұрғанын мәлімдеді және бұл ретте «АҚШ Қазақстанды Еуразия континентіндегі болашақ шешуші ел» ретінде танитынын атап көрсетті [11].

     2006 жылдың 5-6 мамырында АҚШ Вице-президенті Р.Чейнидің Қазақстанға сапары екі ел қатынастарына жаңа серпін берді. Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев пен АҚШ Вице-президенті Р.Чейни саяси, экономикалық және басқа мәселелердің кең ауқымы бойынша келіссөздер өткізді. Қазақстан және Америка тараптары энергетика, қауіпсіздікті және сауда-экономикалық ынтымақтастықты қамтамасыз ету салаларындағы екі жақты қатынастарды дамыту жолдарын талқылады. Қос мемлекеттің ниеттері екі жақты шарт-құқықтық құжаттарға қол қойылуынан көрініс тапты. Қазақстан Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мен АҚШ Қорғаныс министрлігі арасындағы жаппай қырып-жою қаруының инфрақұрылымдарын жоюға қатысты келісімге түзетуге қол қойылды. Бұл құжатқа сәйкес жоғарыда аталған мақсаттарға АҚШ 158 млн. доллардан астам көлемде елеулі қаржы бөлетін болды.

        Американ капиталының және әлемге  танымал американ мұнай компанияларының  белсене қатысуы арқасында Қазақстан  өзінің мұнай өнеркәсібін сапалық жаңа деңгейге көтеріп қана қойған жоқ, сонымен бірге энергия ресурстарын әлемдік рынокқа жетекші экспорттаушылардың біріне айналды. Тікелей “Шеврон” және “Мобилдің” қатысуы жағдайында Каспий тұрба құбыры консорциумы құрылып, 2001 жылы мұнай құбыры пайдалануға берілді. 2006 жылғы 16 маусымда Қазақстан Баку-Тбилиси-Жейһан транскавказ мұнай құбырына қосылды, осынау ауқымды жобаны іске асыру АҚШ тарапынан жасалған күш-жігердің және саяси қолдаудың арқасында мүмкін болды. Мұнай экспортының Қазақстанның мемлекеттілігін және жаһандық энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі еліміздің өскелең рөлін нығайтудағы шешуші рөлін ескерер болсақ, АҚШ-пен бұл саладағы өзара тиімді ынтымақтастық екі жақты қатынастардың негізгі басымдықтарының және ұзақ мерзімді факторларының бірі болып қала береді.

Біздің елдеріміз арасындағы тауар айналымы өсе түсуде. 2006 жылдың бірінші жартысында ғана тауар айналымы көлемі 844,7 млн. долларға жетті, соның  ішінде қазақстандық экспорт – 260,55 млн., импорт – 584,15 млн. долларды құрады, салыстыру үшін 2005 жылы тауар айналымы 1870,42 млн. доллар, соның ішінде Қазақстанның экспорты 666,02 млн., АҚШ-тан импорт 1204,4 млн. доллар болғанын айта кетейік. Қазақстандық экспорттың құрылымында жай металдар, химия саласының өнімдері басым түсуде. Импортта мәшинелер мен жабдықтар, күрделі техникалық аспаптар, химия өнімдері басым.

      Қазақстан  экономикасына АҚШ инвестициялары тұрақты өсіп келеді. Егер 2003 жылы ол 1 млрд. 88 млн. доллар болса, 2004 жылы 3 млрд. 108,5 млн. долларға жетті. Үстіміздегі 2006 жылдың бірінші тоқсанында Қазақстанға келген американ инвестицияларының көлемі 607,5 млн. долларды құрады. Республикада американ капиталының қатысуымен жұмыс істеп тұрған 374 кәсіпорын және 91 АҚШ компанияларының өкілдіктері тіркелген. Демек, Қазақстан экономикасына тартылған шетелдік инвестициялардың көлемі бойынша АҚШ жетекші орында деп айтуға болады. Американ компанияларының осы жылдардағы салымдары 12 млрд. долларды құрады.

      Американ  компаниялары коммуникациялар, көлік,  тау-кен, өңдеу, химия, жеңіл  өнеркәсіп, мәшине жасау, ауылшаруашылық, туризм салаларында Қазақстанмен ойдағыдай ынтымақтасып келеді. АҚШ-тың көшбасшылығы даусыз, оның компаниялары қажетті технологияларға, құралдарға, тәжірибе мен сапалық басқарудың ең жаңа әдістемелеріне ие болып отыр. Соған орай байланыс және ақпараттық технологиялар саласындағы екі жақты ынтымақтастықтың перспективасы айшықты көрінеді. Қазақстанда қазірдің өзінде “Эм-Си-Ай”, “Спринт”, “Эппл”, “Моторола”, “Эй-Ти-энд-Ти” секілді американ компаниялары табысты жұмыс істеуде.

         Қазақстанның аграрлық секторы ынтымақтастықтың перспективалы бағыты болып табылады. АҚШ ауылшаруашылық бизнесі мен фермерлігінің өкілдерімен байланыста “Артур Дэниелс Мидлэнд”, “Джон Дирр”, “Катерпиллар”, “Ай-Си” секілді компаниялар танымал болған. Мұның өзі американ бизнесінің Қазақстан ауыл шаруашылығына ең жаңа технологияларды ендіруді кеңейтуге деген қызығушылығының нақты дәлелі.

Жан-жақты Қазақстан-Америка  ықпалдастығының серпінділігі Қазақстан Президенті белгілеген “Болашақ” бағдарламасын, қазақстандық жүздеген студенттерді шетелдік жоғары оқу орындарына жіберу бойынша гранттар және студенттік айырбас жөніндегі жобаларды тиімділікпен іске асыруға мүмкіндік берді. Қазақстан студенттерінің басым бөлігі АҚШ-тың оқу орындарына баруда. Американ тарабы сондай-ақ Қазақстандағы нақты жобаларға өз кредиттері мен халықаралық қаржы институттарының қаражаттарын жұмылдыруда белсенді рөл танытуда. АҚШ демократиялық институттар мен азаматтық қоғамды дамыту саласындағы, әлеуметтік сектордағы, Арал мен Семейдегі экологиялық апаттар өңіріндегі, денсаулық сақтаудағы нақты бағдарламаларды шешуге жәрдемдесіп отыр.