Салық жүйесінің қалыптасуы

Алайда бүгінгі танда Қазақстандық тәжірибе әлемдік тәжірибеде қабылданған трансферттік бағаны анықтауға қарама қайшы.Экономикалық ынтымақтастық және дамыту ұйымы (ЭЫДҰ/ОЭСР) анықтауымен бұл тауарларды алып-сату, материалдық емес активтердің немесе байланысқан компаниялар арасындағы қызметтердің бағалары. Қазақстандағы трансферттік баға - бұл нарықтықтан өзгешеленетін баға және экспортты-импортты операция байланысқан немесе байланыспаған жақтар арасында бұндай операцияның жүргізілгендігіне қарамастан бағалармен теріс пайдаланушылыққа тексеріледі. Басқаша айтқанда компания заң бұзушы болып есептеледі және кері жағдайды дәлелдеуі тиіс.

Осыған байланысты трансферттік баға түзуді реттеу аясындағы перспективті бағыттардың бірі салық төлеушілер мен салықоргандарың арасындағы баға түзу туралы институттардың алдын-ала келісімдерді енгізу бола алады. Осындай келісімдердің шарттарының толық орындалуы кезінде салық салу мақсатындағы келісімдер бағасы қосымша бағалауларсыз нарықтық деп есептелуі тиіс.

              2007ж. 29 тамызда № 754 ҚР Үкіметі қаулысымен бекітілген 2008-2010 жж. ҚР Үкіметінің орта мерзімді фискалды саясатында мәлімденген ҚР салық саясатының негізгі бағыттарын қарастырамыз.

Осы құжатқа сәйкес 2008-2010 жж. салық саясаты экономиканың қажетті бағыттарының дамуын белсендететін және мемлекеттік қызметтерді толық қаматамасыз ететін әділ және сенімді құрал ретінде салықтардың әлеуметтік мәнді қызметтерін нығайту қажеттілігін ескеріп фискалды саясат міндеттерін шешуге бағытталады, олардың мәні келесіде:

•              ҚҚС ставкасын әрі қарай төмендету;

•              жеңілдіктерді олардың нәтижелілігін нығайтуды және экономиканың нақты секторында белсендетуші әсерді ескеріп орнықтыру;

•              бюджет табысын қалыптастырудағы негізгі рольді кәсіпкерліктен тұрғындарға бабымен ауыстыру шеңберінде жеке тұлғалардың пассивті табыстары бойынша жеңілдіктерді жою.

              2008              ж. қосылған құн салығы бойынша шартты жоғалтулар 67,9млрд теңгені (ставканың 13-тен  12 дейін төмендеуі),  әлеуметтік салық бойынша  115,0 млрд теңгені (ставканың төмендеуі орташа 30), әкелінетін тауарларға кедендік қосымшалар бойынша - 17,7 млрд теңгені (қосымшалардың үлестірілуі үшін) қарайды.

Жалпы алғанда жоғалтулар мемлекеттік бюджет табыстарының жалпы көлемінің 6,5 құрайды.

Осылайша, салық ставкалаының төмеңдеуі болжамды кезеңде осы салықтардың келіп туу жылдамдығының салыстырмалы түрде азаюына алып келді.

Алдағы жылдары аталған салықтардың келіп түсу жылдамдығының әрі қарай өсуі болжамдалуда, себебі салық жүктемесін азайтудан күтілетін сер алынады деп есептеледі.

Жалпы саясат ЖТС пен КЖТС бойынша ставкаларды бекіту бөлімінде осы ставкалардың байланыстылығына негізделуі тиіс екенін айта кету қажет. Себебі бұндай байланыстың болмауы салық салу жүйесіндегі ауытқулардың алғы шарты болып табылады.

Атап айтқанда, ірі кәсіпорындарға қарағанда азғантай табыс алатын кіші бизнес субъектілері үшін КЖТС бойынша төмен салық жүктемесінің болмауы заңды тұлғаларды сегменттеу мен ұсақтау арқылы салық салынудан ауытқу үшін негіз болады.

