Философияның қалытасуы

Экономикалық  жатсыну феномені. Әлеуметтік жатсыну феномені. Ашық қоғам. Жабық қоғам. Бұқаралық қоғам. Индустриалдық және стиндустриалдық қоғам. Ақпараттық қоғам феномені. Қазақстандық қоғам дамуының жолдары перспективалары.

 

Қоғам - дегеніміз басқа  да барлық организмдер сияқты ғылыми техникалық прогрестің, ресурстық, потенциалдық, ақпараттық және басқадай байланыстардағы өзгерістердің әсерімен, сондай – ақ бүкіл әлемнің, геосаяси қалыптың, әсіресе көрші елдердің әсерімен дамиды.

Қоғам көпжақты, әртүрлі  қатынастар жүйесі. Олар бір – бірімен тығыз байланысты, бірінен – бірі туындап отырады. Дегенмен, қоғамдық қатынастар өзінің маңызына, атқаратын рөлінен қарай бірдей немесе бір қатарда бола алмайды. Мысалы, әр адам өзінің өмірін ұйымдастыруда материалдық жағдайы мен басқа да мүмкіндіктерін есепке ала отырып, ең алдымен, қандай қажеттілікті қанағаттандыру керектігін анықтайды, әрине тіршілікті қамтамасыз ететін тамақ, тұратын баспана, киетін киім болмаса, басқа құндылықтар туралы ойлау қиын болатыны сөзсіз.

«Материалистік түсінік  бойынша, тарихтағы шешуші нәрсе, сайып келгенде, тіршіліктің өзін өндіру және ұдайы өндіріп отыруы болады, - дейдіФ.Энгельс – Ал оның өзі тағы да екі түрлі болады. бір жағынан – тіршілік заттарын, ... киім – кешектерді, пәтер – үйлерді және осыған керекті құралдарды өндіру; екінші жағынан – адамның өзін өндіру тұқым жая беру түрінде болады».

Материалдық өндіріс  – тарихи процестің негізі. Адамдар  материалдық игіліктерді өндіру үшін белгілі бір өндірістік қатынастарды тудырады.

Адам баласы басынан  әртүрлі қоғамдық өндіріс әдістерін өткізді. Олардың даму дәрежесін бейнелейтін бір ортақ көрсеткіш бар. Ол еңбек құралы. Еңбек – күрделі процесс, қозғалыс, даму. Құрал бола алатын кез келген зат еңбек құралы бола бермейді. Ол ең алдымен, адамның қажеттілігін өтеуге жарамды болып, оның тікелей қатысымен еңбектенуге қолайлы құралға айналуы керек. Ертедегі тас дәуірі – жабайы адамдар тастан жасаған балта, балға, пышақ тектес құралдарды қару еткен заман болған еді.

Еңбек құралы мен адам бір уақытта пайда болып, бірге  жасап келеді. Олар бір – бірімен біте қайнасқан.

Табиғат заттарын игеру  бірқалыпты бола бермейді, күрделеніп отырады. Адам еңбек құралдарын жетілдіре  берді. Бұл процесс шексіз. Адамның  табиғатпен байланысы ұлғайып, тереңдеген сайын оның керексінуі артады, еңбек  қарулары өзгереді, өздері де жаңаша қалыптаса береді.

Адамның от жаға біліп, пайдалануы өміріне түбегейлі өзгеріс әкелді. Ол металлургия өндірісінің өзегіне  айналды. Тас, қола, темір «ғасырлары»  деп аталған әртүрлі технологиялық  өндіріс әдістері өмірге келді.

К.Маркстің «экономикалық дәуірдің айырмашылығы не өндіретіндігінде емес, қалай және қандай еңбек құралдармен өндіретігінде» деген тұжырымы өміршеңдігін көрсетті. Шындығында, еңбек құралы қоғамның өсу дәрежесін белгілейді және бейнелейді. Ұзақ мерзімді қамтыған қоғам дамуының тарихы еңбек құралдарының даму тарихы десе де болады.

Адамзат тарихының балаң  дәуірінде өндіргіш күштердің дамуының деңгейі мейлінше төмен болды, соған  сәйкес қажеттіліктер де қарапайым  еді.

