Мемлекеттік кіріс жүйесіндегі жергілікті салықтар мен алымдар

     Нарықтық  экономиканы жаңаша басқару жүйесiн  құрастыру жағдайында аймақтық және жергiлiктi деңгейдегi бюджеттердi басқарудың тиiмдiлiгiн жоғарылату тетiктері және ынталандыру ерекше мәнге ие. Бюджеттiң жағымсыз мәселелерінің бірі оның табыс бөлiгi болжамдарының дәлдiгiмен байланысты болып табылады.

     Тәжiрибе көрсеткендей, аймақтық бюджеттердi құрастыруда қолданылатын әдiстер және тәсілдер келешекте жергiлiктi бюджеттерге түсетін түсімдердің жеткiлiктi түрдегі нақты болжауларын беруге кепiлдiк бермейдi және олар беелгісіздіктің биiк деңгейімен байланысты, ол өз кезегінде басқарушылық және қаржылық шешiмдерiнiң қате қабылдануына алып келеді.

     Теориядағыдай тәжiрибеде де, бюджеттік болжамдау механизмін құру – қаржылық басқарудың маңызды элементі болып келеді, ал оған біздің елімізде өте аз көңіл бөлінеді.

     Қазіргі уақытта жергілікті бюджеттердің қаржылық ресурстарын салық түсімдері жайлы ретроспективті мәліметтердің экстрополяциясының негізінде болжамдайды, оны аймақтардың табыс табу мүмкiндiктерiн есепке алусыз, дефляторлар -  индекстеріне түзету енгізумен базалық кезеңде жергілікті органдар жинайды.

     Аймақтық органдар мұндай жол шеңберiнде салықтардың жиналуын жоғарылатуды ғана емес, сонымен қатар салық базасының жабылуына мүдделілігін білдіреді. Сондықтан  мұндай тәжiрибе жергілікті бюджеттер кірісін жұмылдыру мүдделеріне әсер етпей, бюджеттiк реттеу бойынша ауыртпалықтар жоғары тұрған бюджеттердің трансферттеріне түседі.

     Сондықтан бюджеттердiң жергiлiктi табыстарын болжау әдiстемеде сияқты, әдiстемелiкте  де жетiлдiруді талап етедi, салық  потенциалы мен салықтарды жинау  көрсеткiштерi бюджеттiк - салық жоспарлауының негiзiн құрайтын құралдары болу тиiс.

     Былайша айтқанда, жергiлiктi бюджеттердiң табыстары салық потенциалын бағалау арқылы дәлірек болжамдалады.

     Салықты жоспарлау тиiмдiлігін жоғарылату үшін және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру үшiн маңызды түрде қамтамасыз ету керек:

• жергілікті бюджет кірістерін жоспарлауда біртұтас жолды табу мен көрсеткіштер жүйесін;
• әрбір аймақтың салық потенциалы негізінде аймақтық бiлiмдердiң арасындағы қаржылай көмек құралдарының үлестiрiлуi;

     - облыстар және аудандардың салық базаларын дамыту үшiн ынталандырушы жағдайлар жасауы.

     Осыдан, экономикалық теория деңгейі мен құрылымын есепке алатын, салық потенциалы көрсеткiшiнiң негiзiнде муниципалдық бiлiмдердiң табыс мүмкiндiктерiнің болжамдар әдiстемесiн құруға әрекет жасалған.

     Деңгей  және аумақтың дамытуын экономикалық құрылым есепке алатын

     Ұсынылған әдiстеме бюджеттiк болжау процесін құрады, яғни белгілі формуланы қолдану арқылы салық базасы негізінде жергілікті аймақтардың табыс мүмкіндіктерін объективті өлшейтін көрсеткіштерді қолдануға сүйенеді. Бюджеттердi жергiлiктi табыстар және де емес анықталады, жиналатындықтың деңгейi пайда болатын күйiнде нақты түсулер бойынша алдыңғы жылдар бойы емес, салық базаларының өлшемiне байланысты.

