Философияның қалытасуы

А.Айталиев философия  және саяси ойлар тарихында этнос  болмысын белгілі бір бастаулармен байланыстыру орын алғандығын атап көрсетеді. Оған биологиялық, географиялық, діни, экологиялық, мәдени, тіл, таптық тағы басқалар жатады. Осы сипаттағы барлық теориялардың жинақтап, сұрыптап, саяси - әлеуметтік және табиғи – биологиялық тұжырымдамалар деп екіге бөле отырып, ғалым Л.И.Гумилевтің пассионарлық теориясын ерекше атап өтеді.

Гумилев ұлттың пайда  болып, қалыптасуында атмосфера, гидросфера, биосфера маңызды роль атқарғандығына ерекше назар аударған.

«Этностардың бір –  бірінен айырмашылығы олардың қоршаған табиғи – территориялық ортаға бейімделуіне байланысты. Әр ландшафт өз этносын өмірге әкеледі. Ал өз ландшанфтынан айрылған этнос (жер аударғанда, көп ұлттың қалаға көшкенде, тағы басқа жағдайларда) басқа бір этносқа жанды қауымдастыққа айнала бастайды.

Этнос қалыптасуын, дамуын және бірте – бірте сөніп ыдырауын Л.Гумилев бес кезеңге бөледі.

Бірінші кезең – этностың материалдық және рухани күш жинау  кезеңі. Оны автор «императив»  деп атайды.

Екінші кезең –  «пассеизм», ұлттың тарихи сахнаға  шығуы, оны құрайтын аталастар өздерін ата – бабаларының жалғасы ретінде сезініп, ұлттық мұраға үлесін қосады. Тағы да бір табыс – жеңіс, тағы да бір ғимарат, тағы да бір әдеби ғылыми туынды, тағы да бір шыңдалған семсерден, ұлттық құндылықтар осылай тырнақтап жиналады. Бұл кезеңді Л.Гумилев қуатты құлшыныс (пассионарность) деп атайды.

Үшінші кезең –  «актуализм» немесе «гүлдену», «сұйылу» деп анықталады. Бұл тұста адамдар  өткенін ұмыта бастайды, ұлттың болашағын  ойламайды, оны білгісі де келмейді. Олар өздері үшін ғана өмір сүріп, жеке қара бастары үшін ғана ерлік жасайды. Бірте – бірте тоғышарлық психология күш алып, бұрынғы ұлттық мұра шашылып – төгіліп, ысырап болады. Оны орынсыз жұмсау, алдамшы молшылық, гүлдену сияқты жалған ойлар тудырады.

Төртінші кезең футуризмге – этностың бұрынғы тарихын өткен заман деп бағаламау, бүгінгі ұлттық мүддені тиімсіз деп қабылдамау, болашаққа, арманға ғана сену.

Бесінші кезең – ұлттың ыдырауына, күйзеліске ұшырауына байланысты. Пассеизм, актуализм, футуризм және күйзеліс, немесе ыдырау ұлт қалыптасуының дамуының өзара байланысты үйлесімді кезеңдері. Ол шамамен 1200 – 1500 жылға созылады. Даму үстінде ұлт табиғаты күрделі өзгерістерге ұшырайды, бүлдіргіш процестер мен жасампаз процестер де  жаңа этникалық қауымдастықтар қалыптасуға алғы шарттар жасайды».

Қазақстанда қазіргі  уақытта тарихи мәдени шығу тегі жағынан  алшақ тұрған этностар өмір сүруде. Қазақстандық екі негізгі ұлт  – екі үлкен этностың, (түркі  және славян) өкілдері. Бұдан басқа  немістер, корейлер, поляктар, еврейлер, татарлар тұрады. Бұл халықтардың әлеуметтік жағдайлары біркелкі емес. әлеуметтік кәсіптік құрылымдары, әлеуметтік дәрежелері, аймақтық, қоныстық жағдайлары да әртүрлі.

Мұндай жағдайда қоғамдағы  жарастық, үйлесімдік, бір ұлттың екінші ұлтқа төзімділікпен, түсіністікпен  қарауы, өзара сыйластықпен қатынас жасауы қоғамдық әл –ахуалдың оңдылығын, өркениетті даму жолында екенін көрсетеді.

Бүгінгі таңда әртүрлі  этникалық топ адамдары арасында өзара түсіністік кеңістігін орнатып, әлеуметтік және экономикалық қайта  құруды ілгері апару үшін әркімнің бойында жеке азаматтық сезім мен адамгершілік жауапкершілікті қалыптастыруда патриоттық және интернационалдық тәрбиенің маңызы зор.