XX ғасырда әлеуметтік  қажеттіліктер жан – жақты  дамып, күрделене түсті. Адамдар ешқашан қол жеткенге қанағаттанып, тоқырап қалған емес, керісінше, өндірісті үздіксіз жаңартып, алған білімін, ашқан жаңалығын, тәжірибеде пайдаланумен келеді. Жаңадан пайда болған өндіріс құралдары адамнан білім мен тәжірибені, қабілетті талап етеді. Күнделікті тұрмысқа, өндіріске енген электроника адамдардан едәуір дәрежедегі дайындықты керек етеді.

Еңбек құралдарының дамуы  нәтижесінде техника пайда болды. Техника- жасанды органдар жүйесі, оған адам өзінің көптеген функцияларын сеніп тапсырады. Қазіргі замандағы техника – адамға таусылмас энергия мен шексіз мүмкіндік беретін ерекше әлем.

Еңбек құралдары мен  техника өндірістің құралдары болып  табылады. Оларды материалдық өндірістің заттық бөлшегі деп қарастыруға  болады.

Өндіріс тәсілінің құрылымында адам ерекше орынға ие. Адамның жан қиярлық еңбегі, қажымас қайраты, кәсіптік шеберлігі, ұйымдастыру қабілеті кез – келген материалдық өндірістің дамуындағы аса маңызды фактор. Адам - өндіріс тәсілінің тұлғалық бөлшегі.

XX ғасырда нақты білім жүйесі ретінде ғылым қоғамның тікелей өндіргіш күшіне айналды. Материалдық өндірістің өсу қарқыны, денсаулық сақтаудың келелі мәселелері, адам өмірін ұзартудағы жетістіктердің бәрі ғылымның дамуына байланысты.

Қоғамның тарихы –  адам мен өндіріс құралдарының өзара  әрекеттесуінің тарихы. Әрбір адам жаңа экономикалық және әлеуметтік, тағы да басқа қатынастарды игеріп және жете меңгеріп отырады.

Өндіріс тәсілінің маңызды  элементі - өндірістік қатынастар. Олар материалдық өндіріс процесінде адамдар арасында қалыптасатын әртүрлі байланыстар мен қатынастарды білдіреді.

Өндірістік қатынастардың  жүйелік құрамы күрделі, оған әртүрлі  бағыттағы қатынастар кіреді. Меншіктік  қатынастар, құралдар мен еңбектің нәтижелері кімнің қолында екенін анықтайды. Меншік иелері жеке адам, әлеуметтік топ немесе мемлекет болуы мүмкін.

Өндіру процесінде оған тікелей қатынастын адамдар арасындағы қатынастарды технологиялық қатынастар деп атауға болады.

Өндіріліген өнімді бөлу мен иемдену, айырбастау, сату мақсатында әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы қатынастар аса маңызды роль атқарады.

Адам өзін сақтап және келешек ұрпақты өсіріп, адамзат  өмірін жалғау үшін игіліктерді шығарғанда бір – бірімен экономикалық байланыс қатынасын жасайды. Жекелеген қоғамдық – экономикалық формациялардың өндірісіне енеді, іс - әрекет жасайды, өндірісті дамытады, қоғамдық қатынастарды қамтиды. Сөйтіп, еңбекшілер – қоғамдық қатынастарды бойына сіңірген, іске асыру үлгісін жасаушы, таратушы.

Әрбір тарихи дәуірде  адамдар әртүрлі өндіріс тәсілін  дамытты.

Балаң дәуірдегі жинақтау өркениетінде материалдық өндірістің қарапайым түрі дамыды, еркектер аң немесе балық аулады, еңбек құралдарын дайындады, ал әйелдер үй шаруашылығын басқарды.

Аграрлы өркениеттің  материалдық өндірісінің негізі жер өңдеу мен мал өсіру облды. Жер өңдеумен қатар қолөнер де ілгеріледі. Қосымша өнім пайда болып, сауда – саттық дамыды, саудагерлер әлеуметтік топқа айналды.

