Салық жүйесінің қалыптасуы

Кесте – 15 2004-2005ж.ж. мемлекеттік бюджеттің Атырау облысы бойынша салықтық түсімдері мен төлемдерінің меншікті салмағы, млн.теңге

Кесте – 16 2006-2007ж.ж.Мемлекеттік бюджеттің Атырау облысы бойынша салықтық түсімдері мен төлемдерінің меншікті салмағы, млн.теңге

Кестеде 2004-2005жылдар аралығындағы мемлекеттік бюджеттің Атырау облысы бойынша салықтық түсімдері мен төлемдерінің меншікті салмағы берілген. Бұндағы түскен салықтар мен төлемдердің ұлттық қордың есебінсіз 2004 жылы 141 364 980  млн.теңге құраған, ал 2005 жылы  194 812 379 млн.теңге құрады. Енді осы мемлекеттік бюджеттің Атырау облысы бойынша

түскен салықтар мен төлемдеріне келсек, 2006 жылы 468 546 330 млн.теңге, ал 2007 жылы 277 698 876 млн.теңге құраған. Бұдан шығатын нәтиже мемлекеттік бюджеттің Атырау облысы бойынша түскен салықтар мен төлемдерінің өсуі байқалады.

2007жылғы Атырау облысы бойынша жергілікті бюджет табыстарының негізгі түрлерінің динамикасы.

Сурет – 3 2007жылғы Атырау облысы бойынша жергілікті бюджет табыстары негізгі түрлерінің динамикасы.

Ескерту – Атырау облысы бойынша Салық комитетінің 2007 жылға арналған салық түсімдері есебінің материалдары негізінде құрастырылған

Жалпы Атырау облысы бойынша салықтық түсімдерін статистикалық мәлеметтерге қарасақ, жылдан – жылға өсіп келе жатқандығы байқалып тұр.

1

3. Қазақстан Республикасы салық жүйесінің проблемалары және оны шешу жолдары

Қазақстанның салық жүйесінің негізін корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы, әлеуметтік салық және жеке табыс салығы құрайды.

Салық реформаларының маңызды аспектілерінің бірі салық жүктемесі мен оның кәсіпорынның шаруашылық белсенділігіне әсер мәселесі болып табылады.

Салық төлеушілер әдетте салық жүктемесінің 30% деңгейде болуын әділетті санап, 40% болуын әуыр қабылдайды және ол 50% болғанда көтере алмайды. Асыра жүктелген салық жүйесін арттырып, салықтық түсімдердің жалпы сомасын азайтады.

Салық жүктемесіне оптималды «критикалық нүктені» іздеу еңбекті төлеу, амортизация және қосылған құндағы таза табыс үлесін негіздеу жолымен шектік салық жүктемесінің салалық нормативтерін өңдеуге бағытталған болуы мүмкін. Салық жүктемесінің нормативтері қолдағы бюджеттік резервтерге байланысты максималды және минималды мәнде болуы мүмкін. Осындай нормативтер белгілі деңгейде аймақтар мен орындарда салық шығармашылығын шектейтін еді. Олардың артуы кезінде төлемдердің мерзімін созу туралы өтініштер үшін объективті негіздер болар еді. Салық жүктемесінің көрсеткіштері кәсіпорынның есеп беруінде айқындалуы қажеттігі көрініп тұр.

Сондай-ақ, республикада экономика секторлары бойынша біркелкі емес салық жүктемесі байқалуда, атап айтқанда, шикі мүнай мен газ өндіретін істегі субъектілер үшін салық жүктемесінің коэффициенті (СЖК) 2006ж. 8,0-ден 63,3% дейін, екінші деңгейдегі банктер үшін 1,6-ден 12,1% дейін, ал сақтандыру және аудиторлық компаниялар үшін 6,1-ден 20,7% дейін құрады. Нәтижесінде салық салу әділеттілік принцилі бұзылады және республикада нарықтың әртүрлі сегменттерінің дамуына салықтардың әсер ету нәтижелігі төмендейді.

