Мемлекеттік кіріс жүйесіндегі жергілікті салықтар мен алымдар

     Қазақстан Республикасы Бюджет Кодексінің 50 бабына сәйкес жергілікті салықтар мен алымдарға  келесілер жатады:

     - облыстық мәслихат белгiлеген  кiрiстердi бөлу нормативтерi бойынша  жеке табыс салығы;

     - облыстық мәслихат белгiлеген кiрiстердi бөлу нормативтерi бойынша әлеуметтiк салық;

     - облыстық маңызы бар жалпыға  ортақ пайдаланылатын автомобиль  жолдарының бөлiнген белдеуiнде  сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны  үшiн төлемақы;

     - жер үстi көздерiнiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;

     - орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;

     - жер салығы;

     -бірыңғай  жер салығы;

     - аукциондардан алынатын алым;

     - заңды және жеке тұлғалардың  мүлкіне салынатын салық;

     - табысқа салынатын салық;

     - көлік құралдарына салынатын  салық;

     - облыстық маңызы бар мемлекеттiк ақылы автомобиль жолдарымен жүргенi үшiн алым;

     -акциздер;

     - кәсіпкерлік қызметті тіркеу  үшін алынатын алым [2].

     Осы салықтар Қазақстанның барлық аумақтарында алынады. Сонымен бiрге бұл салықтардың  нақты ставкалары заң шығару және республикалық маңызы бар органдарының құқықтық актілерiмен анықталады. Алайда, мысалы жер салығында жергiлiктi өкiлеттi органдардың шешiмi бойынша салық базасы мөлшерлемесiнiң өзгерiсiне рұқсат етiледi.

     Жоғарыда  аталған салықтар мен алымдардан жергілікті бюджетке түсуде маңыздырақ болып жеке табыс салығы, мүлік салығы, жер салығы мен акциздер келеді.

     Сонымен аймақтық бюджетке  жұмылдырылатын салықтар мен алымдар келесі бағыттарды қаржыландыруды қамтамасыз етеді:

• жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер;
• қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік;
• білім беру;
• денсаулық сақтау;
• әлеуметтік қамтамасыз ету;
• тұрғын-ұй коммуналдық шаруашылық;
• мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңістігі;
• өнеркәсіп, құрылыс және жер қойнауын пайдалану;
• көлік және коммуникация;
• басқа да бағыттар.

     Көрсетiлген бағыттардың арасында ерекше орынды бiлiм, әлеуметтiк көмек, денсаулық  сақтауды қаржыландыру, экономикалық қызметтi реттеу алады.

     Осылай, білім жүйесінде жергiлiктi бюджеттер  мемлекеттiк облыстық ұйымдары үшiн  оқулықтар алу және жеткiзу, спорт бойынша балалардың қосымша бiлiмi және жастықтың қаржыландырулары үшiн, бастапқы, орташа кәсiби бiлiм үшiн қолданылады.

     Бұдан басқа, жергiлiктi бюджеттер қаржысының арқасында жетiмдер, ата-аналар қорғаусыз  қалған балалардың әлеуметтiк қамсыздандыруы, қарттар және мүгедектер, мүгедек балаларды қоса әлеуметтiк қамсыздандыру iске асады. Жергiлiктi бюджеттер өлкедегi кәсiпкерлiкке жағдай жасап, қолдауға мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге облыстық бюджеттерден көрcетiлген мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ету, кадрларды қайта даярлау және мамандығын жетiлдiру шығындарын, әр түрлi бағыттар бойынша (бағдарлама) бюджеттiк инвестициялық жобаларды қаржыландырады. 
 

     1.2 ҚР-ғы жергілікті салықтар мен алымдарды есептеу механизмі 
 

     «Тазарту» МКК-ның салық міндеттемесінің талдауына көшу алдында жергілікті салықтар мен алымдарды есептеу және төлеу тәртібінің өзіне көңіл аударайық. Алдында көрсетілгендей, жергілікті салықтар мен алымдар құрамына жеке табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік салығы және әлеуметтік салық кіреді.