Патент негізіндегі арнайы салық тәртібі немесе қарапайым декларациялар негізіндегі арнайы салық тәртібі болса да, кіші бизнес субъектілері үшін салық салудың қолданыстағы жүйесінің аталған тәртіптерді қолданатын субъектілерді әкімшіліктеуде кемшіліктері бар.

Негізгі себеп шығындық бөлікті анықтау үшін бухгалтерлік есепті жүргізудің болмауы болып табылады. Салық төлеушілердің табыстық бөлігін анықгаудағы негізгі көрсеткіштердің жоқтығы патент негізіндегі немесе қарапайым декларациялардың негізіндегі арнайы салық тәртібін қолданатын субъектілерді автоматтандырылған камералды бақылау жүргізуге мүмкіндік бермейді.

Нарықтардағы кәсіпкерлік қызметті іске асырудағы ешбір есептің болмауы нарықта сатумен айналысатын жеке тұлғалардың біраз бөлігіне нарықтық экономикаға өтудегі ауыр кезеңде «аяққа тұруға» мүмкіндік берді. Алайда бүгінгі таңда салық төлеушілердің аталған бөлігі нақты алынған табысты, жалданған қызметкерлер санын жасыруға бейімделіп алды және бюджетпен бір реттік талондар арқылы есептесіп, «көлеңкелі» табыс алуда.

Ауыл шаруашылық өнім өндіруші-шаруалық (фермерлік) және заңды тұлғалар үшін арнайы салық тәртіптерімен де ұқсас жағдай. Осылайша, біркелкі жер салығын төлеу негізіндегі арнайы салық тәртібін қолданатын салық төлеушілер үшін салым объектісі өзгермейтін 0,1 ставкасы қолданылатын жер телімінің бағалық құны болып табылады.

Ауыл шаруашылық өнімді өндіретін заңды тұлғалар үшін өзге арнайы салық тәртібі анықталған, ал бағасын есептеуде бюджетке төленуге тиісті салық сомасы 80-ге төмендейтін патент негізінде жүзеге асырылады. Осындай салық төлеушілер ушін КЖТС базалық ставкасы 10 мөлшерде бекітілген, осылайша патент негізінде қолданылатын төлеу механизмін ескергендегі олармен алынатын табысқа нақты жүктеме 2 құрайтынын айту қажет.

Аграрлық сектор субъектілері үшін арнайы салық тәртібінің тартымдылығы аталған арнайы салық тәртібін пайдаланатын салық төлеушілер санының қарқынды өсуімен дәлелденеді.

Аграрлық сектор субъектілеріне арнайы салық тәртібін қолдану кезеңінің ұзақ болуы оларға материалды-техникалық базаны нығайтуға, өнімді жинауды ретке келтіруге, бәсеке қабілеттілік деңгейінің артуына мүмкіндік берді. Қазіргі кезде бұл мемлекетке салық салудың жеңіл тәртібін алып тастауға және өз ауыл шаруашылық өнімін өндіру мен қайта өңдеуді орындайтын субъектілерге субсидиялар беру жолымен экономиканың аталған секторына тірек болуға жағдай жасап отыр.

ҚР экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің мәліметтері бойынша бүгінгі салықтық жеңілдіктерді 800 мыңнан астам объекллер қолдануда, осыдан қазына жыл сайын 80 млрд теңгеге толмай отыр.

Жоғарыда аталғанды ескере отырып, 2009 ж. бастап арнайы салықтық тәртіптер реформаланады - бір реттік талоңдарды қолдану аясын салық салудың жалпы бекітілген тәртібін енгізумен және патенттерден өзге қолдағы ақшалық операциялармен жүзеге асырып отырған субъектілердің барлығының міндетті турде бақылау-кассалық машиналарды қолданумен тарылту, ал жеңілдетілген декларация бойынша тек жеке тұлғалар - жеке кәсіпкерлікпен айиалысатындар ғана қызмет етеді. Ірі ауыл шаруашылық тауар өндірушілер арнайы салықтық тәртіптерден шығарылады.

Мемлекеттік бюджеттің мұнайлық емес табыстары 2005-2007 жж. ЖІӨ-нің үлесінің 18,8 құрайды, 2008-2010жж. ЖІӨ-ге 19,1 болжамдануда.

