Аймақтық туризм

ДТУ бас хатшысы Ф.Франжелли аймақтық туризм секторының дүние жүзілік экономика ішіндегі маңызды роліне назар аударып, туризм және континент аралық әуе жол тасымалының халықаралық қызмет секторының 40% қүрайтынын, аймақтық туризмінің 49 мемлекетке валюта кіргізген алғашқы сектор екендігін, алғашқыда шетел туристерінің 90%-ы басты белгілі 13 мемлекетке саяхаттаған болса, бүгінде бүл жағдай бүл көрсеткіштен әлде қайда жоғары екендігін көрсетеді. Осының нәтижесінде динамикалық туризм нарығында жаңа айыпшылардың бар екендігін әлем хабардар. Сондай-ақ аймақ туризм секторында қызмет көрсететін фирмалардың көпшілігінің мүмкіншілігі артып және орта дәрежеде болуы. Лигеолаға әлемдегі барлық отельдердің түнеу сыйымдылығының ескертетін болсақ, бүл сыйымдылықтың 80%-ң шағын отельдер болып қалатындығын анықтаған.

Бас хатшы  аймақтық туризмнің тек қана материалды емес, рухани пайда әкелетіндігін, туристік іс-шаралармен мәдени және табиғи байлықтардың мүқият қоғалуы, ДТУ-ның аймақтық туризмде жаһандық этика нодторы және Африка үшін және бағдарлама атты басымдықтардың дамитындығын баяндаған. ДТУ-ң бас хатшысы өзінің баяндаманың қүлдырауды білмейтін туризм , кедейшілікті жою, әлем халықтарын бір-біріне жақындатуы, ынтымақтастықта дамитындығымен түжырымдады [3].

БТҮ   статистикалық   көрсеткіштері   әлемде   адам   қозғалысында

артықшылықтарын айқындада. Дүние жүзінде халық  қозғалысының түпкі себебі аймақтық туризм саласының қарыштап дамуы, санымен әлемдегі қозғалыстың туризм секторы түрғысынан турист көрсеткіштері төмендегідей түрде: (қосымша 1)

а) 2003 жылы 694 млн адам

б) 2004 жылы 764 млн адам

в) 2005 жылы 806 млн адам

г) 2006 жылы 842 млн адам

Аймақтық туризм саласының экономикасы әлемдік сахнада шүғыл дамыған, жалпы экономикалық түрақтылықтың қамтамасыз етілуіндегі баланс қүрамы төмендегідей нәтижеде: (қосымша 2)

а) 2003 жылы 533 млрд $

б) 2004 жылы 633 млрд $

в) 2005 жылы 680 млрд $

г) 2006 жылы 710 млрд $

Әр мемлекеттің  осы жерде еліміздің өзінің салалық  перспективасын қүруда негізге алу керек элементтердің бірі әлемдік масштабтағы туристік мақсаттағы аймақтардың адам саны түрғысынан 2006 жылғы көрсеткіші: (қосымша 3)

а) Европа мемлекеттері 441 млн адам

б) Азия мемлекеттері 44 млн адам

в) Африка мемлекеттері 134 млн адам

г) Таяу Шығыс мемлекеттері 39 млн адам

Әлемде аймақтық туризм жоғарғы қарқында өсу формасымен қатар туристік мақсатта өзгерістер болуда және осы себептен сала қүралын өзгертуде. Бүл тенденцияны төмендегідей түрде атауға болады.

• Сүраныста жаңалық пен түрлілік артуда. Теңіз қүн, тарих, 
  фольклор,   денсаулық   (емдік),  көңіл   көтеру,   шытырман 
  оқиғалы және т.б.
• Үзақ мерзімді саяхаттар артуда
• Түтынушылық қүқығы қорғанумен қатар алдын ала дүрыс 
  ақпараттандырылуы маңызды
• Аймақтық туризмнің  әлеуметтік,  мәдени  және  қоршаған 
  ортаға тигізетін әсерлері т.б.
• Жас жүбайлардың,   баласы жоқ жүптардың, бойдақтардың, 
  зейнеткерлердің сүраныстағы қисығы қарқынды түрде оңға 
  жылжуда
• Сапа,   инфра  қүрылым,   қоршаған   орта,   қонақжайлылық 
  сияқты   қүндылықтар  туристік  сала  критерилері  түрінде 
  болып келуде
• Соңғы    минут    резервациялық    басымдылығының    артуы 
  әлемдік туризмде аймақтық дамуға экономикалық өсу және 
  ынтымақтастық сияқты екі негізгі фактор әсер етуде [4].

