Монополияныңмәнi, түсiнiгi және оныңтүрлерi

   Мүндайтәсілбаланстантысоперациялардыңіскеқосылуынқаматамасыз  етумен қатар, төменгі тэуекелді активтерге қаражаттар жүмсауды ынталан-дыра түседі.

   Базель  келісіміне сэйкес, банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді: / деңгейлі капитал және II деңгейлі капитал.

   I деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол сияқты еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес негізгі капитал шамасы жатады.

   II деңгейлі (косымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға арналған резервтер, мерзімсіз артықшылығы бар акциялар қосылған екінші дэрежелі қарыздар жатады.

   Базель  келісімінің бекіткен нормативтік  коэффициентіне сэйкес, екін-ші деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолданылатын, пруденциялық нормативтер қатарында банк капиталының жеткіліктілігі коэффициентін белгілейді.

   Бүл коэффициентті біздін тэжірибемізде  есептеу үлгісі 2-тақырыпта пруденциялық нормативтер қатарында берілген. Соңғы жылдары отандык банктердің жиынтық активтері жоғары қарқынмен өскенімен, олардың ка-питалдары жеткілікті мөлшерде калып отырғандығын 2-кестемен беруге болады.

2-кесте. ЕДБ-дің меншікті капиталыііыц жеткіліктігінің динамикасы 

* Сандык мәліметтер  Ұлттық банктің 2002-2007 жж. есебінен алынған

   1998 жылдан бастап, осы күнге дейінгі  капиталдың осуі банктеріміздің  Халыкаралық стандартқа оту Бағдарламасына жэне Қ¥Б-нің капиталдануға байлансты коятын талаптарын орындауымен байланысты болғаны жасы-рын емес. Нақгырақ айтсак, капиталдың өсуі банктердің алған пайдасы жэне жарғылық капиталын үлғайту есебінен жүзеге асырылды.

   2002 жылдан бастап, Қ¥Б-нің жэне ҚҚА-нің есептік мэліметтеріне сүйенсек Қазақстандық банктердің меншікті капиталының жеткіліктігі коэффициентінің нормативтерге сай орындалысы сақталған.

   Дегенмен  де банк активтерінің жоғары қарқынмен  өсуі банктік сек-торы үшін тэуекелдің үлғаюына экелетінін естен шығармаған дүрыс сияқты.

   Соңғы жылдардағы Қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің мен-шікті капиталы мен активтерінің осу динамикасы 3-суретте берілген.

3-сурет. Екінші деңгейдегі банктердін меншікті капиталы мен активтерінін динамикасы, млрд тенге

   Суреттен  көріп отырғанымыздай, соңғы 4 жылда  банк активтері мен банктің капиталының мөлшері карқынды өскен. Оның себебі, экономикалық өсуімен байланысты кәсіпорындардың жэне халықтың тыбыстары артып, нәтижесінде банк ресурстарының үлғаюына экелді. Банк ресурстарының өсуі банк активтерінің, соның ішінде табысты активтерінің артуына септігін тигізді. Сөйтіп, банктердің активтері артқан сайын, пруденциалдык норма-тивке сэйкес жеткілікті мөлшерді меншікті қаражат үстап отыруға тырысады жэне ол өз кезегінде меншікті капиталдың өсуіне өзіндік ықпал етеді.

 
Осындай жағдайларға байланысты кейбір банктеріміз  капитал жет-кіліктігін сактап, тэуекелдің алдын алу мақсатында несиелеу көлемін шектеуде. Банктің табысы берген несиелердің сапасына тікелей байла-нысты десек, онда несие көлемін шектеу банк табыстылығын шектеуге, соның нэтижесінде банк капиталын үлғайту көзінің кыскаруына экелетінін білеміз. Ендеше бүгінгі банктеріміздің меншікті капиталын үлғайту көзі ретінде тек қана акцияларды шығару амалы қалуда. Бір айта кететіні, кей-бір ірі банктеріміз өздерінің акцияларын депозитарлық қолхат арқылы шетел нарығына орналастырып отырғаны да жасырын емес. Бүл шаралар аталған банкке қатысты ҚР Қаржылық қадағалау агенттігі тарапынан күмэн туғызуы мүмкін. Себебі, мүндай жағдай отандык банк акциялары иелерінің жүмбақ болуын баяндайды. 

2 – БӨЛІМ. БАНК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ

2.1 Банктің тартылған қаражаттары

   Банк  ресурстарының қүрылымында тартылған  қаражаттар үлесі мен-шікті қаражаттармен  салыстырғанда өте жоғары, олардың  есебінен банктің активтік операцияларының  басым бөлігі жүзеге асырылады.