XVIII ғасырдың ортасынан  бастап өндірістік өркениет қалыптасты. Осы дәуірде ағылшын ғалымы  Дж.Уатт алғашқы бу машинасын ойлап тапты. Табиғатты игеруге мүмкіндік беретін көптеген машиналар пайда болды. Темір жолдар салынып, елдің өндірістік қатынасы нығая түсті. Газеттер мен телефон бірыңғай ақпараттың және рухани кеңістіктің қалыптасуына ықпал етті. Өндірісті көркениеттің тамаша жетістігі – адамдардың космосты игеруі. Бұл өркениет саяси партиялар, профсоюз, парламентарий сияқты қоғамды өмірдің маңызды институттарын тудырды.

XX ғасырдың 60 – 70 жылдарында  материалдық өнідірістің жаңа  бағыттары дами бастады. Олар  адамзаттың өркениеттің, жаңа сатысына, яғни постиндустриялық өркениетке көтерілгендігін дәлелдейді. Оған дейін индустриялдық қоғам дамыды. Көрнекті батыс ғалымы Р.Арон өзінің «Тарих философиясы» деген еңбегінде индустриалдық қоғамның негізгі қасиеттерін атап көрсетеді:

1) өндірісті ғылыми  түрде ұйымдастыру;

2) материалдық молшылықтарға  жету;

3) ұлттық өнімде өндірістің  үлесінің көбеюі және соған  сәйкес ауыл шаруашылығының үлесінің  кемуі;

4) баюдың көзі ретінде  соғысты жою;

5) «индустриалдық қоғамда»  өндіріс құралдарына деген меншік формаларының еш маңызы жоқ.

Р.Арон атап көрсеткен  индустриалдық қоғамның маңызды  белгілері одан әрі тереңдеп, постиндустриялық, яғни индустриялықтан кейінгі қоғам  деген ұғымды туындатты. «Постиндустриялық  қоғам» теориясын жасаушылардың  бірі болған Д.Белл (1919 ж.) қызмет көрсету  экономикасы, «плюралистік демократия» және «меритократия» сияқты қоғамның жобаларын ұсынды.

М.С.Горбачев «Основы  философии» деген кітабында постиндустриялық өркениеттің материалдық және рухани негіздерін атап көрсетеді. Оларға мыналар  жатады:

- адам өзінің көптеген функцияларын техникалық тетіктерге тапсырады;

- адамзаттың керемет  энергетикалық қоры, қазіргі уақытта  планетада 250-ге жуық атомдық  электр станциялары мен жылу  – энегетикалық цехтары жұмыс  істейді;

- халық шаруашылығында  жаңа және икемді өндіріс технологиялары қолданылады;

- ауқымды ақпараттық  инфаструктура, бұған космостың  байланыс құралдарының көмегімен  құралған ақпарат жүйелерін қосуға  болады;

- адамның шаруашылық  іс - әрекеттерінің көпжақтылығы, мемлекеттік  және жеке меншіктің түрлерінің  өзара мидай араласып кетуі, әлеуметтік бағытталған нарықтық экономиканың құрылуы;

- біртұтас әлемдік  экономикалық организмнің қалыптасуы, елдер мен аймақтар арасындағы  шаруашылық байланыстардың нығаюы.

Сонымен қатар, қоғамда  рухани өндірістің, яғни ғылыми білім  мен ақпарат алудың көздері де ерекше дами түсуде.

Ғылыми техникалық прогресс және ғылыми – техникалық революция  ұғымдары адамның еңбек ету әрекетінің ұдайы дамуып отыруының объективті логикасын көрсетеді.

Ғылыми – техникалық прогресс деп өндіріс тәсілінің  барлық заттық элементінің ұдайы жетілдіруі мен ғылымның нақты білім жүйесі ретінде одан әрі дами беруі бағытын айтамыз. Адам нақты бір міндетті шешу үшін жаңа технологияны, еңбек құралдарын жасайды және энергия көздерін іздестіреді.

Ғылыми – техникалық революция дегеніміз – қазіргі ғылым мен техника жүйесінде болып жатқан, осы жүйенің барлық компоненттерін, технологиялық қатынастардың барлық жақтарын қамтитын түбірлі сапалық өзгеріс.