Әлемде қыс  туризмнің аймақ экономикасына  әсері Австралия, Франция, Швецария, Италия және Андора сияқты Европаның басты корресорттарына ие мемлекеттермен қатар соңғы жылдары Румыния мен Болгария да идеалды инвецтицияларымен халықаралық нарықта бәсекелес болуда. Ал Қазақстан болса бүл салада өз потенциялын жандандыруда. Біздің қысқы туристік орталықтарымыз осы мемлекеттердің қарлы орталықтарымен салыстырғанда техникалық мүмкіншілігі, белсенділігі мен қолайлылық жағынан артта қалуда. Әлемде қысқы спорт түрлерімен шүғылданатын ресорт аны шамамен 6000 және 64 млн. әуесқой мен кәсіпқой шаңғы спортшылары бар. Бүл спортшылардың 32 млн. Европаның иелігінде.

Әлемнің ең үлкен  қыс туризм нарықтарының бірі Англияда 2003-2004 жылдары қыс маусымында қысқы спорт мақсатымен осы аймаққа саяхаттаған туристер саны 1 млн 205 мыңға жеткен. Ағылшындар қысқы ресорттарға саяхаттанғанда орташа мөлшерде 1/43 доллар жүмсайды, ал халқы 1,4 млрд. доллар жүмсайды екен.

Аймақтағы туризм тура және жанама, кіріс және шығыс элементі болып қолданылған ақша әрекеттеріне тиісті әсерлерімен қоса экономикадағы жүмыс бастылықтың кеңеюі және секторлардың жандануы сияқты макро экономикалық ерекшеліктеп және сауда-саттық қызметтерің шоғырлануына жол ашатын және бүған жанама түрде аймақта физикалық және мекемелік инфрақүрылымының дамуына үлес қосу тәрізді нақты экономикалық әсерлері бар.

Демалыс уақыттарын көбінесе жаз маусымында өткізген адамдар бүл үйреншікті әдеттерін түрмыс стандарттары жоғарылаған сайын қыс маусымында да жалғастыра бастады және бүл жағдай қыс туризмінің жандануына себеп болды. Сондай-ақ осы бағытта өскен сүранысты қамтамасыз ету бойынша туризмде дамыған мемлекеттер тау-қыс туризмінің шоғырланған аймақтар болып орта дәрежеде орманды және қарлы аймақтарын бағалау жөнінде табысты жүмыстар атқаруда, әсіресе, орталық Европа мемлекеттерінен Швейцария және Австралияның Альпі тауларында жасаған туризм мүмкіндіктерінің валюта кірісі түрғысынан Испания жағалауларымен тең түсуде.

Әлемде АҚШ, Канада, Австрия, Швейцария, Франция, Италия, Югославия, Германия, Румыния, Болгария қыс туризмінің үсыныс потенциалдарын бағалаған және жергілікті халықаралық сүраныстың қызметіне үсынған мемлекеттер болып табылады.

(А) Европада  қысқы спортпен айналысқан адам саны: (2006 ж)

Үлттар Адам саны

Германдықтар 120 400 000

Голландықтар 1,250000

Италияндықтар 1,100 000

Ағылшындар 800 000

Бельгиялықтар 780 000

Испандықтар 600 000

Басқалар 15,070000

Барлығы 32 000 000

Қыс туризм мүмкіндіктері  түрғысынан ең лайық физикалық шарттарға ие мемлекет Австрия болып табылатын Альпі тауларына қысқы туризм түрғысынан жақсы игерген мемлекет. Бүл мемлекеттердегі 300-дің үстіндегі қысқы туризм орталықтарының 80-нен артығы халықаралық стандарттарда қызмет үсынады.

Австрия туризм офисінен берілген мэліметтерге қарағанда 2000 жылғы 40,6 млн адам қыс туризм орталықтарда болу; Барлығы 534 млн түнеген. Бүл көрсеткіш қыс туризмі Австияның барлық туризм ішінде 76% мөлшерінде үлесіне ие болғанын көрсетеді.

Австрияда 70-тің үстінде шаңғы орталығы бар. Осы орталықтарда шамамен 1200-дей механикалық кешен бар және 680000-і 5 жүлдызды қонақ үйде, 473000-і 4 жүлдызды отельдерде, 249600-і 3 жүлдызды отельдерде, 258000-і 2 және 1 жүлдызды отельдерде болып, барлығы 1 млн үстіндегі қысқы туристерге қызмет көрсеткен орындар болып табылады.

Альпі тауының  батыс бөлігі Францияда да қыс  туризм мүмкіншілігінің үсынуда. Қысқы туризм орталықтарында жыл сайын орташа 5 млн кісінің саяхаттаған, осылардың 5/1-і шетел туристері болса, қалғаны жергілікті туристерден қүрайтынын анықтаған.

