Салық жүйесінің қалыптасуы

Бөлшек саудада сатылған тауар мен көрсетілген қызметке салық (БСС) дегеніміз - тауарды соңғы тұтынушыға (яғни оны өз қажетіне жарату үшін сатып алушыға) сатқан кезде ғана салық алу. Кезен-кезеңмен алынатын ҚҚС-тан айырмашылығы. БСС бірақ рет алынады: тауарыңды немесе қызметіңді жеке тұлғаға саттың ба, БСС төле. Бірақ рет алынатын болғандықтан да ҚҚС-тағы сияқты күрделі есеп-қисапқа кажеттілік болмайды. Сол себепті салықшылар үшін салықтан жалтарушыларды ұстау да женілдейді. Өйткені, бүкіл тізбек бойымен қуалағанша, бар күшті соңғы буынға салған оңай. БСС-ты енгізу салық ауыртпалығын өндіріс саласынан соңғы тұтынуға ауыстырады. Бұл инвестицияның және жалпы экономиканың өсуіне қолайлы жағдай жасайды.

БСС-тің артықшылықтарына келетін болсақ, оның қосымша құн салығынан басты артыкшылықтарының бірі — есептің қарапайымдығы. Қат-қат салық қағаздарын жинаудың, тіркеудің қажеті жоқ.

Әрине, БСС жанама салық салудың бар проблемасын бірден шешіп тастай алмас. Жалған фирмалар құрып, тауарды салықсыз сатуға, тауарды төмен бағаға (жалған) алушыға сатылған етіп көрсетуге болады. Алайда, әлемдік .тәжірибе көрсеткендей, бұлар - жанама салықтың кез - келген түріне тән проблемалар. Дегенмен, мемлекетке осы проблемалармен қосымша құн салығы емес, бөлшек салығы арқылы күрескен оңай.

БСС төлеушілердің саны аса көп болмайды. Бір жағынан, тауарды немесе қызметті соңғы тұтынушыға әртүрлі формада сататындар бөлшек сауда фирмалары ғана емес. Мәселен, аудиторлық фирма кәсіпкерге де, жеке тұлғаға да кеңес береді. Екінші жағынан, бөлшек сауда секторында жұмыс істемейтін көпшілік кәсіпорындардың жеке тұлғалармен сауда жасауы өте сирек. Сондықтан ҚҚС-қа қарағанда, БСС-ті реттеу оңай. Салықшыларға бөлшек саудамен айналысушыларды мұқият назарда ұстаудың өзі жеткілікті (мұндай фирмалар жалпы кәсіпорындар санының жартысынан аз), ал өзгесін салық төлегеніне күмән туған жағдайда жекелей тексеру арқылы бақылау қажет.

БСС-қа қарсы дәйектердің бірі - бөлшек саудадағы бағалардың ылғи өзгеріп тұратыны. Бұған да уәж айтуға болады. Өйткені, кәсіпорындардың сұранысына қарағанда, тұрғындардың сұранысы әлде-кайда тұрақты. Кәсіпорынның жаңа станокты сатып алу туралы шешіміне саяси тұрақсыздық немесе  істің жағдайы ықпал етуі мүмкін. Ал жеке адам қашанда ішім-жеуді, киінуді, демалуды, машина, үй, саяжай сатып алуды қалайды. Бір сөзбен айтқанда, көтерме саудаға қарағанда, бөлшек саудадағы бағалар тұрақты әрі болжауға оңай. Бірнеше жыл бұрын үй-жай және автокөлік рыногында пайда болған сұмдық сүраныстың өзі неге тұрады? Адамдар тауарды несиеге болса да белсенді түрде сатып алып жатыр. Ал енді осы миллиардтаған (және ұдайы өсу үстіндегі) айналымнан 5%-дық салықты тұрақты алып отырса, онда бюджетке түсетін қаржы тез көбейеді. Бұл мемлекетке әлеуметтік мәселелерді де, жалпы экономикалық проблемаларды шешуге де мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, 13%-дық ҚҚС-ті   5%-дық   БСС-пен ауыстырса, барша отандық тұтынушылар үшін бағалар орташа   5-8%-ға төмендеген болар еді.