Жалпы алғаңда, біздің ойымызша, салық жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттары келесідей:

•     салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;

•     салық жүйесін максималды жеңілдету, заңдардан және біркелкі емес түсіндірмесі бар нормалардың нұсқауларынан шығарып тастау;

•     салықтық күштемені салық ставкаларын төмендету жолымен жеңілдету, салық алудың орынды деңгейін қамтамасыз ету;

•     тікелей және тікелей емес салықтардың оптималды үйлесімі.Нарықтық экономикасы дамыған елдерде соңғы жылдары тікелей салыққа көңіл аударылады, ал тікелей емес салықтарға сүйену салықтық әкімшіліктердің тікелей салықтарды жинаудың нәтижелі салықтық бақылауын ұйымдастыра алмайтынын көрсетеді;

•     аймақтық және жергілікті салықтардың жоғары шектерін орнату;

•     салықты есептеу мен төлеу тәртібіне қалайда тиісті зандардың салық заңнамасымен сәйкестігін іске асыру;

•     шаруалық   субъектілердің   олардың   өндірістік   қызметімен   байланысты   нақты ұсталымдарына салық салуды максималды есепке алу;

•     жеке тұлғаларға жеке табыстың салық салуды жетілдіру, инфляциялық процесті ескеріп, салық салудың иілгіш шкаласын іңдеу;

•     салықты   төлеудегі   еріктілік   принципін   дамыту,   оның   ажырамас   бөлігі   салық заңнамасының өзгерістері жайлы салық төлеушіні уақытында хабардар ету, салықты есептеу мен төлөуде кеңестік қызмет көрсету.

Осылайша ҚР салық жүйесін ұзақ перспективада дамытудың негізгі мақсаты экономикалық өсуді белсендететін және бюджеттік жүйенің қажетті табыс деңгейін қамтамасыз ететін бәсекеге қабілетті салық жүйесін қалыптастыру.

Қорытынды

              Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қазіргі кезеңдегі дамуына талдау жасау арқылы мынадай қорытындыға келуге болады.

              Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржыллық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса салық жүйесінің қайта құрылуымен , жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетте өзінің ішкі жіне сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Мемлекет  салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретін пайдаланады.

              Қазіргі уақытта, тәуелсіздігін алып, егемендігін жариялаған экономикалық дамудың нарықтық жолын таңдаған Қазақстан Республикасы үшін өзіндік салық жүйесін қалыптастыру аса  маңызды мәселе болып отыр. Жалпы мемлеекттегі қолданылып жүрген салықтардың жиынтығы, салықтық қызмет органдарының жүйесі және салықтық заңнама мемлекеттің салықтық жүйесін құрайды.

              Қазақстанның салық жүйесінің негізін корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы, әлеуметтік салық және жеке табыс салығы құрайды. Осы салық түрлерін және салық ставкаларын төмендетуіне байланысты Жаңа Салық Кодексі экономикамызды жаңғырту мен әртараптандыруға, еліміз үшін тиімді салаларды дамытуға, халықтың түрлі топтарының арасындағы табыс айырмашылығын азайтуға, қазба байлықтарын игеретін компонияларға жер мен ел мүддесіне бетбұрыс жасатуға бағытталуы керек. Ең бастысы , Салық кодексі әлеуметтік әділеттілікті орнықтыруы тиіс.

              Қазақстанның салық жүйесіндегі проблемеларға келетін болсақ,

ҚҚС (әсіресе бюджеттен ҚҚС орнын толтыру) әкімшіліктендіру мәселесі әр уақытта қиын және айтулы болып табылады және тағы бір мәселе - ҚҚС экспортерлерге уақытында өтеу, корпоративті жеке табыс салығының қолданыстағы жүйесі жетілдіруді қажет етеді, оның дағдарыстық 1993 ж. өзгертілмеген 30 ставкасы қарастырылған. Сондай-ақ алдыңғы қатардағы шет елдік тәжірибеге сүйеніп, занды және жеке тұлғалардың мүлігіне салық салудың қолданыстағы жүйесінде жетілдіру мәселесі, жер қойнауын пайдалану жөніндегі салық салу тұтқасын жетілдіру бойынша мәселесі, трансфертті баға түзу мәселесі мен ел басының және Қазақстан халқының басты назарында сыбайлас жемқорлықпен күрес проблемелары жөнінде толық қарастырылған.