Жалпы айтқанда, егер мәліметтерді салалар кесіндісінде қарәстырса, республикадә салық жүктемесі бойынша орташа көрсеткіші өткен жылы 11,8% құрады.

Айта кететін жайт, салық жүйесін жетілдіру бюджет аралық қатынастарды реттеумен және бюджеттік ресурстарды республикалық, әймақтық және жергілікті деңгейлер арасында оптималды үлестірумен тығыз байланысты. Бұл - елімізде мемлөкеттілікті бекітудің маңызды бағыттары - мемлекет бүтіндігін, сонымен қатар республика субъектіперінің және жергілікті басқару органдарының қажетті дербестігін қамтамасыз ету негізделген. Соңғысы республикалық, облыстық және жергілікті деңгейлер арасындағы қызметтер мен биліктердің нақты белгіленуі мен негіздемесін талап етеді. Осылайша, басқәрудың әр деңгейі үшін негізделген және сәйкес құқықтық нормативтік актілермен тіркелген «қызметтер - биліктер - ресурстар» триадалары болуы керек. Ресурстармен басқару қызметтері мен биліктерін қамтамасыз ету мемлекеттік билік және жергілікті басқару жүйесінің табысты қызметі үшін қажетті жағдай болып табылады.

Басқарудың экономикалық негізі болатын ресурстық база ретінде әр деңгейде міндетті түрде келесі ресурстәр үшін бекітілген үлестер болу қажет:

•     табиғи ресурстар;

•     негізгі фондтар;

•     қаржылық ресурстар.

Жеткілікті ресурстық негізсіз республикалық та, аймақтық та, сондай-ақ жергілікті басқарулар нәтижелі іске аса алмайтыны анық. Салық жүйесі мемлекеттің қаржылық ресурстарының негізгі көлемінің қалыптасуын қамтамасыз ететіні белгілі. Сондықтан, бір уақытта фискалды, белсендетуші және реттеуші функциялардың баланстылығы бағытындагы салық жүйесін жетілдіру міндетті түрде бюджет аралық қатынастардың реттелуіне кезделген болуы тиіс. Салық жүйесін ретке келтірусіз қазіргі кезде «бюджеттік разделизм» жайында айтуға да келмейді.

Жергілікті бюджеттердің әз табыстарымен аз қамтамасыз етілуі, республикалық бюджет пайдасына тұракты табыстық көздердің үлесін қысқартуға алып келетін ережелерді жыл сайынғы қайта қарастыру, жоғары тұрған билік органдарының жергілікті бюджетке түсімдерді артық болжамдауы нәтижесінде жергілікті атқарушы органдар өте төмен бюд-жеттік қамтамасыз етілуде. Аймақтық және жергілікті бюджеттердің бюджөттік реттеуге тәуелділігі өзіне қарасты аймақта салықтық потенциалды өсіру жөніндегі жергілікті басқару органдарының істегі қызметтерін белсендетпейді.

Алайда мемлекеттің республикалық бюджетінде табыстардың бірталай келемін орталықтандыру және олардың аймақтар бойынша қайта үлестіру тенденциясы байқалуда. Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніңцегі есеп комитетіне мәліметтері бойынша 2006 ж. республикалық бюджетке 1,7 трлн теңгө, ал жергілікті бюджеттерге - 0,6 трлн теңге немесе 26 ғана түсті. Мәселен, Қызылорда облысының бюджетінде жиналған табыстардың жалпы сомасынан 13,7, ал Батыс-Қазақстан облысының бюджетінде - 16,9 қалды. Сонымен қатар 2006 ж. аймақтарға бөлінген трансферттердің жалпы сомасы 2005ж. салыстырғанда 1,5 есе артты және 414 млрд теңгені құрады. Соның өзінде трансферттер бұрынғыдай көптеген жергілікті бюджеттердің табысын толтырудың негізгі көздерінің бірі болып табылады. Олардың жергілікті бюджеттердің барлық табыстарының көлеміндегі үлестік салмағы Солтүстік-Қазақстан және Жамбыл облысы бойынша - 66, Оңтүстік-Қазақстан облысы бойынша - 62, Ақмола облысы бойынша - 59 құрады. Біздің ойымызша, бюджет аралық қатынастарды реттеу механизмі жергілікті бюджеттердің табыстық базасын нығайтуға әсер етпейді, ал бағытталған инвестициялық жобалардың берілуі жергілікті атқарушы органдардың аймақтық дамудың маңызды әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шөшудегі жауапкершілігін азайтады.