БСС-ті әлемнің ең ірі экономикасы АҚШ қолданып отыр. Ондағы салық мөлшері әр штатта әрқалай, шамамен 2,9% бен 7,25% аралығында.

Салықтың бұл түрін (5%) Ресей екі жыл қолданды. Бірақ онда тәжірибе сәтсіздікке ұшырады. Ақыры бұл салық сауданың дамуына кедергі жасаушы ретінде алынып тасталды. Алайда, Ресей қолданған салық біз ұсынып отырған БСС-пен салыстыруға келмейді. Ресейде ол салық жергілікті бюджетке федералды КҚС-тын орнына емес, оған қосымша ретінде алынды.

«Азат» партиясы 13%-дық ҚҚС-ті 5%-дық БСС-пен ауыстыру экономиканы, орта және шағын бизнесті, отандық өндірушіні дамытуға, ал қарапайым адамдардың пайдасына бағалардың төмендеуіне себеп болатын стимул деп санайды.Мұнымен қатар, БСС кен орындарын игеруші компанияларды Қазақстанда өндірілген қуат пен тау-кен өнімдерін сатудан түскен белгілі бір соманы ел бюждетіне аударуға міндеттеуі тиіс деп санайды.

Тағы бір маңызды мәселе - ҚҚС экспортерлерге уақытында өтеу.Тау-кен компаниялары, егіншілер, машина жасаушылар, мұнайшылар және т. б. алдындағы ҚҚС қайтару бойынша жалпы қарыз 2007 ж. Қазанына 100 млрд теңгені құрады. ҚР қаржы министрлігінің қолданыстағы заңнамаларына сәйкес экспортермен төленген салық алпыс күн ішінде қайтарылуы тиіс. Алайда Салық кодексінің бұл бабы көбінесе орындалмайды. Осы себеппен салық төлеушілер айналымдағы заттарды несиелеуге банктерге бет бұрады және үлкен пайызда несие алуға мәжбүр болады, ал бұл ақша ҚР Қаржы министрлігінің қаржы мекемесінің шотында жатыр. Нәтижесінде өндірушілерге қосымша жүктеме айналымдық ақшаның жетіспеуіне алып келеді, ал қымбат несиелөр өнімнің өзіндік құнына әсер етеді.             

Экономика дамуының бүгінгі деңгейі шаруашылық субъектілерді орнын барып кешенді тексеруді жоспарлауда кенеттен емес, ғылыми-әдістемелік тәсілді қолданады. Орнына барып кешенді тексеруге сай салық төлеушілерді анықтау үшін салық органдары мекеменің қаржы-шаруашылық қызметіне және салықтық міндеттердің орындалу деңгейіне алдын-ала талдау жүргізу қажет. Оларды салық төлеушілермен салық төлеуден ауытқудың әртүрлі сызбаларын пайдаланудың жеке белгісі, сондай-ақ белгілер жиынтығы алаңдатуы тиіс. Мысалға, азайтулардың жоғары үлестік салмағы; салық төлеушімен ҚҚС қайтарып алуға үнем талап етулері, ал қайтару сомасы бюджетке төленген салықтар сомасымен сәйкес емес; салық төлеушіде кадрлық құрамның, негізгі заттың және өзге ликвидті мүліктің, өсіп отыратын дебиторлық және несиелік қарыздың болмауы; жеткізушілерге немесе кедендік органдарға ҚҚС төлеудегі нақты шығындардың, қосымша шығындардың жоқтығы; салық төлеушінің жалған заңды мекен-жайды пайдалануы.