Патриотизм  дегеніміз - өз елін, өз отанын, өз аймағын сүю, сыйлау ғой. Ол ашық қоғам, нарық, демократия сияқты құндылықтарға қайшы келмейді. Керісінше, ол демократиялық дамуды мақсат еткен қоғамның ең жоғарғы құндылығы болып табылады.

Өйткені өз ұлтын, өз елін, өз Отанын қадірлей бағалай білетін  адам ғана басқа ұлттар өкілдеріне шынайы адамгершілік, сыйлау тұрғысынан қарай алады.

Әрбір ұлттың тарихына, дәстүріне, өмір сүру салтына, мәдениетіне, ұлттың құндылықтарына үлкен сыйластықпен қарап, оны аялау интернационализмге жетелейді.

Интернационализм әлеуметтік реалдылықта бүкіл әлемнің, табиғаттың объективті біртұтастығын айқындайды. Интернационализм термині «халықаралық» деген мағынаның синомимі ретінде бүгінгі таңдағы журналистік, дипломатиялық лексикада жиі қолданылуда. Ол жалпы Жер планетасында интернациялану процесінің ауқымды бола түсуін меңзейді.

Маргиналдар – белгілі бір себептерге байланысты қоғамның негізгі әлеуметтік табына, тобына кірмей қалған аралық жағдайдағы адамдар. Маргиналдар мәдениет аралық өзара байланыстың нәтижесінен туындаған. «Бұл құбылыспен адамдардың шынайы өзіндік ұлттығынан айрылған және басқа этностың мәдениетіне бойлап ене алмай, екі ортадағы шекаралық жағдайда өмір кешіп жатқан азаматтардың сана сезімін, дүниетанымын өмір салтын атаған», - деп жазды С.Е.Нұрмуратов.

«Маргинал» (кейінгі латын  тілінде – шетте тұрған, «шекарада  орналасқан»дегенді, ал француз тілінде – «қосымша», «жанама», бір нәрсенің шетінде жазылған дегенді білдіреді).

Бұл терминді Р.Парк 1928 жылы жарияланған «Адамдар миграциясы және маргинал адам» деген еңбегінде  алғаш рет қолданған.

XX ғасырдың 20 – шы жылдары  Р.Парк Азияда Гавай аралдарына және Оңтүстік Африкаға саяхат жасайды. Қазақстандық мәдениеттанушы ғалым А.Құлсариева Гавай аралдарында, бір жағынан Америкадан, Еуропадан және Азиядан жеткен ұлттық мәдениеттердің, дәстүрлердің, діндердің, ал екінші жағынан, жергілікті полинезиялық мәдениеттің дамуы, әрі солардың өзара араласуы нәтижесінде бұдан (гибрид) мәдениет қалыптасқандығын айтады. Яғни Батыс және Шығыс мәдени дәстүрлері өзара ұшырасып, жаңа мәдени тип қалыптастырды.

Гавай аралығындағы осындай  өзгерістерден алған әсерінен Р.Э.Парк жаңа өркениетті дамытатын, өрістетін жана типті тұлғалар да болуы қажет деген қорытынды жасап, осы жаңа тұлғаларды «маргиналдар» деп атады. Оның пікірінше, «маргинал адам» - екі түрлі, бір – бірімен жиі қақтығысатын мәдениеттер шекарасында орналасқан индивид. Ол қандайда бір әлеуметтік топтардың ортасында аралық шекаралық жағдайда орналасқан, өзінің бұрынғы әлеуметтік байланыстарын жоғалтып, өмірдің жаңа талаптарына бейімделген адам.

Маргинал адам - екі  түрлі халықтардың мәдени өмірі мен дәстүрлерінде өмір сүруші, әрі оларға саналы түрде қатысушы адам. Ол ешқандай өз өткенінен және дәстүрлерінен қашып кете алмайды да және ешқашан өзінің жаңа орнын таппақ болып жатқан бөтен қоғамда толығымен қабылданбайды да.

Тұрғын халық –  қоғам дамуының аса қажетті табиғи жағдайы. Белгілі бір аймақта тіршілік ететін халықсыз табиғаттың байлығын меңгеру де, ілгерілеп даму да мүмкін емес, тіпті өндіріс те болмайды. Өйткені кез келген өндіріс белгілі бір мөлшерде адамдар санын қажет етеді.

Халықтың жынысты, этникалық құрылымы, туу, өсу, қоныс аудару процесінің барысы туралы мәселелерді демография ғылымы зерттейді. Демография - әлеуметтік, экономикалық, биологиялық, саяси, медициналық мәселелерге көңіл аудара отырып, миграция, табыс көзі мен еңбек русурстарын бөлумен де айналысады.