     Бiз  жергiлiктi бюджеттердiң салық потенциалы деп біз күтілетін табыс көлемінің бағасын түсінеміз, ол облыс (аудан) бойынша салық жиналымы орташа коэффициент болғанымен, шын мәнінде сол аймақ бойынша жиылуы мүмкін.

     Салық потенциалының құрастырылу процессі келесi топтардан тұрады:

• нормативтiк - салық салынатын база мен салық мөлшерлемесін көрсететін салық заңдарының негiзгi параметрлерiнiң жиыны;
• экономикалық - салық ауыртпалығы көрсеткiштерiн көрсететін салық базасын құрушы, экономиканың нақты секторының экономикалық дамуын қалыптастыратын параметрлерді жинақтайды;
• бюджеттiк - бюджет жүйесiнiң әртүрлi деңгейлерiне салықтардың түсу көрсеткiштерiн бiріктіреді. Құрайтындары болып бюджеттердiң деңгейлерi бойынша салықтарды үйлестіру нормативтері табылады.

     Қаралатын әдiстеме бойынша есептеу аддитивтiк сипатқа сүйейдi: аймақтардың салық потенциалы жеке салықтар потенциалдарының сомасына тең болады.

     Есептеу негізі болып табылады:

- оның өзгерiсi бойынша қолданыстағы заңмен немесе жобалармен сәйкес салық базалары және салық мөлшерлемелерiнiң көрсеткiштерi;

- тиiстi аймақтың әлеуметтiк-экономикалық даму болжамының көрсеткiштерi;

         - индекстер - дефляторлар(тұтыну бағасының индекстерi );

- салықтар және жиындарының жиналу деңгейi көрсеткiштерi;

- төленбеген салықтар мен жиындар көлемiнiң көрсеткiштерi.

     Салық потенциалының бағасы келесi тiзбекте ұсынылады:

     - негiзгi және басқа да салықтардың тiзiмi анықталады, олар бойынша салық потенциалы есебі жүргiзiледі. Сонымен бiрге салықтардың негiзгi түрлерi бойынша салық потенциалын есептеу репрезентативті салық жүйесі әдісі көмегімен жүргізіледі. Басқа салықтар мен алымдар бойынша салық потенциалы ағымдағы жылда нақты және күтiлетiн салық жиындарының және тұтынушы бағаларының өсу индексiн болжау негiзінде есептелінеді.

     - Қазақстан республикасының салық  заңнамасына сәйкес негiзгi салықтардың әрбiр түрi бойынша жоспарланатын жылға салық базасының есебі жүргізіледі. Жеке табыс салығы, әлеуметтiк салық, мүлiк салығы, жеке тұлғалардың және кәсiпорындардың жер салығы, көлiк құралдарына салынатын салық бойынша салық салынатын базасы тиiстi болжам көрсеткiштерін олардың салық салынатын үлесіне көбейту жолымен есептеледі. Сонымен бiрге салық салынатын базасындағы өзгерiстерге көңіл бөлінеді. Акциздерге салық салынатын база болып тауарлық есептеудегi акциздерге жататын тауарының көлемі табылады; ойын бизнесіне акциздер бойынша – үстелдер және т.б.

     Сонымен қатар есепті және ағымдағы мерзiмге салық салынатын базаны есептеу үшiн бастапқы мәлiметтер ретiнде салық органдары есебінің мәліметтері қолданылады. Осы немесе басқа салықты жүзеге асыру бойынша салық салынатын базаны болжау макроэкономикалық параметрледі болжау негізіне сүйене отырып іске асады - жалпы пайданы, еңбекақы төлеу қорын, кәсiпорын мүлiкiнiң жылдық орташа мөлшердегi құнын.