Техника өз дамуының жаңа кезеңіне, яғни ғылыми техникалық революцияның нәтижелерін өндірісте қолданудың сара бағыты болып табылатын автоматтандыру кезеңіне аяқ басты. Адам технологиялық процеске тікелей қатысып, оны басқарады, ал ол орындайтын еңбек процестерін технологиялық жүйенің өзі атқарады.

XX ғасыр ғалымдары  ашқан революциялық табыстар техникалық даму дәрежесіне өте үлкен әсер етіп, атом реакторларын, атом үдеткіштерін,космос ракеталарын, электрондық есептеу машиналарын, нәзік регистратор аппаратурасын, космос байланыс жүйелерін жасауға жол ашты.

Қоғамның әлеуметтік құрылымы күрделеніп, одан сайын жіктеле түседі. Онда жаңа кәсіптік топтар пайда бола береді. Мысалы, менеджерлер, программистер, космонавтар т.б. Қала халқының саны өсіп, ал ауылдағылардың саны күрт азаюда.

XX ғасырдың екінші  жартысында қоғам мен табиғаттың  өзара қарым – қатынасы күрт өзгерістерге ұшырады. Адамның табиғатқа әсер етуі бұрынғыдан терең көлемді сипатқа ие болуда. Бұл экологиялық мәселелерді тудырады.

Ғылыми – техникалық прогресс адамдардың биосферадағы іс - әрекетінің аясын кеңейте түсуде. Ал оның аясына космостың жерге таяу кеңістігі де ене бастаған, басқа планеталардың ресурстарын пайдалану туралы мәселе қарастырылуда.

Ғылым мен техниканың күрт өсуіне байланысты адамдардың білім  деңгейі мен кәсіптік шеберлігі  де арта түсуде. Енді өз ісінің шын мамандары мен шеберлерінің қолы жүрер сәті туды. Себебі, нарықтың заңы солай. Бұл үрдіс XXI ғасырда одан әрі кеңейе береді. XXI ғасырдың жалпы белгілері – жоғары технология, жаңа байланыс жүйелері, информатиканы дамыту. Осы жалпы бағыттан Қазақстанды тыс қалды деуге болмайды. Сондықтан да:

- электроника және  физиканың оны қамтамасыз ететін  тиісті бағыттары;

- есептеуіш техника  мен математиканың оны қамтамасыз  ететін салалары;

- машина жасау және  оның технологиясы XXI ғасырдағы Қазақстан  ғылымының жаңа салаларына жатады.

Әрине, мұндай түбегейлі  өзгерістер дәуірінде адам да оған әруақытта дайын болуы қажет. Демек, ендігі жерде күнделікті күйбең тіршілікке алданып, уақыт өткізбей, ең болмаса, бір мамандқыты игеріп алудың қамына кірісу керек, меңгеріп қана қоймай, оның ұңғыл – шұңғылын жетік біліп, өз ісінің шебері болған адам ғана заман талабына сай еңбек ете алады.

Ғылыми техникалық революция  қоғамға кері де әсер ете алады. Өйткені  ол адам баласындағы табиғи бьастаулар мен қоршаған ортаның әдемілігін, үйлесімділігін бұзады.

Ғылыми – техникалық революцияның салдары тіл, дәстүр, мораль, адамгершілік сияқты дәстүрлі мәдениет үлгілеріне әсер етіп, әлеуметтік психологияны, отбасылық қатынастарды өзгертуде.

Саяси сала қоғамдық өмірдің  күрделеніп, ондағы әлеуметтік жіктелудің тереңдеп, әлеуметтік теңсіздіктің қалыптасуы нәтижесінде пайда болды. Ол үлкен топтардың қарым – қатынасының реттелуімен тығыз байланысты, оның негізгі элементі билік орталығы болып табылатын мемлекет.

Саясат дегеніміз –  билікті өз пайдасына шешу, өзінің талап – тілегін жүргізіп отыруға мүмкіндік алу үшін индивидтер мен әлеуметтік топтар арасындағы айрықша іс - әрекеттің формасы. Бұл іс - әрекет адамдардың мүлдесі мен еркінің, эмоциясы мен ақыл – ойының өзара қабысуы. Саясат – бұл биліктің қатынастар жүйесі. Саясаттың философиялық анықтамасының мәні осында.