Демография жас, жыныс, отбасылық белгілеріне сүйене отырып, халықтың жастық, жыныстық динамикасын  да анықтайды.

Осы белгілер тұрғысынан халықтың құрылымының екі қыры бар: біріншісі, белгілі бір аймақтағы  әйелдер мен ер адамдардың, екіншісі, әр түрлі жастағы адамдардың қарым – қатынасы.

Этностық және демографиялық  факторлармен қатар қоғамда арнайы қоныстану жүйесі бар. Тұрғылықты жер, қоныстануды әлеуметтік жүйеге енгізіп, оны арнайы қарастырған С.Э.Крапивенский.

«Қоныстану құрылымы – қоғамды ұйымдастырудың кеңістіктегі түрі. Бұл ұғым адамдардың өзі тіршілік етіп отырған территорияға қарым – қатынасын білдіреді» - деп жазады С.Э.Крапивенский. Адамдар негізінен қала мен ауылда немесе селода өмір сүреді.

Қала мәдениет ошағы, онда кинозалдар, театр, музейлер, кітапханалар шоғырланған. Тіпті қаланың өзінің пайда болуы да аса маңызды мәдени – рухани шығармашылық болып табылады. Өйткені, қаланы әдемі, ыңғайлы ететін адамдардың көркемдік ойының мүмкіндігі, өзінің кеңістікті, кескінді, мөлшерді игерудегі бар өнерін қала құрылысына жұмсайды.

Қала халқының рухани деңгейі мен белсенділігі жоғары, өйткені қала тұрғындары кәсіптік іс - әрекетпен белгілі уақытта, белгіленген  мөлшерде айналысады. Оның жұмыстан бос  уақыты мол, өзін - өзі дамытуға мүмкіндігі бар. Бос уақытында өзі ұнатқан ісімен айналыса алады, кітап оқиды, білімін тереңдете алады.

Ауыл немесе селоның  өзіндік ерекшеліктері бар. Ауыл адамдары ашық – жарқын, қонақ –  жайлы, еңбекқор. Ауыл тіршілігі адамдардан үлкен табандылықты, жігерді қажет етеді. Күні – түні еңбек етуге тура келеді.

Ауыл адамдары білім, өнер көздерінен тікелей нәр ала  алмайды. Сондықтан олардың рухани деңгейі жалпы қалаға қарағанда  төмен болуы мүмкін. Бірақ мұны біржақты түсінуге болмайды. Ауыл өмірінің жанға жайлы қарапайым ритмі адамдарға жақсы әсер етеді.

XX ғасырда қала мен  ауыл айырмашылығы бірте –  бірте жойыла бастады. Бұл процесс  қала типтес поселкалардың пайда  болуымен кең өріс алды. Қала  мен село тұрғындары бірыңғай  технологиялық әдіс арқылы өндірісті  игере бастады.

Жалпы қалалық өмір деңгейінің өріс алуы – урбанизация деп аталынады.

Қазақстанда адамдардың қалада шоғырлануы өсе түсуде. Мысалы, Алматыда 1939 жылы 220 мың халық тұрса, бұл күндері ол 1,5 млн. тұрғыны  бар үлкен қалаға айналып отыр. Ақтөбе, Жамбыл, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Ақмола, Шымкент қалаларының тұрғындары 2 – 3 есе өсті.

Адам қалада тұрсын немесе ауылда күнелтсін, бәрібір ол белгілі  бір топтың немесе таптың өкілі.

Таптар дегеніміз –  адамдардың қоғамдық өндірістің белгілі  бір жүйесінде алатын орнына, өндіріс құрал – жабдықтарының қатынасына, еңбекті қоғамдық жолмен ұйымдастырудағы рөліне қарай, яғни қоғамдық байлықтан алып отырған үлесінің мөлшеріне және ол үлесті бөлу әдістеріне қарай жіктелетін үлкен топтары. Бұл анықтаманы «Философиялық сөқздіктен» алып отырмыз.

Латын сөзі «classis» топ, жік, класс дегенді білдіреді. Қоғам  дамуының алғашқы кезеңінен бастап – ақ, онда әртүрлі топ өмір сүрген. Класс, тап туралы жүйелі ілім марксизм философиясында жасалды. Оның туындауының  тарихи негізі – капиталистік қоғам. Өйткені, капитализмде қоғамдық қарым – қатынастар жүйесі кәдімгідей жеңілдеді, соның нәтижесінде тапқа тән белгілер дараланып, көріне бастады. Қазіргі замандағы тап теориясында оның көрнекті екі бағыты көзге түседі: маркстік және либералды – демократтық.