     Жеке  табыс салығын есептеу және төлеу  Қазақстан Республикасы Салық Кодексінің 153-187 баптарымен анықталады [1].

     Жеке табыс салығы салық салу объектілері болып табылады: төлем көзінен салық салынатын табыстар; төлем көзінен салық салынбайтын табыстар.

     Төлем көзінен салық салынатын табыстарға табыстардың мынадай түрлері жатады:

     1) қызметкердің табысы;

     2) жеке тұлғаның салық агентінен түсетін табыстары;

     3) жинақтаушы зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақы төлемдері;

     4) дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;

     5) стипендиялар;

     6) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс.

     Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын табысы жұмыс беруші қызметкердің есебіне жазған, салық салуға жататын табыстары мен салық Кодексінде көзделген салық шегерімдерінің сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады. Қызметкер жұмыс берушіден ақшалай немесе заттай нысанда алған кез келген табыстар, оның ішінде материалдық пайда түрінде алынған табыстар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жұмыс беруші және үшінші тұлғалар арасында жасалған азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша қызметкер алған табыстар қызметкердің салық салуға жататын табыстары болып табылады.

     Жеке тұлғаның салық салынатын табыстарынан табыстардың мынадай түрлері алып тасталады:

     - балаларға және асырауындағы адамдарға алынған алименттер;

     - жеке тұлғалардың қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті органның лицензиясы негізінде банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардағы салымдары бойынша оларға төленетін сыйақылар;

     - борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақылар;

     - мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар, агенттік облигациялар бойынша сыйақылар және мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар мен агенттік облигацияларды өткізу кезіндегі құн өсімінен түскен табыстар;

     - дивидендтер мен сыйақыларды есебіне жазу күніне Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының ресми тізімінде болатын осындай бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен сыйақылар;

     - пайлық инвестициялық қорларды осы қордың басқарушы компаниясы құнын өтеп сатып алған кездегі пай бойынша табыстар;

     - білім беру ұйымдарында оқитындарға Қазақстан Республикасының заңнамасында мемлекеттік стипендиялар үшін белгіленген мөлшерде төленетін стипендиялар;

     - жеке тұлға басқа жеке тұлғадан сыйға немесе мұраға алған мүліктің құны.

     - қайырымдылық және демеушілік көмек түрінде алынған мүліктің құны;

     - жұмыс беруші өз қызметкерлеріне міндетті және (немесе) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша төлейтін сақтандыру сыйлықақылары;

     -  сақтандырылушы қайтыс болған жағдайда жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша жүзеге асырылатын сақтандыру төлемдері;

     - жинақтаушы зейнетақы қорларына Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мөлшердегі ерікті кәсіби зейнетақы жарналары.

     Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын табысын анықтау кезінде төлемдердің кезеңділігіне қарамастан, күнтізбелік жыл ішіндегі әрбір ай үшін мынадай салық шегерімдері қолданылады:

     1) республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және табысты есепке жазу күнi қолданыста болатын ең төменгi жалақы мөлшерiндегi, табыс есебiне жазылатын тиiстi айдағы сома. Бiр жылдағы салық шегерiмiнiң жалпы сомасы республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және ағымдағы жылдың әрбiр айының басында қолданыста болатын ең төменгi жалақы мөлшерiнiң жалпы сомасынан аспауға тиiс;

     2) Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамасында белгіленген мөлшердегі міндетті зейнетақы жарналарының сомасы;

     3) өз пайдасына енгізілетін ерікті зейнетақы жарналарының сомасы;

     4) жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша өз пайдасына енгізетін сақтандыру сыйлықақыларының сомасы;

     5) Қазақстан Республикасының резиденті жеке тұлғаның Қазақстан Республикасының тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасы туралы заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында тұрғын үй жағдайын жақсарту жөніндегі іс-шараларды жүргізуге тұрғын үй құрылыс жинақ банктерінен алған қарыздары бойынша сыйақыны өтеуге бағытталған сомалар;

     6) медициналық қызметтерге (косметологиялық қызмет көрсетулерден басқа) ақы төлеуге жұмсалатын шығыстар.