Осындай белгілердің саны өте көп, менің ойымша, оларға келесілерді жатқызуға болады:

-    берілген салық төлеушіде салық жүктемесі нақты саладағы шаруашылық субъектілері бойынша орташа деңгейінен төмен (экономикалық қызмет түрі);

-    бухгалтерлік және салықтық есептілікте бірнеше салықтық кезендер мерзіміндегі шығындардың сипатталуы;

-    салықтық есептілікте белгілі бір кезендегі қомақты сомалардың алынуларын сипаттау;

-    тауарларды (қызметтерді, қызмет көрсетулерді) айналымға салудан түскен табыстың өсу жылдамдығынан шығындардың өсу жылдамдығының озуы;

-    бір қызметкерге төленетін орташа айлық жалақы Қазақстан Республикасы субъектінде экономикалық қызметі бойынша орташа деңгейден төмен;

-    жеке   кәсіпкердің   күнтізбелік   жылда   алған   табысының   сомасына   максималды жақындатылған шығын сомасын сипаттауы;

-    контрагенттер-алып-сатушылармен, иә болмаса орынды экономикалық немесе өзгеде себептерсіз (іскерлік мақсат) делдалдармен (контрагенттер шынжыры) келісімдер бекіту негізінде қаржы-шаруашылық қызметті құру;

-    салық төлеушінің салық органымен анықталған қызмет көрсеткіштеріне сәйкессіздігі туралы ескерту хатына түсініктеме ұсынбауы;

-    салық төлеушіні мекен-жайын ауыстыруға байланысты салық органдарының есебінен бірнеше рет алу және есепке қою (салық органдәры арасындағы «миграция»);

-    бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша рентабельділік деңгейінің статистика бойынша осы қызмет аясындағы рентабельділік деңгейінен едәуір ауытқуы.

Демек, салық төлеушінің экономикалық және салықтық көрсеткіштеріне әрдайым мониторинг, сапалы алдын-ала талдау, яғни аналитиқалық құралдарға талдау жүргізуге көңіл аудару қажет.

Корпоративті жеке табыс салығының қолданыстағы жүйесі жетілдіруді қажет етеді, оның дағдарыстық 1993 ж. өзгертілмеген 30 ставкасы. Осы себептен нақты сектор қазіргі кезде үлкен салықтық жүктемеге ие, компаниялар өз табысының үштен бір бөлігін корпоративті салықты төлеуге жұмсайтындықтан, экономиканың едәуір бөлігі көлеңкеде қалып отыр. Бұл көп пе, аз ба? Ресей кәсіпорындар үшін табыс салығын 2001 ж. өзінде 30-дан 24 дейін төмендетті. Украина осындай өзгерісті 2004 ж. 1 қаңтардан бастады. Осылайша, бүгінгі таңда Қазақстан кеңестен кейінгі аймақта.ЖІӨ өсуінің ең жоғары жылдамдығын көрсетіп отырғанмен, ТМД көшбасшылар елдері арасында жоғары корпоративті салыққа ие.

Осыған сәйкес КЖТС төмендету қажет, бұл өз уақытында көптеген салымдармен, депутаттармен, эюномистермен, сондай-ақ осы мақала авторымен әртүрлі конференцияларда, симпозиумдарда 30-дан 20 дейін азайту ұсынылған.Салыстыру үшін: АҚШ-та КЖТС ставкасы 15-35, Кореяда - 14-27, ал Францияда - 15-34 секіруде. Сонымен қатар әлеуметтік салықтың регрессивті шкаласын езгерту қажет және жалақы фондының 10 деңгейіндегі біріңғай ставканы енгізу қажет, бір уақытта тұрғындардың дәулетті бөлігі үшін көтеріңкі салық бекіту қажет, атап айтқанда қымбат мүлік иелеріне. Оларға мүлік салығын қолданыстағы 0,5 орнына 2-3 ставкасымен есептеген жөн.

ӘСҰ-на кіру алдында бірқатар ғалым-экономистердің, ҚР экономика министрлігі мен бюджеттік жоспарлау мамандарының капитал табысына жеңілдікті салық салуды жою ұсынысын дұрыс деп санаймыз. Сонда бұл дәрежеге жарна бойынша дивиденттер немесе инвестфондтар акциялары, қарыздың бағалы қағаздар бойынша сыйақылар және акциялар мен облигациялар бойынша бағаның өсімі түседі.