     Салықтық  потенциал көрсеткіштер көмегімен салық табысын өлшеу келесі артықшылықтарды береді:

• жергілікті басқару органдарының толық көлемде салық төлемдерін төлемеуді қысқартуындағы мүдделiлiгі жоғарылайды, себебі салықтардың алыну көлемінің төмендеуі жоғары тұрған бюджеттерден қаржылық көмек көлемінің өсуімен толтырылмайды;
• салық базасын қолдануға қызығушылық артады, ол негізделмеген салықтық жеңілдіктер беруді тоқтату және тіркелмеген салық төлеушілерді анықтауды ұйғарады.

     Бұл әдістеме бюджетті жобалау мен келесі қаржы жылына бюджет туралы заң жобаларын дайындау процесі негізінде аймақтардың салықтық табыстарын жобалау мен бағалауға, сонымен қатар республика аймағы деңгейінде жеке білімжүйесі арасында (аудандар) қаржылық көмек қаражаттарын объективті түрде бөлу жұмыстарын орындауға арналған. 
 

     3.2 ҚР-да жергілікті салық салу жүйесін дамыту перспективалары 
 

     Нарықтық  экономика жағдайындағы елдер үшін салық жүйесін және салық заңнамасын жетілдіру сұрақтары тұрақты  процесстердің бірі болып табылады.

     Тәуелсіздікті алумен байланысты құқықтық салалар сияқты, экономикалық салалар да күрделі өзгерістерді қажет етті. Кез келген елдiң экономикалық ахуалы тұрақты салық саясатын құруды көздеген болатын.

     Бүгінгі күні Қазақстанның салық саясаты  тұрақты жетілдірілу үстінде. Барлық салық жүйесі, оның құрама бөлiктерi өндiрiстiк және iскерлiк белсендiлiктi ынталандыруға бағытталуы керек. Салық жүйесі өндірістің дамуына жағдай жасап, сол арқылы өндірістің өсімін арттырып, салық базасын ұлғайтуы қажет.

     Барлық  дүниелiк тәжiрибе бойынша, салықтар өсу нүктесіне жетiп, содан кейін төмендеуi керек, әйтпесе салық төлеушiлердің өндiрiстiк және басқа да қызметтерге мүмкіншіліктері төмендейдi, сонымен қатар салық төлеушілер өз табыстарын жасыра бастауы мүмкін. Сондықтан салық өндірудің кризистiк нүктеге жақындауы, салық мөлшерлемелерiнiң ұтымды деңгейлерiнiң ахуалын жан-жақты талдауға негіз болады.

     Салық салуды қаталдандыру жолымен жаңа сапалық деңгейге өту екiталай. Қаталдандыру бойынша кез келген шаралар бүгiн салық төлеушiлердiң терiс реакциясын туғызады.

     Мемлекеттiң салық саясаттарының негiзiн қалайтын қағидалаырының бірі болып салықтардың мүмкіндігінше төмен болуы табылады. Л.Эрхард жазғандай: «…салық салмағын төмендетуге бағытталған барлық азаматтардың, сол сияқты шаруашылық шеңберлердің тiлектерін тiптi әдiл санауымыз керек. Ол бұдан әрi атап өткен, егер «шығындардың тұрақтануы, және де өнiмдiлiктiң дамуы сол қарқында болатын болса, онда салықтардың төмендеуі мүмкін екенін оңай көруге және есептеуге болады. өздi егер салықтарды төмендету көрсетiп сияқты есептей болуы мүмкiн болатынын белгiледi. Тек қана осындай жолмен бізге ауыр тиетін нақты және реалистiк салық мәселесiнiң шешiмiне қол жеткiзуге болады.

     Салық және бюджет саясатының мазмұнына лайықты бағасын бере отырып, қазіргі жергiлiктi салық салу жүйесінің, Қазақстанның келешекте даму стратегиялық жоспары түріндегі салық заңнамасына негізделген, негізгі принциптері ары қарай әбден жетiлдiру және тұрақтылығын қамтамасыз етуді қажет етеді, ол мемлекеттiң iлгерлемелi экономикасының дамуын қамтамасыз етуге мүмкiндiк береді, елдiң тұрғындарына жақсы өмiр деңгейiн құруға көмектеседi. Бұл көбіне салықтық реформаның стратегиясын және тактикасын дұрыс таңдауға, барлығын болжап білуге, тіпті оның ең алысырақ, әлеуметтік-экономикалық және саяси факторлары мен зардаптарын білуге байланысты болып табылады. Бұл зардаптар өз кезегінде қандай да бір ауытқуларды туғызуы мүмкін.