Маркстік теорияда таптың негізгі белгісі ретінде адамдардың өндіріс құрал – жабдықтарына меншіктік қарым – қатынасы алынады. Таптың экономикадағы жағдайы оның басқа да – саяси, құқықтық, идеологиялық, әлеуметтік, адамгершілік, мәдени жағдайын анықтайды.

Батыстың өркениетті елдерінде кең тараған либералды  – демократиялық ілім бойынша  да тапқа бөлудегі белгі – экономикалық болып табылады. Бірақ оның марксизмнен  айырмашылығы, ол негізгі емес, екінші қатардағы фактор болып табылады. Бұл жерде, ең алдымен, кіріс көлемі есепке алынады. Кірісінің көлеміне қарай таптар жоғары, орташа, төменгі деп бөлінеді.

Жоғарғы тапқа, яғни байлар табына миллионерлер мен миллиардерлер  жатады. Бұлар – сауда, финанстық - өндірістік буржуазияның өкілдері. Сан  жағынан көлемі өте аз. Әртүрлі елдерде олардың саны 0,25 пайыздан 1 пайызға дейін болады.

Орташа тап саны жағынан  өте көп. Оған әртүрлі меншік иелеріне, яғни мемлекетке, буржуазияға, әртүрлі  қорларға жалданып еңбек ететін адамдар  кіреді.

Төменгі тапқа табыстары күн көру минимумінен әлдеқайда төмен адамдар жатады. Бұлар мүгедектер, пенсионерлер, бомждар, тентіреп жүргендер. Батыс елдердің ғалымдарының пікірі бойынша, төменгі тап сан жағынан жоғары тапқа сәйкес келеді.

Мемлекет салық саясаты  мен қолында бар басқа да тетіктерді пайдаланып кіріс бөлісуді реттеп отырады, сондықтан да таптар арасындағы айырмашылық ашық антагонизм дәрежесіне көтерілмейді.

Қазақстан әлеуметтік жүйесінде  күрделі өзгерістер пайда болуда. Айналасы 3-4 жылдың ішінде Қазақстанда  бұрын болмаған таптар пайда бола бастады. Бұлар – кәсіпкерлер, фермерлер, банкирлер, жеке меншік фирмалардың, дүкендердің, ресторандар мен қонақ үйлердің иелері т.б. Кеңес өкіметінен қалған таптар мен әлеуметтік топтардың жағдайы күрт өзгерістерге ұшырады. Қоғамда жіктелу процесі өте үлкен қарқынмен жүріп жатыр. Қазақстанда меншік иелері табы қалыптасуда. Бұл республикадағы  маңызды жаңалық. Мұның өзі экономикалық сипатының өзгергенін көрсетеді.

Нарықтық экономика  әлеуметтік жүйені түбірлі өзгертеді. Меншіктің жаңа түрлері – жеке, корпоративті, акционерлік, коллективтік, жартылай жеке, жартылай мемлекеттік болып қалыптасуда. Оның иелері – кішігірім, орта кәсіпорындардың, сауда үйлерінің, акционерлік компаниялардың өкілдері.

Республикада шетелдермен  бірлескен компаниялар да жұмыс істей бастады. Сөйтіп Қазақстанда меншік иелері табы қалыптасуда. Бірақ оның саны әлі аз, жағдайы тұрақты емес.

Олардан басқа мемлекеттік  және мемлекеттік емес кәсіпорындардың, ұйымдардың, банкілердің, министрліктердің қызметкерлері бар. Олар тек жалақы алады. Әрине, жалақы тек қарапайым ғана мұқтаждықты қанағаттандыра алады. Сондықтан адамдар жұмыс орнын ауыстыруға мәжбүр болды.

Қазақстанның қазіргі  жағдайында әлеуметтік мобильдік жиі  орын алып отыр. Жұмысшы немесе қызметкер  кәсібінің өсіп, жаңа мамандық алуына байланысты басқа тап немесе топқа өтеді. Өндірістің тоқтап тұруына байланысты көптеген адамдар өзінің байырғы мамандығымен жұмыс істей алмайды. Сондықтан ол екінші мамандық алуға тырысады. Байырғы үйреншікті жұмысын жоғалтқандардың көбісі қызмет ету жағына ауысуда. Қызмет көрсету саласының көлемі көбейе түсуде. Мұның себебі, қонақ үйлер, дүкен, мода үйлері, дене шынықтыру комплекстері, казино, санаторий сияқты адамдарға әртүрлі қызмет көрсететін объектілердің қатары өсе түсуде.