Монополияныңмәнi, түсiнiгi және оныңтүрлерi

* Сандык мәліметтер Ұлттық банктің статистикалық бюллетенінен алынған

   Депозиттік  нарықтың түрақты дамуына эр түрлі  факторлар, соның ішінде халык табыстарының өсуі, теңгенің АҚШ долларына қатысты нығаюы, халықтың салымдарынын үжымдық кепілдендіру жүйесінің кызмет етуі жэне жалпы соңғы жылдардағы экономикалық өсу ықпал етуде.

   Сонымен қатар, түрақты депозиттік нарықтың калыптасуына Қазакстан ¥лттық банкінің 1999 жылы 5 қарашада бекіткен "ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердегі жеке түлғалардың салымдарын (депозиттерін) міндетті түрде үжымдық кепілдендіру (сақтандыру)" ережесі негізінде қүрылған "Жеке түлғалардың салымдарын кепілдендіру (сақтандыру) Қазақстан қоры" АҚ-ның қызметі ықпал еткен десе болады. Ендеше осы қорға қысқаша тоқталайық.

   Қордың  жарғылык капиталы 1 млрд теңге. Қордың қүрылтайшысы Үлттық банк болып табылады. Қордың банктік шоты ¥лттық банкте ашылған. Қордың каражаты ережеге сэйкес мынадай бағытта орналасты-рылады:

• Қор активінің 80%-ынан кем емес қаражатын мемлекеттің бағалы қағаздарына;
• ¥лттық банктегі салымға (депозиттерді).

   Бүл Қордың мақсаты - "ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердегі жеке түлғалардың салымдарын қайтаруды қамтамасыз ету.

   Ережеге енгізілген соңғы өзгерістер мен  толықтыруларға сэйкес, Қорға қатысушы банктердегі жеке түлғалардың салымдарын (депозиттерін) мін-детті түрде үжымдық кепілдендіру (сақтандыру) объектісіне мыналар жа-тады:

• жеке түлғалардың теңгедегі мерзімді салымдары сыйақыларымен;
• жеке түлғалардың шетел валютасындағы (доллар мен еуродағы) мер-зімді салымдары сыйаксыз;
• жеке түлғалардың талап етілетін салымдары сыйақысыз.

   ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердегі жеке түлғалардың салымдары-на кепіл  беру Қорға қатысушы банктерге берген куэлік негізінде жүзеге асады.

   Қорға қатысушы банктер үшін олардың қаржылық жағдайыны байла-нысты жекеше түрде міндетті күнтізбелік жарна мөлшерлемесі кепілден-дірілетін салым (депозит) сомасы мен оған есептелетін сыйақы көлемінен 0,125%-дан 0,375%-ға дейін белгіленеді. Міндетті күнтізбелік жарна мөл-шерлемесін есептеу үшін кепілдендірілетін салым (депозит) сомасына көбейту қажет.

   Жеке  түлғалардың салымдары (депозиттерін) жэне оның сыйақылары қандай валютада салымға салынса сол валютамен қайтарылады.

   Қор эрбір салымшыға (депозиторға) мынадай  мөлшерде кепілдік бе-реді:

• теңгедегі мерзімді салымды - 700 мың теңгеден аспайтын сома-да жэне банктік операцияларды жүргізуге арналған лицензиясын кайтарып алғанға дейінгі уақытқа есептелген сыйақы сомасын, ¥лттық банктің ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің елу пайызы мөлшерінде;
• АҚШ доллары және еуродагы салымды - салынған салымның (де-позиттің) 90% теңгеге балама сомадан аспайтын мөлшерде сый-ақысыз шетел валютасында, яғни ¥лттық банктің салық жэне ке-ден төлемдерін есептеу мақсатында белгілеген шетел валютасының теңгеге қатысты бағамы бойынша салым салынған валютада;
• Теңгедегі талап ету салымын - 50 мың теңгеден аспайтын салынған салым көлемінде сыйақысыз.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды 

       Нарықтық  қатынастарға өту барысында банк ресурстарының қүры-лымында біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, бірін-шіден, коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: ¥лттық банктен және баскд да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қара-жаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операция-ларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-материалды күндылықтар жатады. Қазақстан егемендік алғаннан кейін мемлекеттік тілдің қоғам дамуының әр түрлі саларында ─ сыртқы дипломатиялық, ішкі әлеуметтік-экономикалық, педагогикалық және басқа көптеген бағыттарда білікті мамандарды даярлау ісінде кеңінен қолдану және тереңдете меңгерудің алғы шарттарын іргелі түрде жүргізу бүгінгі таңда кезек күттірмес мәселелердің бірі. Ақша, несие, банктер ─ қазіргі өркениеттіліктің өзінен ажырағысыз белгілері. Олардың қызметтері қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды бір-бірінен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады. Оларды пайдаланбай ешбір шаруашылық субъектісінің ісі тынбайды, ал кез-келген адам үнемі немесе анда-санда банк қызметін пайдаланады. Банктер уақытша қолданылмаған ақша қаражатан жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен қамтамасыз етіп, сайып келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз қалайды. Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте зор. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.

       Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан  Республикасының Орталық банкі  болып табылады және Қазақстан Республикасының банк жүйесінің жоғары деңгейін білдіреді. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қолданған әдебиеттер 

1) Жұмабайқызы Г.   «Банк елге делдалдық  қызмет көрсететін  кәсіпорын».                Жас алаш   2003 ж   17-наурыз.

2) «Келешегі кең  бизнес»     Егеменді Қазақстан 2005 ж 5-сәуір.

3)  www.rfca.kz

4)“Бухгалтерлік есеп принциптері”

Н.Ә. Байболтаева.

5)   www.kase.kz

6)Көшенова  Б.  «Ақша, несие,  банктер, валюта  қатынастары»

                             Алматы: «Экономика», 2000 ж.

7) ҚР Ұлттық банктің  2005-2007 жылға арналған  ақша-несие саясаты.

8) «Ақша айналысы  және несие» М.С.Биханұлы. Алматы, 2004 ж.