              Қорыта келгенде жалпы жоғарыда айтылғандардың барлығы, яғни салықтармен салық жүйесінің дамуы, еліміздің бюджет жүйесінің тұрақтылығына және орнықтылығына оңды әсерін тигізеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі :

1. Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 8 б.;

2. Ермекбаева.Б.Ж., Салықтар және салық салу: Оқулық. – Алматы: «Қазақ университеті», 2003. – 5 б,;

3. Алиева.Б.Х., Налоги и налогооблажение: Оқулық. – Москва: «Финансы и статистика», 2006. – 115 б,;

4. Сейдахметова.Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы 2002. – 4 б,;

5. Юткина.Т.Ф. Налоги и налогооблажение: Оқулық. – Москва: инфра – м , 1999. – 41 б,;

6. Нурумов.А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: Учебное пособие. – Алматы: Сөздік – словарь, 2005. – 5 стр,;

7. Найманбаев.С.М. Салықтық құқық: Оқулық. -  Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 10 б,;

8. Ермекбаева.Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар: Оқулық. – Алматы «Экономика», 2000. – 15 б,;

9. Аронов.А.В. Налоговая политика и налоговое администрирование: Учебник. – Москва, 2005. – 33 б,;

10. Скворцов.О.В. Налоги и налогооблажение: Учебник. – Москва, 2006. – 12б,;

11. Вестник Налоговой службы Республики Казахстан: Журнал. - № 6, 2006.06. – 18 стр,;

12. Вестник Налоговой службы Республики Казахстан: Журнал. - № 7, 2007.07. – 9 стр,;

13. Ілиясов.Қ.Қ., Құлпыбаев.С. Қаржы: Оқулық. – Алматы, 2005. – 208 б,;

14. Сағындықов.Е.Н., Жүнісов.Б.А., Байжомартов.Ү.С., Комяши.Б.И.,Жалпы экономикалық теория: Оқулық. – Актөбе, «А - Полиграфия», 2004. – 384 б,;

15. Бюллетень Бухгалтерия: Журнал. - № 51, 2007.12. – 12 стр,;

16. Хайруллин.М. «Салықтан жалтарудың зияны көп » Заң газеті: Газет -  № 58 2008ж. 18 сәуір - 2 б;

17. Аманұлы.Қ.  «Салық – мемлекеттің басты қазынасы » Қазақ стан – ZAMAN: Газет -  № 24, 2006. 9 мамыр - 4 б,;

18. Әбілов.Б.  «Салық жинауды жақсартамыз, кәсіпкерлікті дамытамыз десек ...»Жас Алаш: Газет - № 28, 2008. 8 сәуір – 1б,;

19. Нурымов.А.А. «ҚР-ң салық жүйесінің жетілдіру негізгі сұрақтары» Қаржы менеджменті: Журнал - № 2, 2008. – 43б,;

20. Теңізбаев.Т.Т. Мемлекеттік басқару және мемлекеттік қызмет: Журнал - №2, 2007. – 57 б,;

21. Тулебаев.Ж.Б. ҚазҰУ хабаршысы: Журнал – Халықаралық қатынастар және

Халықаралық құқық сериясы, № 1 (21), 2006. – 114 б,;

22. Бекбауов.Б.Т. ҚазЭУ хабаршысы: Журнал - №3, 2004. – 206 б,;

23. Илясов.К.К., Зейнигабидин.А.Б., Ермекбаева.Б.Ж. Налоги и налогообложение: Оқулық – Алматы, 1995 – 8 б,;

24. Вестник Налоговой службы Республики Казахстан: Журнал. - № 2, 2008.  – 11б,;

25. Нәдіров.М.Н., Қалыбекова.Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары: Оқу құрал – Алматы.: Экономика, 2006. – 131 б,;

26. http/ www.Google.kz.

27. http/ www.salyk.kz.