ҚҚС (әсіресе бюджеттен ҚҚС орнын толтыру) әкімшіліктендіру мәселесі әр уақытта қиын және айтулы болып табылады. Шот-фактуралармен алаяқтық жасау (жалған шот-фактуралар, өзгертілген жазбалары бар шот-фактуралар және басқа да заң бұзушылықтар) дамыған және дамып келе жатқан елдерге тән. Мысалы, ҚР Қаржы министрлігінің салық комитетінің мәліметтері бойынша 2006ж. өзінде 2005 ж. салықтың есебіне автоматтандырылған камеральды бақылау жүргізу нәтижесінде салық органдарымен 1135 салық төлеуші анықталды (немесе нөльдік көрсеткіштермен өткізген), бірақ шот-фактураларын шығарған), олар арқылы корпоративті жеке табыс салығы (КЖТС) және ҚҚС бойынша бюджеттен жоғалтулар 73,4 млрд теңгені құрады. 2007 ж. 1 қыркүйегіне алғанда салық органдары жалған кәсіпорын деп танылған 168 салық төлеушілерге қатысты заңды кересіне енген соттық актілерге (шешімдер, үкімдер) ие. Сондай-ақ сол күнге алғанда жалған кәсіпорындармен берілген шот-фактуралар бойынша ҚҚС есебінен алған сатып алушылардан 1 100,3 млн теңге есептен шығарылды, нәтижесінде 1 637,5 млн теңге КЖТС қосымша есептелді. Осыған байланысты мемлекеттік органдармен құқықтық-нормативті базаны жетілдіру, жалған кәсіпорындар жөніндегі істерді қарастыру тәжірибесін талдау, салықтық әкімшіліктендірудің нәтижелілігін арттыру, оның ішінде құқық қорғаушы органдармен өзара байланысын жетілдіру жолымен жалған кәсіпорындар қызметіне қарсы әсерлі шаралар қолданылуы тиіс.

Қосымша құн салығы Ресейдің үлгісі бойынша 1992 жылдың қаңтарында асығыс енгізілген болатын. Әлбетте, бұл салықтың тиімді жақтары да бар. Және ол кей елдерде тәуір нәтиже беріп те жатыр. Алайда, ҚҚС бюджеттен орасан көп ақша шығаруға (салықтың орнын өтіірік толтыру үшін) мүмкіндік береді, сөйтіп, осы проблемамен күресудін тиімді механизмін жасауға кедергі келтіреді. Зансыздыққа жол бермеу мақсатында салық органдары есеп-қисапты ұдайы күрделендірумен болады. Бірақ бұл да салықтың көбірек түсуіне кемектеспейді: бәрібір ҚҚС-тың орнын зансыз жабу тыйылмай отыр.           Осылайша, қазіргі қалпындағы ҚҚС бәріне қолайсыз: салық мемлекеттік қазынаға ойдағыдай табыс әкелмейді, салық төлеушілер тым күрделі есеп-қисапқа (салық қағаздарын жинау, оларды реестрге енгізу, контрагенттерден ҚҚС төлеушілер куәлігінің көшірмесін сұрау) наразы. Есеп-қисаптың күрделілігі салық әкімшілігі үшін де проблема туғызады: қаржы инспекторларының тұтас армиясы бүкіл елде салық қағаздарын жинаумен айналысады. Шектен тыс көбейген жеңілдіктер мен сыбайлас жемқорлықтың салдарынан мол көлемдегі тауарлар елге ҚҚС төлемін айналып өтіп кіреді, ал отандық өндірушілер салықты толықтай төлеуге мәжбүр болып отыр. Бір сөзбен айтқанда бұл - «жемқорлық салығы».

Бұдан шығатын басқа жол бар ма?