   Нарықтык қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі бан-ктік жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дэстүрлі емес тэсілдерінің болуы, тартылатын қаражаттар қүрылымын толығымен өзгертті десе де болады.

   Банктік тэжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинактау тэсіл-деріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:

• депозиттік царажаттар;
• депозиттік емес тартылган қаражаттар.

   Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін  депозиттер қүрайды. Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.

   Депозит — бүл клиенттердің (жеке және заңды түлгалардың) банктегі белгілі бір шоіща салган жэне өздері пайдалана алатын қаражаттары.

   Депозиттік  емес тартылған каражаттар - бүл банктің алган қарыз-дары түрінде немесе өздерінің меншікті багалы қагаздарын сату жолымен тарататын қаражаттары.

   Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара ажыра-тылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мүндай қаражаттарды тарту инициатива-сы банктің өзінен туындайды.

Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада са-тып алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға болады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2 Банктің депозиттік операциялары

   Депозиттік  операциялар активті жэне пассивті болып бөлінеді. Ак-тивті депозиттік операциялар - банктің уақытша бос  ақша қаражаттарын Орталық банкте жэне өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналас-тыруымен байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді қаражаттарына жатады.

   Пассивті  депозиттік операциялар - бүл клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттарын белгілі бір уақытқа жэне пайыз төлеу шарты бойынша тар-тумен байланысты операциялар. Бүл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады жэне банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.

   Қазіргі банктік тэжірибеде салымдардың, депозиттердің  және депозит-тік емес ресурстар шоттарының эр түрлері кездеседі. Бүл банктердің жоғарғы бэсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сүранысын қанағаттандыруға жэне олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға үмтылуына жағдай жасайды.

   Экономикалык мазмүнына карай депозиттерді мынадай топтарға бө-леді:

• талап етілетін депозиттер;
• мерзімді депозиттер;
• жинақ салымдары;
• багалы қагаздар түріндегі (депозитік және жинақ сертификатта-ры) депозиттер.

   Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге бо-лады:

• мерзімдеріне карай;
• салым иелерінің категорияларына қарай;
• қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қараіі;
• пайыз төлеу тәсіліне қарай;
• банктің активтік операішялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
• басқа.

   Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай түрлерге бөлінеді:

• жеке түлғалардың шоттарына;
• кэсіпорындар жэне акционерлік коғамдардың шоттарына;
• жергілікті билік үйымдарының шоттарына;
• каржылық мекемелердің шоттарына;
• шетелдік азаматтарының шоттарына.

   Талап етілеіпін депозиттер — бүл салым иелерінің бастапқы талап етуіне байланысты әр түрлг төлем қүжаттар арқылы қолма-цол ақшаларын алатын әр түрлі шоттардагы қаражаттар.

   Отандық банктік тэжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады :

• мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ эр түрлі ша-ғын коммерциялық қүрылымдардың ағымдык шоттарындағы сақ-талатын қаражаттары;
• әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
• есеп айырысудағы қаражаттар;
• жергілікті бюджеттер қаражаттары жэне олардың шоттарындағы қаражаттар;
• басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қал-дықтары.

   Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылыгы олардың иелері үшін жоғаргы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депо-зиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық жэне басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі жэне пайдаланылады.

   Ал, кемшілігі - бүл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе бір-шама төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:

• акдіа салу жэне оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз жузеге асырылады;
• шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде неме-се коммиссиондық акы алып отырады;
• банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
• талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялык банк Орталық банкте сакталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде ауда-рымдар жасайды.

   Қазақстандық  көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін депо-зиттердің үлесі тартылған каражаттар қүрылымында өте жоғары болып келеді. Бүл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды үзак мерзімге орналастыруға байланысты киындықтар туындайды. Халықаралық банктік тэжірибеде оларды үзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік база-ны сандық талдау әдісі қолданылады. Мүнда депозиттік базаны сипаттай-тын көрсеткіштер есептелінеді:

   1. Талданатын мерзім ішінде ресурстық базаның өсімін көрсететін 
қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану денгейі. Оны 
пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:

Ш_д = (Қс-Қа)/Т

мүндағы,

Ш_д-қаражаттың шоғырлану деңгейі; Қ. - мерзімнің соңындағы каражат қалдығы; Қ_ - мерзімнін басындағы қаражат қалдығы; Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.

   2. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын 
қаражаттардың орта күнінің санын көрсетін көрсеткіш, сол арқылы тар- 
тылған қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай 
формуламен анықтауға болады:

М = Қо*КІ А

мүндағы,

М- орташа сақталу мерзімі;

Қ- мерзім ішіндегі орташа каражат қалдығы;