Тағы бір Альпі тауының климат шарттары және биік тауларда туризмді қысқы туризм қызметтерінде пайдаланған мемлекеттертің бірі Швейцария болып табылады. 61-ден астам шаңғы орталығы, шанамен 500000 түнеу сыйымдылығына ие Швейцарияда қар туризмінің барлық саяхатшылар ішіндегі үлес салмағы 30% болып табылады.

Швейцария туризм офисінен берілген мәліметтерге қарағанда аймақтық туризм кірісі жыл сайын 13 млрд доллар, осының 7,5 млрд доллар қысқы туризмнен түседі.

Сонымен қатар  аймақтық туризм Швейцарияның экономикасының дамыған және дамымаған аймақтар арасындағы теңсіздікті болдырмауға бағытталған аймақтық туризм саяхаты мақсаттарына жетуде, барынша маңызды үлес қосуда. Аймақ аралық кіріс таралуындағы теңсіздікке және миграцияны алдын алуға бағытталған іс-шаралар сияқты саяхаттардың дамытуын қиындатты. Белгіленген аймақтар Швейцарияның экономикалық ең маңызды салалары қыс туризмінің таулы аймақтары болып табылады. Бірақ аймақтық туризмнің дамуына мүмкіндік беретін бүл аймақтар миграциядан басқа туризм саласында жүмысшылар жаңа халықтан түрады, сондықтан да миграцияланған сала аймағына айналған.

Швейцария аймақ  туризмінің таулы аймақтарынан түратындығы бірінші ретте бүл аймақтардың дамытылуына байланысты және таулы аймақтар үшін инвестицияның қолдау федералды қүқықпен бірге аймақтық саяхат болып бағдарланған. 5% аймақты қамтитын он қолдау қоры және инвестициялық қорлар мемлекеттің барлық саласының 3/2-іні халықтың 25%-ны қызықтыруда. 1-кесте.

1-кесте. Қысқы туризм Европа мемлекеттерінің қазіргі жағдайы (2006ж)

 

Үлттар	Қарлы аймақтар	Түнеу базасының сыйымдыл ығы	Механика лық кешендер саны	Шетел саяхаттар саны	Жергілікті және   шетел саяхатшылар
Франция	72	500000	3789	-	-
Австрия	70	1,100000	1200	-	13,5 млн
Швейцария	67	500000	1300	1000000	2,5 млн
Түркия	17	7,122	55	9000	1 60 мың

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей халықаралық туризм бойынша ашық экономикалық аймақтардың өнімділігінің жоғары екендігін көрсетуде. Мүндай аймақтарда туристердің визасыз жүруі салық жеңілдіктердің берілуі инвестициялардың еркін әрекет етуі және валютаның түсімдерден келіп түсуі туристік қызметтерден алынатын пайданың басым бөлігін сол аймақты дамыту үшін жүмсауға мүмкіндік туғызды. Сондай-ақ қосымша жүмыс орындарын ашу және осының негізінде жүмысшылар мен қызметкерлердің шешілуіне үйтқы бола отырып, аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуына өзіндік ықпалын тигізуде. Бүл жағдай яғни мүмкіншіліктер Европада қарқынды дамыған [5].

Ашық экономикалық аймақтар кейбір мемлекеттерде керісінше әсеретеді. Бүл аймақтар мемлекет үшін есірткі сауда-саттығы мен ланкестік әрекеттер сенімді бірқатар жекелеген мәселелерді туындатуы мүмкін. Сол себептен осындай қауіпті іс-әрекеттердің алдын алумен және оларға қарсы күресуімен айналысатын органдар (полиция, қауіпсіздік орган, кеден, шекара бекеттері және т.б.) өз міндеттерін толық орындап, әлемдегі үш мыңға жуық ашық экономикалық аймақтардың тәжірибелерін пайдалану керек.

 

1.2 Аймақтық  туризм дамуының Қазақстандағы  жағдайы

Екінші дүниежүзілік соғыстан соң халықтың әл-ауқатының жақсаруы, технологиямен байланыс қүралдарының дамуы, қонақ үй және көлік мүмкіншіліктерінің артуы мен туризм өнеркәсібі жылдан жылға дамыды. Бүл даму сонымен қатар Қазақстанға да өз үлесі мен әсерін тигізіп келеді. Қазақстан Республикасының географиялық қүрылымы: Еуропа мен Азияның арасындағы маңызды өткел ретінде өзінің экономикалық даму мүмкіншіліктеріне қол жеткізуде. Қазақстан соңғы он жылда ТМД елдері арасында шетел инвестициялары көлемі түрғысынан Ресейден соң екінші, ал адам басына шетел инвестициясының көлемі жағынан бірінші орынды алып отыр [6].

