Монополияныңмәнi, түсiнiгi және оныңтүрлерi

Жоспар

Кіріспе ..........................................................................................3 – бет  

1- БӨЛІМ. БАНКТІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫ............... 4 – бет

1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы.......... 4 – бет

  1.2 Банктік меншікті капиталының көздері мен

                                                                      Қызметтері........ 6 – бет

  1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі........ 10 – бет

2 – БӨЛІМ. БАНК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ................................ 13 – бет

  2.1 Банктің тартылған қаражаттары............................. 13 – бет

  2.2 Банктің депозиттік операциялары............................ 14 – бет

  _{2.3 Қ}азақстандағы депозиттік нарықтың жағдайы..... 19 – бет  
 

Қорытынды............................................................................... 21 – бет  

Қолданған әдебиеттер.............................................................. 22 – бет  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе

   Коммерциялык  банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік опе-рациялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.

   "Банк  ресурстары" термині "несиелік  ресурсы" терминіне қарағанда кең үғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік немесе комиссиондык операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.

   Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағ-дайында банк ісінің үйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады. Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сактауға тиіс болды. Банкке кэсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кэсіпорындарға гана жарты-лай мөлшерде төленді. Осындай жағдайларда жалпы мемлекеттік карыз кор деген экономикалық түсінік қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек, олар банк ресуртары болып саналады. Ссудалық қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының күрылымдарына тікелей әсер етті. Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті жэне тартылған қаражаттарға бөлінген. Мұндағы мен-шікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі қүралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту корлар, ал тартылған қаражаттарға: мемлекеттік бюд-жет қаражаты, кэсіпорындардың, үйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары жэне халықтың ақшалай жинақтары жатты. Осын-

дай жағдайларда  банк ресурстары нарығы калыптасып, мемлекеттің  қарыз қоры осы нарыктың бір бөлігін кұрады.

   Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының кұрылуында көптеген ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктер кызметінің тұрақ-тылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындагы көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1 – БӨЛІМ. БАНКТІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫ 

1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы 

   Банк  ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы кағаздармен, факторинг, лизинг жэне басқа операциялармен тікелей жү-мыс жасай бастады. Бүл, яғни банктің ресурстық қүрамына тек қана ақ-шалай каражаттар емес, сол сияқты тауарлы-материалдық қүндылықтар жэне бағалы қағаздар кіреді дегенді білдіреді. ¥лттық (орталық) банкіміз "банктердің банкі" болып табылатындықтан, коммерциялық банктер ре-сурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да күралады.

   Демек, коммерцияльщ банктер ерекше бір  кэсіпорын ретінде делдалдық қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін кэсіпорынға, үйымға жэне халыққа са-тып отырады.

   Банк  ресурстары — бұл банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық активтік операішялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз етужэне пайда табу мақсатында орналастыруга багытталатын банктің меншікті және тартылган қаражаттарының жиынтыгы.

   Коммерциялық  банктер ресурстарының күрылымы олардың маманда-нуы, эмбебаптығы  жэне қызметінің ерекшеліктеріне карай ерекшеленеді.

Банк ресурстарының  қүрылымына мыналар жатады:

1. Банктің меншікті капиталы.
2. Банктің заемдық және тартылган қаражаттары.

   Банк  ресурстарының күрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған қаражаттардың үлесіне тиеді.

2007 жылдың 1 қаңтарына берілген мэліметтер бойынша Қазакстандық екінші деңгейдегі банктердің пассивтері, олардың кұрылымы мен шамасына қарай  1-кестеде топтастырылған. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1-кесте. Қазакстандык екінші денгейдегі банктер пассивтерінің кұрылымы мен шамасына топтастырылуы*

мың теңге

* Қаржы нарығын  және каржы ұйымдарын қадағалау  және реттеу жөніндегі ҚР 
агентігінің есептік материалдарынан 

   Кестеден  көріп отырғанымыздай, банктердің пассивтерінің өсуіне міндеттемелердің артуы, сонын ішінде депозитік базаның өсуі ықпал ету-де. 2006 жыл бойына екінші деңгейдегі банктердің міндеттемелерінің сомасы 480,9 млрд теңге немесе 47,6% өскен. Депозиттердің құрылымында салымдарды кепілдендіру жүйесіне мүше-банктерде орналасқан жеке тұл-ғалардың салымдары 341,5 млрд теңгені күрады немесе бүл көрсеткіш 2006 жылдың 1 каңтарымен салыстырғанда 42,4% жоғары. 2007 жылдың 1 кантарына екінші деңгейдегі банктердің жиынтық меншікті капиталының мөлшері 44,9% өсіп, 233,6 млрд теңгені құрады. 
 
 
 

 
1.2 Банктік меншікті капиталының көздері мен қызметтері

   Коммерциялық  банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын  кэсіпорындар жэне ұйымдарға қарағанда  өзіндік ерекшеліктерге ие.

   Банктің меншікті капиталы банктін тұрақтылығын қамтамасыз ету-де маңызды. Банктің  бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк қызметіне  байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, қүрал-жабдық, жалакыға жүмсалатын жэне т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің кызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте кажетті резервтер күрылды. Соны-мен қатар, банктің меншікті капиталы үзак мерзімді активтерге жүмса-лымдардың басты көзі.

   Меншікті  жэне тартылған коммерциялық банк ресурстары ¥лттық банкте ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бүл активтік шот, сондықтан да дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жүмсалымдар беріледі. Демек, дебеттік қалдыктың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді. Банктің бос резервінің мөл-шері активтік операцияларға жүмсалмаған оның ресурстарының шама-сын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары болса, банктің тұрақгылығы соғүрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда түрақтылығы төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, эрбір ком-мерциялық банк өзінің корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ыкшамдауға үмтылады.

   Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылъқ түрақтылыгын, коммерциялъқ және шаруашылъқ кызметің камтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі қорлары мен сол сияқты агымдагы қызметінің нәтижесіне байланысты жэне өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.

    Банктің меншікті капитапының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға эсер ететін әр түрлі факторларға, атап айтсак, активтер сапасына, меншікті пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын ныгайту мақсатына жэне банк саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.

   Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердін меншікті капиталы мына-дай баптар кұрайды:

• жаргылъқ капитал;
• резервтік капитал;
• қосымша капиталдар;
• банк операцияпары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылган қорлар (резервтер);
• бөлінбеген банк пайдасы.

   Банктің жаргылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде кұрылуын жэне өмір сүруінің экономикальщ негізін қүрайды. Жар-ғылық капиталдың томенгі мөлшері Қазақстан ¥лттык банктердің пру-денциялық нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капи-талы, оның күрылтайшыларының косқан жарналары немесе пайлары сома-сынан түрады.

   Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі үйымдық фор-маларда қүрыла алады:

• акционерлік банк формасында;
• пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік форма-сында;

   Пай қосу арқылы күрылған банктің жарғылықкапиталы қүрылтайшылык қүжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан қүралып, олар қосқан жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылык капиталын үлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қос-қан жарналары және пай қосушылардың санының осуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылык капиталын үлғайту үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бүрынғы шығарылған акцияларының бағасын осіреді.

   Меншікті  капиталдың күрамдас белігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз (акция) шығару есебінен күрылған банктің жарғылық капиталын банктің акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал колемі акцияны үстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан кұралады. Акцио-нерлік банктің акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куэландыратын жэне дивиденд алуға жэне банкті басқару ісіне араласуға қүқық беретін бағалы қағаз.

   Акционерлік капиталдың құрылымы эр банктерде эр түрлі келеді. Акционерлік капитал  келесідей түрлерге бөлінеді: