Монополияныңмәнi, түсiнiгi және оныңтүрлерi

Ко - қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.

А - мерзім ншндегі  алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.

   3. Талап етілетін депозиттердің  азаймайтын (түрақты) қалдығы неме-се  олардың табысты активтерге орналастыруға болатын каражаттарының бір бөлігі:

                         Ақ= Қо/Т

                         мұндағы,

Ақ- азаймайтын қаражат қалдығы;

Қо - мерзімі ішіндегі орташа қаражат калдығы;

Т - мерзім ішіндегі каражат түсімдері.

Мынадай мысалды  қарастырайық. 

Есептелу жолы:

Ш_д = (Кс - Қб) / Т = (250000 - 50000)/ 400000 = 50%;

М = Қо * К / А = 150000 * 360 / 200000 = 270 күн;

А_қ = Қ, / Т = 150000 / 400000 = 37,5%.

   Есептеу нэтижесінен, талап етілетін депозиттердің үлғаю тенденциясы байкалады жэне банкке үнемі 100000 теңгеде талап етілетін депозит ретінде қаражат түсіп отыратын болса, онда оның 37 500 теңгедегі сомасын 9 ай мерзімге (270 күн) дейін мерзімді табыс экелетін активтерге орналастыру мүмкіндік туатыны көрсетіледі.

   Соңғы көрсеткішті келесідей тэсілді  пайдалана отырып, өзгертуге немесе жетілдіруге болады. Алдымен белгілі бір кезенде (мысалы, бір айға) шоғырланатын депозиттердің түрақты бөлігін анықтау қажет. Мысалы,

1 ай      

_

2. ай Х2 = (400000 - 150000) /1000000 = 0,25
3. ай ХЗ = (600000 - 450000) / 1000000 = 0,15

   Бір тоқсандағы депозиттердің түракты  бөлігінің үлесін (Т) мына фор-муламен  есептейміз: 

                   

мүндағы

XI, Х2, ХЗ - орташа есеппен алынған эр айдағы депозиттердің сомасы;

Хп - орташа есеппен  алынған бір токсандағы депозиттердін  сомасы.

   Бүл көрсеткіштер банк қызметкерлеріне  қандай да бір күнге немесе мерзімге катысты депозиттік қоржынының жағдайын накты бағалауға жэне соның негізінде депозиттік қоржынның сапасы туралы қорытынды жасауға жэне оны ықшамдау бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.

   Сонымен қатар, депозиттік коржынның сапасын  бағалауда депозиттердің орташа мөлшер көрсеткішін пайдалану қажет. Оның формуласы мынадай:

0 = Жд /К

мүндағы

О - депозиттің орташа мөлшері;

Жд - депозиттің жалпы сомасы;

К - жасалған депозиттік келісімшарттардың саны.

   Мерзімді  депозит - бүл банктерде белгілі  бір мерзімге жэне пайыз төлеу  шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.

   Бул депозит түрі алдын ала хабарлаудан  кейін немесе мерзім бойынша алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады. Егер мерзімге дейін бүл салымды алатын болса, онда шот иесі айып-пүл төлеуге міндетті.

   Бул салымның ерекшелігі - талап еткенге  дейінгі депозитке қараганда, оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері  белгіленеді.

   Депозиттің  бүл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жет-кен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.

Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:

• меншікті-мерзімді депозиттер;

• алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозыттер. Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:

• 30 күнге дейінгі;
• 30-90 күнге дейінгі;
• 90-180 күнге дейінгі;
• 180 күннен 360 күнге дейінгі;
• 360 күннен жоғары.

   Мерзімді  депозиттер бойынша, салым иесінен  алдын ала хабарлау депозиті бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уа-қыты алдын ала келісіледі жэне депозит бойынша, соған сэйкес пайыз белгіленеді. Әдетте, алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.

   Мерзімді  депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады: есеп айырысу үшін паіадаланылмайды, эрі мүндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу қүжаттары толтырылмайды; шоттағы қаражат баяу айналады; түрақты пайыз теленеді; пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі ¥лттық банкі тарапынан реттеліп отырады; ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі; бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.

   Тағы  бір кеңінен таралған депозиттердің  түрі - жинац салымдары. Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу жэне алу кезінде жинак кітапшасын көрсетуі қажет.

   Банктер үшін мүндай шоттар қосымша жүмыстарды талап етеді: операцияны рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту жэне үрлатып  алу жағдайына сай екі жақты тіркеу енгізу қажет жэне т.б. Компьютердің көмегімен жасалган жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкіншілігі бар.

   Мерзімді  депозиттер және жинақ салымдары  депозиттік ресурстардың біршама түракты бөлігін білдіреді.

   Жинак салымдарының түрақты мерзімі болмайды. Бүл салымдардың түрі бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі  мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.

Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:

• ақшалай қаражаттар сақтауда түрақты мерзімі болмайды;
• шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап етілмейді;
• акшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы та-лап етіледі.

   Отандық банктік тэжірибеде жеке түлғаларға ашылатын жинақ са-лымдары салым операцияларының мерзіміне жэне мазмүнына қарай тө-мендегідей түрлерге бөлінеді:

• мерзімді жинақ салымдары;
• қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
• үтыс салымдары;
• ақшалай-заттай үтыс салымдары
• максатты және ағымдық салымдар;
• алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
• валюталық салымдар.

   Мерзімді  жинац салщмдарга түрақты мерзімі белгіленетін жэне сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына басқа жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.

II

   Қосымша жарна цосатын  салымдар - бүл шоттағы қаражатқа алдын ала келісілген уэде бойынша үздіксіз ақшалай соманы косып отыруға болатын салымды білдіреді. Бүл шотта жинақталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа жылдық салым, бойжеткен кезде жэне т.с.с) толық тө-ленеді.

   Ағымдық жинақ салымдар негізінен жалақы, зейнетакы, үздіксіз тө-лемдерді төлеу  үшін жинақталатын жэне пайдаланылатын қаражаттарды білдіреді. Мүндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.

   Мерзімді  депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік жэне жинац сертификаттарын жатқызуға болады.

   Депозиттік  сертификат - заңды түлғаның банкке салған каражатын куэландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға қүқык беретін бағалы қағаз.

   Жинақ сертификаты - жеке түлғаның банкке салған қаражатын куэ-ландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға қүкық беретін бағалы қағаз.

   Депозиттік  жэне жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып келеді:

- атаулы сертификаттар;

— мәлімдёуші сертификаттар.

   Атаулы  депозиттік жэне жинақ сертификаттары бүл салым иелерінің атына толтырылып беріледі. Ал, мэлімдеуші сертификаттарда салым ие-сінің аты-жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.

   Депозиттік  жэне жинақ сертификаттары сатылған тауарлар жэне көр-сетілген кызметтер үшін төлеуге болатын төлем қүралы немесе есеп айы-рысу қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарылатындықтан да, оларды заңды түлғалар сатып алады.

   Әлемдік банктік тэжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі бар:

- аударылатын;

— аударылмайтын.

   Аударылмайтын депозиттік сертификаттар  салым иелерінің қолда-рында болып, уақыты жеткен соң банкке үсынылады.

   Аударылатын депозиттік сертификаттар  басқа бір түлғаларға екінші нарықта сатып алу-сату арқылы өтеді.

   Жинақ сертификаты жеке түлғаларға арналып  шығарылады. Жинақ сертификатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын қү-райды. Жинак сертификаты тек  жеке түлғаларға ғана беріледі.

   Мерзімді  депозиттік жэне жинақ сертификаттары мерзімінен бүрын төлеуге үсынылуы мүмкін. Мүндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ төменгі мөлшерде пайыз төлейді.

   Коммерциялык  банктер үшін бүл сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың  белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.

   Осындай жағдайда, коммерциялык банктердің активтік операцияларын каржыландырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қара-жаттарды жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде жүргізе отырып, депозиттік операцияларды үлғайту талап етіледі.

   Депозиттік  операцияларды үйымдастыру барысында  коммерциялық банктер баланс өтімділігін сақгай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:

• депозиттікресурстардыңкаржыландыратынактивтікоперациялардың мерзімдері мен сомасына сэйкес келуі;
• депозиттік операциялар банк пайдасын үлғайтуға немесе болашақта пайда алу үшін жүмыс жасауға тиіс;
• депозиттік операцияларды үйымдастыру процесінде мерзімді де-позиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
• салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар түрлерін үлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.

 
 

_{2.3 Қ}азақстандағы депозиттік нарықтың жағдайы

   ҚР-ғы депозиттік нарык еліміздегі қаржы  нарығының бірден бір дамып отырған сегментіне жатады. Депозиттік нарықтағы өзгерістерді 14-кесте-ден байқауға болады.

2.1-кесте. Депозиттік нарыктағы өзгерістер*