Өте бай табиғи байлықтар мен мәдени қүндылықтарға ие Қазақстан тәуелсіздік алғаннан соң туризм саласына мән бере бастады. Алғашқыда елімізде туризм қүбылысы коммерциялық шоп туризм ретінде қарқынды дамыды. Жоспарлаған нарықтық саудаға өту кезеңінде шоп туризм өзінің жаңалықтарымен және әсерлілігімен қайран қалдырды. Бүл іс-әрекеттердің соншалықты стихиялы түрде дамуының нәтижесінде оның нақты тауар көлемін анықтап, бағалау мүмкін болмады. Мемлекетке кеденнен түскен табыс бірденнен үлкен көрсеткіштерді көрсетті. Бүл жағдай бір жағынан елден валюта ағымының жоғарылауына себепші болды.

Сонымен Қазақстан Республикасы аймақтық туризм дамуын жалпы төрт кезеңге бөліп қарастырамыз.

1. Алғашқы  кезең яғни жоспарлы экономикадағы  аймақтық туризм;

2-кезең. 1991-1996 жылдарға дейінгі.

3-кезең. 1997-2002 жылдарға дейінгі.

4-кезең. 2003 жылдан  қазіргі кезеңге дейінгі.

Алғашқы кезең  яғни жоспарлы экономикадағы аймақтық туризм. Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін туризм басқа да экономика салалары сияқты орталықтан қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі КСРО-ның негізгі аймақтары: Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің Орта Азияның тарихи орталықтары болды. Сонымен бірге Қазақстанның бірқатар сәулет, археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті жерлерінің тарихи мәніне іш жүзінде жарнама жасалмады және сүраныс болмады.

Кеңестік  кезеңде Қазақстанда туризм идеологиялық қызметті атқарған мәдени ағарту жүмысы жүйесі элементтерінің бірі болып саналды және оның басым роліне қарамастан қалдық қағидаты бойынша қаржыландырылды және елеулі экономикалық маңызға ие болмады. Бүл кезеңде Қазақстанда туризм өндірісінің дамымай қалған себебі экономика саласы ретінде онымен мемлекеттік деңгейде тікелей айналыспағанында. Туризмді аймақтық үйымдастыру және мемлекеттік емес туристік қүрылымдарды кешенді болжауға, үзақ мерзімді жоспарлауға назар аударылмады. Туризм табысының үлкен бөлігі жергілікті бюджетке түсетіндігіне қарамастан, жергілікті басқару органдарының тарапынан туристік қызметті басымдық деп танымауы бүл саланы дамытуды тежуші фактор болып табылды.

Екінші кезең (1991-1996 жылдар) әлемдік нормативтерді қамтитын туризм саласына байланысты жарғы 1992 жылдың 13-тамызында Қазақстан Республикасының Парламенті тарапынан қабылданды. 1993 жылы әлемдік туризм үйымына мүше болуымен сипатталады. Туристік индустрияны жетілдіру мақсатында үлттық бағдарлама және иотуризмінің даму концепциясы қабылданды. Осы туристік қызметтерді қоса өте күрделі түрде аралас-қоралас ведосмтволар қүрылды. Аймақтық туризм дамуы бір жағынан шоп туризм түрінде көрінді, үлкен көлемде туристер бөлігі Қазақстаннан үзақ шет елдерге шықты, туризм жөнінде елдің төлем балансының сальдосына кері әсер етті. Көптеген туристік қонақ үйлер, демалыс базалары, санаторийлер мен пансионаттар, профилакторийлер мемлекеттік меншігінен алынып, жекешелендірілді. Экономикалық реформа кезінде туризм қүбылысы өзінің белсенділігін пассивті түрде көрсете білді.

Үшінші кезең (1997-2002 жылдар) туристік сферада біраз  да болса түрақтылық байқалғандығын өз кезегінде туристер резиденттердің санымен артуы және оларға көрсетілген қызметтер үстінен табыстың өсуі осы жүйенің дамуында заңды қүқықтық қамтамасыз етілуінде жағымды ой-пікірлер қалыптасты. Сонымен қатар Қазақстан Республика Президентінің түркі тілдес мемлекеттер басшыларының Ташкент деклорациясын ЮНЕСКО-мен БӘТУ-нің Қазақстан Республикасындағы үлы Жібек Жолы инфрақүрылымын дамыту жөніндегі жобаларын іске асыру туралы Жарлығы 1995 жылдың 30-сәуірінде №3476; бүл еліміздің аймақтық туризм дамуындағы Түркістан қаласыңың да маңызды роль атқаратынын айта кеткен жөн.