Алдыңғы қатардағы шет елдік тәжірибеге сүйеніп, занды және жеке тұлғалардың мүлігіне салық салудың қолданыстағы жүйесінде жетілдіру қажет. Біздің ойымызша, жеке тұлғалар мүлігіне салық, мекемелердің мүлігіне салық және азаматтар мен фирмалардың қозғалмайтын мүліктегі жерге деген салықтар қозғалмайтын мүлік салығына өзгертілуі қажет. Жерді және онда салынған қүрылыстар салық салудың бір объектісіне біріктірген жөн. Соның өзінде қозғалмайтын мүлік салығы жергілікті бюджеттердің негізгі табыс көзіне айналуы тиіс.

Айта кететін жайт, қозғалмайтын мүлік салығын әкімшіліктендіру қымбат процедура болғандықтан, салық ставкасы төмен бола алмайды. Осыған байланысты қолданыстағы салықтармен салыстырғанда салық төлемін максималды үлғайту немесе азайту мөлшері шектелетін ауыспалы кезеңді бекіту қажет. Бұл ауысудың ауыртпалығын басады.Барлық қиындықтарға қарамастан мемлекетте қозғалмайтын мүлік салығын 2009ж. 1 қаңтардан бастап енгізу мүмкін деп санаймыз. Жергілікті өкімет билігіне ҚР Парламентімен бекітілген төлемдер диапазоны шегінде салықтық ставкаларды бекіту құқығын беру қажет.

Бізде жер қойнауын пайдалану жөніндегі салық салу тұтқасын жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар бар. Мұның өзі Қазақстанның алуан түрлі минералдық ресурстарының орасан зор қыры бар екеніне, бұрынғы Одақтың ұқсату өнеркәсібі үшін ұзақ жылдар бойы тек шикізат базасы болып келгеніне байланысты. Ал оның шикізаттық бағытын қысқы мерзімнің ішінде өзгерте қою өте қиын. Бірақ, Қазақстандықтардың игілігі осыған байланысты екені анық.

Пайдалы қазбаларды өндірумен байланысты жобалар бастапқы елеулі күрделі қаржыларды қажет ететінін ескере келіп, ал республикада бұл қаржы жеткіліксіз , экономиканың өндіруші салаларына шетелдік инвестицияларды тартудың шынайы қажеттігі туындап отыр. Оның үстіне, өндіріс көлемін ұлғайту мемлекеттің алынған қаржыны ұқстау өнеркәсібін және бүкіл республиканың  инфрақұрылымын дамытуға жұмсауға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда осы саладағы айқын белгіленген Салық заңдарының болмауына байланысты қазақстан зор шығындарға тап болуда – республика үшін тиімді мұнай мен газ саласындағы көптеген келісім – шарттарға шетелдік инвесторлардың қол қоюы бөгелуде. Мәселен, осы уақытқа дейін мұнай-газ кеніштерін игеру жөнінде қазақстандық жер қойнауын пайдаланушылармен келісім-шарт тар жасалған жоқ.

Ұсынылып отырған жоба осы аталған мәселелерді шешуді, республика бюждетіне тұрақты кепілді табыс көзін қамтамасыз етуді, шетелдік және отандық инвесторлар үшін қолайлы салық режимін қамтамасыз етуді өзінің мақсаты етіп қойып отыр. Оның үстіне осы Заң жобасын әзірлеу салық органдарының жер қөойнауын пайдаланушылар жөніндегі келісім-шарттарға салық сарабын жүргізу және салық төлеуге  және бюждетке төлемдер төлеуге қатысты келісім-шарттарды инвесторлардың қадағалауына одан әрі бақылауды жүзеге асыру жөніндегі жүргізіліп жатқан шаралардың құрамдас бөлігі болып отыр. Қазір бұл жоба республика Үкіметіне қаралуға жіберілді.

Ел басының және Қазақстан халқының басты назарында сыбайлас жемқорлықпен күрес. Былтыр Қазақстан жемқорлық жөніндегі әлемдік реитингте 135-ші орыннан 75-ші орынға көтеріліп, дамыған елдермен иық тірестіруге жақындады. Дегенмен, бұл көңіл тоғайтып, осы бағытта белбеуді босатуға себеп болмауға тиіс. Сыбайлас жемқорлықпен күрес жолында салық қызметі органдары шетелдік тәжірибені тиімді пайдалануда.

Сондықтан, ақпараттық жүйелердің сыбайлас жемқорлықты түп-тамырымен жою және үнемі бақылаудағы салық қызметі органдарына азаматтардың сенімін қалпына келтіру, арттыру болып табылады.

Сыбайлас жемқорлықпен күрес шараларының бірі ретінда бір орында ұзақ уақыт отырып, сыбайласып, тамыр жайып кетуіне, бармақ бастым, көз қыстымға жол бермеу мақсатында, ҚР ҚМ СК салық қызметі органындарының лауазымды тұлғаларын қызметтік ауыстыру (ротация) ережесі бекітілді және енгізілді. Ротацияға бір және сол жерде 3 жылдан астам уақыт жұмыс істеген салық органының басшылары жатады. Сондай-ақ артта қалып қойған салық комитеттерінің жұмысының тиімділігін арттыру үшін аумақтық салық комитеттерінің қызметін бағалауды талдау негізінде салық органының басшыларын ауыстыру жоспарланып отыр.

Жалпы жемқорлықпен күрестің жемісті болуына ең басты кепілдік-адамның, барша қоғам мүшелерінің ар-ұятының тазалығы.

Енді трансфертті баға түзу мәселесі жайында айтайық. «Трансфертті бағаларды қолданудағы мемлекеттік бақылау туралы» заң елімізде 2001 ж. қабылданды. Соның өзінде Қазақстан трансфертті баға түзуді реттеу тәжірибесінің дамуында басқа да ТМД елдерінен озды. Мысалы, Азербайжанда, «Делойт» ақпараты бойынша, трансфертті баға түзуді реттеу сұрақтары бастапқы кезенде екен. Сондықтан салық органдары бағаны тек келісімде көрсетілген баға қателігі айқын көрініп тұрған жағдайда ғана тексереді. Ресейде трансфертті баға түзу туралы заңнама бар, бірақ жеке заң түрінде емес.

Бизнес-құрылымдар трансфертті бағалармен басқару мүмкіндігін әртүрлі мақсаттарға жету үшін өз ықыласына пайдалана алады. Мәселен, трансұлттық компаниялар немесе өзара байланысты мекемелер өз тобы ішінде топ ішіндегі қолдағы ақша қозғалысын реттеу, бас компания деңгейінде табыстылықтың көрінуі жеке мемлекеттерде валюталық немесе бағалық бақылау үшін арнайы коммерциялық шарттарды қолдана алады. Осы кезде олар трансферттік бағаларды пайдаланады. Дегенмен, трансферттік бағалар салық жүктемесін азайту үшін де қолданылады. Мысалы, байланысқан компаниялар, егер мұнай экспортталатын мемлекеттегі табыс салығы ол импортталатын мемлекеттен едәуір үлкен болса, жасанды түрде мұнайдың экспорттық бағасын түсіре алады.Трансферттік баға түзу туралы заң бизнес-құрылымдардың трансферттік бағаларды теріс пайдаланумен салықтық міндеттемелерді түсірудегі айыбын ашып және мемлекеттік бюджетке төленбеген сомаларды талап ете алады. ҚР Қаржы министрлігінің салық комитетінің ақпараты бойынша трансферттік баға түзу туралы заңды қабылдаған сәттен бастап, орташа экспортты бағалардың мұнайға әлемдік баға кесуден пайыздың ауытқуы қысқарды, яғни нарықтық және фактілік бағалардың едәуір жақындауы жүзеге асты. Трансферттік баға түзу бойынша бақылау шеңберінде жүргізілетін ірі компанияларды салықтық тексерулер нәтижесінде 2007 ж. басынан 3,6 млрд АҚШ долл. қосымша есептелді.