     Салық төлеушінің табыстарына 10 проценттік ставка бойынша салық салынады. Қазақстан Республикасындағы және одан тысқары жерлердегі көздерден алынған дивидендтер түріндегі табыстарға 5 проценттік ставка бойынша салық салынады. Салық агенттерінің төлем көзінен салық салынатын табыстардан жеке табыс салығын есептеуі үшін күнтізбелік ай салық кезеңі болып табылады.

     Жеке табыс салығын есептеуді салық агенті төлем көзінен салық салынатын табыстар бойынша, салық салуға жататын табысты есебіне жазу кезінде жүргізеді. Жеке табыс салығын ұстауды салық агенті төлем көзінен салық салынатын табысты төлеу күнінен кешіктірмей жүргізеді. Салық агенті төленген табыстар бойынша жеке табыс салығын аударуды төлем айынан кейінгі айдың 25-іне дейін өзі орналасқан жері бойынша жүзеге асырады.

     Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын есептеуді салық төлеуші салық кезеңі үшін төлем көзінен салық салынбайтын табыс сомасына Салық Кодексінің 158-бабының 1-тармағында белгіленген ставканы қолдану жолымен дербес жүргізеді. Төлем көзінен салық салынбайтын табыс Салық Кодексінің 156-бабында көзделген түзетулер ескеріле отырып, салық салуға жататын табыс пен салық шегерімдері арасындағы айырма ретінде айқындалады.

     Жеке табыс салығы бойынша декларацияны мына резидент салық төлеушілер:

     1) дара кәсіпкерлер;

     2) жекеше нотариустар, жеке сот орындаушылары, адвокаттар;

     3) мүліктік табыс алған жеке тұлғалар;

     4) басқа табыстар, оның ішінде Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде табыстар алған жеке тұлғалар;

     5) Қазақстан Республикасынан тысқары жерлердегі шетелдік банктердегі банктік шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар табыс етеді.

Жеке табыс салығы бойынша декларация орналасқан жердегі салық органына есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірілмей табыс етіледі.

     Келесі  салық түрі әлеуметтік салық болып  табылады, оның салық салу объектісі  болып жұмыс берушінің Салық Кодексімен айқындалған табыс түрінде резидент қызметкерлерге, резидент емес қызметкерлерге төлейтін шығыстары, сондай-ақ шетелдік персоналдың табыстары төлеушілер үшін салық салу объектісі болып табылады. Сондай-ақ:

     1) грант қаражаты есебінен жасалатын төлемдер;

     2) Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Yкіметі тағайындайтын мемлекеттік сыйлықақылар, стипендиялар;

     3) спорт жарыстарында, байқауларда, конкурстарда жүлделі орындар үшін берілетін ақшалай наградалар;

     4) ұйым таратылған немесе жұмыс берушінің қызметі тоқтатылған, қызметкерлердің штат саны қысқартылған немесе қызметкер әскери қызметке шақырылған жағдайларда еңбек шарты бұзылған кезде Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мөлшерлерде төленетін өтемақы төлемдері;

     5) жұмыс берушінің қызметкерлерге пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін төлейтін өтемақы төлемдері;

     6) Қазақстан Республикасының заңнамасында сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорларына қызметкерлердің міндетті зейнетақы жарналары салық салу объектісі болып табылмайды.

     Әлеуметтік салық 11 проценттік ставка бойынша есептеледі. Арнаулы салық режимдерін қолданатындарды қоспағанда, дара кәсіпкерлер, жекеше нотариустар, жеке сот орындаушылары, адвокаттар өзі үшін Республикалық Бюджет туралы Заңда белгiленген және төленетiн күнi қолданыста болған айлық есептік көрсеткіштің екі еселенген мөлшерінде және әрбір қызметкер үшін айлық есептік көрсеткіштің бір еселенген мөлшерінде әлеуметтік салық төлейді. Ал тірек-қимыл мүшесі бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабілетінен айрылған мүгедектер жұмыс істейтін мамандандырылған ұйымдар Салық Кодексінің 135-бабы 3-тармағының шарттарына сәйкес 4,5 процент ставка бойынша әлеуметтік салық төлейді.