     Қазақстан ТМД мемлекеттерінің алғашқыларының бірі болып салық туралы заң қабылдаған. Мемлекеттiк Бюджет қаражаттары түсуіне бақылау сұрақтарына байланысты барлық фискалды органдардың бiр мекемесi шектерiндегi мемлекеттiк табыстардың жүйесi шоғырландыру процесстерiн ойдағыдай өткiзiлген.

     Салық заңының әбден жетiлдiруi бойынша  жұмыс жүргiзiлуде. Экономиканың даму перспективаларын және салық төлеушілер мен мемлекеттің қызығушылықтарын бiрiктiретін қолайлы орта жасау мен бір заңнамалық акті шегінде барлық нормативтік-құқықтық актілерді біріктіретін жаңа Салық кодексі қабылданды.

     Алайда, түсімдердi жоғарылатуға арналған түбегейлi резервтердің дәл осы  жерде болғанымен, бюджетке қарыздарды өтеу бойынша жұмыстар нашар жүргiзiледi. Бюджетке төлемдер бойынша салық төлеуді кейiнге қалдыру жеңілдіктерін беру тізімі өзгерiстерді талап етедi, себебі қазіргі уақытта салық органының жетекшiсi тиiстi қаржы органының жетекшiсiмен келісім бойынша салықтардың төлеуiн кейiнге қалдыруға құқығы бар.

     Бюджетаралық қатынастардың маңыздысы мәселесi бюджет жүйесiнiң орталықтандырылуының аяқталмағаны болып қалады. Бюджеттiк теңгерімсіздік  бюджет өкiлеттiктерiнiң айқын шектеуiнің жеткiлiксiздігімен ұлғая түседі. Бюджеттiк ресурстардың децентрализациясы және бюджеттiк өкiлеттiктердiң орталықтануының аралығында диспропорция бар. Бүгінгі күнде қалыптасқан жағдайлар бюджет жүйесiнiң децентрализациясын күрделендiре түседі. Бұл ең алдымен бюджеттiк вертикал туралы ұсыныстардың сақталуымен байланысты. Аймақаралық кенеттен пайда болатын айырмашылықтар бюджет жүйесiнiң децентрализация артықшылықтарын қолдануына кедергi келтiредi. Бюджеттiк жоспарлаудың уақытша шеңбері орталық сияқты, аймақтық деңгейлерде де қысқа мерзiмдi. Аудан және облыстық бюджеттер деңгейлерiнде меншiктi кiрiс көздерi бекiтілмеген.

     Республикалық бюджет жартылай қабылдалатын, кіріс есебінен жергiлiктi бюджеттердiң табыс бөлiгiнiң қайта орындалуы, жиi мемлекеттiк бюджеттiң еркiн қаражаттарын құрастырады.

     Жергiлiктi атқарушы және өкiлеттi органдар бұл  көздер бойынша табыс жоспарының үлкеюi мүмкiн еместігіне және қосымша шығындарға қаражаттардың бағытталуына мәселеге соқтығады. Еркiн қаражаттар уақытында айналымға қатысуға және уақытында өткiр әлеуметтiк-экономикалық мәселелердiң шешiмiне бағыттала алмайды.

     Жергiлiктi бюджеттердiң шығындары ағымдағы шығындарға шоғырландырылған, және де капиталды шығындыры бекітуде айқын емес болып келеді. Трансферттердiң ағымдағы механизмі аймақтық жағдайларды бағалауда маңызды факторлардан тұрмайды,мөлдiр емес және орталықтан тұрақты түзетуді қажетсiнедi.